Dins lo filme de Renaud Fély que veguerem lo mes passat a Bordelha (Du côté de Germont), un parent de la Marcela Delpastre parla d’un còp que sa femna disset a la Marcela e ela avian totas doas fait doas òbras diferentas mas, a son idéia, tant importantas l’una coma l’autra : l’una coma mair de familha, l’autre coma escrivana. La Marcela zo prenguet mau. Pensava benleu que sos libres avian una valor unica que se podiá pas comparar a l’elevatge de dos o tres goiats o goiatas. Franchament, me damande laquau aviá rason o ben si avian pas tòrt totas doas.
« Un òme que aima pas los mainatges e los chins pòt pas estre completament chaitiu » disiá l’umorista. Meitat colhonaire, meitat provocaire, sembla tractar los mainatges parier coma los chins. Segur, si setz coma me que ai passat una granda partida de ma vita en companhiá de mainatges e de chins, ’queu cinisme assumit vos fai benleu lo mesma efiech qu’a me. D’un costat, avem enviá de ne’n rire, perque pensem que quo es una provocacion per colhonar, d’un autre, òm se ditz que quauqu’un que vanta lo manca d’empatia per los pitits deu ben mancar vertadierament d’un pauc d’umanitat. E nòstre amusament nos empaicha pas de sentir – coma dire ? – benleu pas de mespres per ’quela persona, mas de la plànher un petit totparier. E d’alhors, oblueda que los mainatges d’aüei siran los òmes e las femnas que paiaran sa pension de retirada !
Òc, lo respect de la mair de familha e la proteccion daus pitits son de las reglas instictivas, un ressòrt de vita, una pulsion de reproduccion de nòstra espécia. La violéncia envers los mainatges fai crema a la consciéncia umana. ’Quilhs sentiments son talament fòrts que los de nautres chausissen de pas aver de mainatges se senten oblijats de se’n carrar d’un biais cinic, arrogant e provocaire que se vòu plasent o ben de ne’n donar – o ben de se’n donar – de las rasons, mai si degun lur damanda ren. Disen, per exemple, que vòlen pas far viure un autre estre uman dins un monde de miséria sociala e de pollucion environamentala. Los que fan daus pitits an pas mestier de rasonar ; chausissen d’aver una familha, quo es tot. E beucòp de cobles heterosexuaus e homosexuaus vòlen a tota fòrça adoptar o ben damandar l’inseminacion. Avant la contracepcion, mai que mai, la gent fasian daus pitits perque fasian daus pitits. Parier dins los país que coneissen lo lapinisme : disen que los pitits son un present de Diu. Oblueden que Diu a laissat a Monsur e Madama la libertat de metre un penis dins una vagina e d’i laissar dau semen, o pas. Autres còp, la mortalitat infantila e lo biais de viure fasian que lo lapinisme era pas tròp un dangier per las societats umanas. Aüei, Diu mercés, la medecina a fait dau progrès dins tots los país, mas la subrepopulacion pòt tarir las ressorças e chaulhar la natura.
Eimatin, tròbe sus « Fàcia de boc » ’quela. remarca d’una mair de familha : « Ma testa me ditz que ai dos mainatges, mon compte de banca que ne’n ai quatre, mas aurelhas que ne’n ai uech, lo pilòt de linge sale que ne’n ai una tribú ». Òc, pas aisada la vita de las femnas d’aura. Tot far, tot preveire : ’bilhar, nurir, netiar, lavar, menar e anar querre a la crescha o ben a la nuriça, a l’escòla, au centre aerat, a las « activitats » esportivas e culturalas… Pas un moment per se pausar. E sa vita es enquera mai malaisada quand los dròlles son malaudes e quand l’òme, per una rason o una autra, fai pas sa part dau trabalh… Jòunas femnas que vos sentetz gastas, pensatz benleu que dins quauquas annadas, quand los mainatges auran frotjat, siretz un pai mai tranquillas. E ben non ; auretz mai de temps per vos, mas ’restaretz jamai de migrar per vòstras familhas. Vendran los dangiers, « los problemas », los moments de difficultat per los dròlles e las dròllas, las prumieras grandas deçaubudas, los malurs benleu… Dirai pas si los estats que encoratgen una polititca natalista fan bien o mau de decorar las mairs de familhas nombrosas, mas ai beucòp de respect per ’quelas femnas fòrtas e valhentas que fan lur trabalh en defòra mai a la maison.
Franchament, vautres e vautras que setz aura grandas-mairs e grands-pairs, las rencuratz ’quelas annadas d’esfòrç, de migrança e de jòia ? Los prumiers pas, las prumieras paraulas, los mots inventats, las festas, lo monde dins los uelhs d’un mainatge, la formacion de sa personalitat, lo bonur de lo veire frotjar, l’enviá e la fòrça de creire a l’avenidor ? Vos sabe pas, mas ieu pòde pas imatginar l’òme que sei aüei sens tot çò que ’quela epòca de ma vita a laissat au fons de me – mai si gardarai totjorn la pena de las quatre annadas passadas sens mos dos prumiers dròlles. Aura que sei vielh, mon grand bonur es d’aver pogut lo veire frotjar lo pus jòune de mos pitits-filhs despuei tot pitit d’una setmana a l’autra, de lo veire e li parlar emb lo telefonet, e quand ven en vacanças, de l’auvir jacassar, de respondre quand damanda perqué quò-’quí, perqué quò-lai, e d’establir coma se una relacion de confiança e de complicitat.
La mesa en parallèle, dins lo filme de Fély, d’una òbra literària e de familhas portadas e menadas de la concepcion a l’atge adulte, me faguet pensar au roman de l’escrivan britanic Ian McEwan paregut en 2022 e titolat « Lessons » (1). Lo libre, que dòna gaire de leiçons d’alhors, conta los 70 ans de vita de Roland Baines, nascut en 1948, sus lo fons daus grands eveniments que lo monde a coneguts despuei : la crisi de Cuba, la dubertura dau mur de Berlin, la chasuda dau comunisme, Thatcher, lo Brexit, lo Covid… Roland, fuguet victima d’un destornament de minor a 14 ans, per una femna adulta que ne’n faguet son servidor sexuau dos ans de temps, e se’n es jamai remes. Artista mancat, a viscut de pitits trabalhs e a ren fait de sa vita. Sa granda « òbra » es d’aver elevat tot sol son filh abandonat per sa mair. Gaire de temps après la naissença e un an de maridatge, Alissa, la femna, aviá laissat son òme e lo mainatjon e disparegut. Dins una pita letra que Roland aviá trobada sus lo liech emb las claus de la maison, Alissa explicava que se sentiá anientida per son òme, son nenet e lurs exigéncias. Voliá consacrar sa vita a l’escritura. Venguda « la pus granda romanciera d’Euròpa », quand son filh trobet son adreça en Alemanha e anet la veire setze ans pus tard, li barret la pòrta au nas…
Lo libre de McEwan pausa totplen de questions. A la question principala de dire si Alissia aviá agut rason de sacrifiar sa vita de familha a son òbra, Roland, que sap la qualitat de sa creacion literària, respond de òc. Agués jamai pogut produir una òbra pariera si fuguès demorada sa femna. La valor de la creacion permet de perdonar en partida la crudeutat de l’artista.
La Marcela Delpastre que fuguet pas oblijada de chausir l’escritura d’un costat, un òme e un dròlle de l’autre, mas poguet pas laissar son pair e sa mair, sa maison e sa bòria, faguet de Germont lo subject de son òbra. A la question de saber si l’òbra d’una escrivana que a pas d’experiéncia de la maternitat ne’n suefra, respondrai que non. L’art a pas mestier d’una experiénça umana mai o mens richa. Ne’n podriam discutir longtemps, mas refusarai de comparar los meritis d’una mair e la valor unica d’una òbra artistica, e gardarai un respect prigond per l’una mai per l’autra.
A Javerlhac, lo 6 de junh de 2025
Jan-Peire Reidi
Leçons, la revirada en francés fuguet publicada per Gallimard en 2023.
L'animator Nicolas Peuch nos infòrma que las convidadas de l’emission dau diumenc 8 de junhi 2025 a 11 oras sur Ici Périgord seran Lisa Peyrat reina e responsabla de la communicacion dau comitat de la Felibrejada e Christel Grégoire Presidenta dau Bornat dau Perigòrd per parlar de la 104esma Felibrejada que se debanara a Sarlat los 4, 5 e 6 de julhet 2025.