S’es vut que los espiciers vendian de las sardinas « en barriu », de las sardinas que eran de’n prumier saladas e apiladas dins daus barricons per las femnas daus peschadors de Bretanha. Los vielhs los an pas obludats ’quilhs cercles de sardinas rosselardas dins una caissa ronda pausada contra lo mur sus lo trepador : un solelh de sardinas. Era-quò que las volian far sechar defòra, o ben que pudian tròp per las laissar dins la botica ? Quauquas lingas de pelha disian que lur sabor lur veniá dau chins que levavan la pauta dessus.
Se’n vendiá a Nontron, a l’espiçariá Bonafont, que avem plan coneguda. Quo es ’lai que, un còp, ma defunta granda-mair damandet per ’chaptar « des moncles ». La dròlla de l’espiçariá comprenguet pas. Voliá benleu dire « des moules » ? E ! La Joannà coneissiá plan la diferéncia entre « un monle », una fòrma per lo fromatge, e ’quilhs braves moncles lusents, plan sanciers, venguts dau bòrd de la mar ! La dròlla disset que ne’n avian pas. « Si-es ben, ne’n avetz ! Los vese ben, son ’quí, darreir vos ! Donatz-me’n tres liuras ! » 
Crese ben que ma paubra granda-mair i pauset pus los pès, dins ’quela botica, talament aguet onta. I aviá pertant pas de rason que una persona de son atge, que parlava sa linga dins son país, se trobés béstia davant una goiata pas tròp fina que parlava nonmas francés !
Per tornar a las sardinas en barriu, se minjavan grilhadas emb de l’eschalòta e un fiu d’òli e de vinagre. Mai benleu quauquas pompiras bulidas per adocesir lur gost fòrt e salat que lo diable ! Fai quauquas annadas, l’espicier dau pitit subremerchat de Javerlhac aguet l’idéia de ne’n tornar vendre. Sus lo còp, tots los Javerlhacs ne’n volgueren, que quò lur rapelava « las bonas sabors de dins lo temps ». Mas vos promete que i torneren pas, e que l’espicier las poguet pas ’chabar de vendre, sas sardinas. Crese ben que, en granda partida, aneren uflar e perfumar de lur odor sui generis los pilòts de borrilh dins las pobelas de la comuna !
Aura que passem pas fauta de bona besunha frescha de la mar, las sardinas en barriu nos farian gorgetar, mas nòstres ancians las minjavan de gost. Lur còrs de païsans aviá benleu besoenh d’iòde e de çò que ’pelen los omega-3. Quò a benleu fait que nautres aimem enquera las sabors fòrtas, coma una bona salada de pompiras e d’arencs fumats marinats dins l’òli emb daus onhons.
Los moncles… Aquí, dins lo país de ma femna ente som en vacanças, quo es la sason daus moncles,  ’quilhs bons moncles « de bouchot » que fròtgen dins la mar sus daus grands paus de chaisne o de chastenh. Plan melhors que los gròs moncles d’Olanda que fan venir dins los « polders ». Fins, saboros, una miràudia, ’quilhs moncles ! Farian enviá ad un malaude, coma òm ditz ! Ren de melhor que los moncles mariniers emb dau vin blanc e daus onhons. O ben daus moncles que avetz fait drubir dins un faitot, que avetz dòstat lo test de dessus e fait fricassar dins la paela emb de la minja de pan, de las lissas e dau persilh, coma las cagolhas. O ben una salada de moncles surtits de lurs tests dins daus ris e de la maionesa.
De segur, me plànhe pas de la taula de la gent d’aquí ; mas per un còp, tròbe que fan coma los Anglés : prenen la bona besunha e tròben moien de ne’n far quauqua ren d’imminjable ! Fan çò que ’pelen « une éclade de moules ». (Lo mot « éclade » pòrta benleu la marca d’un substrat occitan de Santonja ; me damande si es pas parent de « usclar », verbe transitiu que vòu dire bruslar, flambar en occitan.) Campen lurs moncles los uns contra los autres sus una pòst o ben una placa de tòla, mai que mai emb la poncha en naut. Los crueben de ’gulhas de pinhiers e ’luemen lo fuòc. D’es-quò brave, ’queu fuòc que flamba e ’quilhs toristas autorn que prenen de las fotòs ! Zo tròben « très convivial », plan convivent ! Mas, quand auran ’chabat de tuar lo fuòc e boissat las cendres, lo bon jus daus moncles aurá riulat terra, e quò vos fará plan despiech de veire se perdre lo melhor. Vos garantisse que ne’n minjaretz vòstre aise de cendres e de brijons de charbon, e que faudrá pas rencurar lo vin blanc per zo far colar, mai lo papier per vos eissujar las mans !
Me dòbte que lur « esclada de moncles » ven dau temps que los trabalhadors dau bòrd de mar ’trapavan çò que avian jos la man e se fasian per minjar au pus viste. Avian trobat ’queu biais de far cueire los moncles gaire delicat mas plan comòde que, aura, es tornat a la mòda. Au país de Nontron, veiretz de las afichas per de las serenadas « pommes-de-terre à la chaudière », en sovenir dau temps que fasian cueire la bacada daus pòrcs dins la chaudiera e que ne’n tiravan quauqua pompira per la minjar sens sau enquera bulhenta. En Charanta occitana, anoncen de las « soirées mijhot » benleu sens saber que, ente son, « le mijhot » se ditz « lo mijat ». Es fait d’eschalons de pan bonhats dins dau vin roge sucrat mai o mens nejat dins l’aiga frescha. Ma fe, si quò lur ditz, lurs pompiras de pòrcs e lur mijat, grand ben lur fase ! Mas ai paur que ne’n fasan coma los Javerlhacs de lurs sardinas en barriu.
Quò vendrá que las jòunas generacions faran de la linga occitana coma nautres dau minjar de dins lo temps. Quauques còps una chausa tornará a la mòda dins un contexte sociau, economic, environamentau e tecnologic diferent e, d’autres còps, la gent l’aimaran mai laissar perdre. Podem pas preveire çò que los jòunes gardaran e faran frotjar, çò que mabolharan e çò que laissaran de costat. Vòle creire que trobaran çò que lur fará mestier, que zo saubran far servir dau mielhs e, quitament, zo melhoraran. Mas sei segur d’una chausa plan simpla : lur ne’n devem laissar lo mai possible, de bona besunha, per la cosina de deman, una cosina que ’dobaran a lur mòda.

A Javerlhac, lo 19 de julhet de 2021
Jan-Peire Reidi

« Venir » es un verbe comun de las lingas latinas e, naturalament, lo trobem empluiat dins beucòp de situacions identicas en francés e en occitan. Mas l’occitan a de mai daus emplecs idiomatics de « venir » que lo francés coneis pas, o gaire.
Prumiera originalitat. Sabem desjà que, en lemosin, l’imperatiu de « venir » a la seconda persona dau singular es « Vaque » (« Vaque veire ! » : Viens voir !). 

VENIR VIELH
« Devenir » se ditz gaire nonmas per parlar de la destinada de quauqu’un :
« Que van-t-ilhs devenir ? ». Autrament quo es mai que mai « venir + adjectiu » que indica lo passatge d’un estat ad un autre. 
Per exemple emb los adjectius de color…
« La fuelhas venen rossas e rojas au mes d’octòbre. » (deviennent jaunes ; jaunissent)
« Venguet blanc coma un linçòu » (devint tout pâle ; pâlit)
…o ben las caracteristicas d’una persona :
« Fai pas bon venir vielh, ma paubra ! E vielh n’i ven pas qui vòu ! » (vieillir) « Venir a cent ans », quo es venir vielh !
« Venguet magre coma un jau que a trenta polas a contentar. » (maigrit)
« Lo president fuguet si aimable e li parlet si bonablament que P. venguet pus ardich. » (s’enhardit)
« La paubra femna cuget venir fòla quand son òme la laisset. »
« ’Quilhs goiats me fan venir einnocent ! » (me rendent idiot ; me font perdre la tête)
« Venir chèvre » , autre occitanisme, s’auva quitament dins lo nòrd !
Vesem aquí que « far venir + adjectiu » pòt correspondre au francés « rendre », verbe causatiu : far venir fòu, far venir chaitiu (rendre fou, méchant…). « Rendre malade » se ditz simplament « far malaude ».
… o ben d’autres exemples :
Au mes de feurier, quò se coneis que los jorns venen pus longs. (allongent)
« Venir a ren » se ditz, per exemple, de quauqua ren que avetz semnat, que fròtja mau, que malèvia e ’chaba per crebar. Si se ditz d’una persona, quo es meschant signe !
Autre idiomatisme : « L’an que ven, lo mes, la setmana que ven » : « l’an prochain le mois prochain, la semaine prochaine ». Ai auvit parlar d’una persona que compreniá pas perqué li parlavan de « coq au vin » quand li disian : « Au còp que ven ! » a la fin dau cors d’occitan !

FAR VENIR DAUS CANARDS
« Far venir » pòt s’empluiar coma « faire venir » en francés :
« An fait venir un medecin de Roma… » (chançon)
Mas en francés, trobem gaire « faire venir » dins lo sense de cultivar, elevar. Aquí, en occitan, « venir » pren lo sense de « frotjar » per parlar dau revengut o ben de las béstias.
« An un grand vergier ente fan venir de tot : de las pompiras, de las mongetas, de la porrada... » (ils cultivent)
« Fan gaire venir de blat negre emperaquí. » (On ne cultive pas beaucoup le sarrasin ici. »)
« Quo es un país ente las lissas e los onhons venen bien. » (poussent bien)
« Los peseus son venguts, fau los ’massar. » (bons à récolter)
« Los canards siran venguts per Nadau. » (bons à consommer; prêts pour l’abattage)
Far venir daus lapins, daus polets, un pòrc… 
« S’es vut que los paisans fasian tots venir un pòrcs per ilhs. » (élevaient un cochon pour leur consommation personnelle ) 
Podem remarcar que çò que òm « fai venir » es mai que mai per nurir la gent, per exemple la denada. Si quo es un chin, òm lo « fai elevar » a sa mair.

QUÒ VENGUET QUE…

La virada impersonala « quò venguet que…, quò venguet per + infinitiu» indica un chamjament d’epòca o de condicion que oblija de far quauqua ren que se siriá pas fait autrament.
« Quand quò venguet per ’rachar las vinhas… » (Quand il fut question d’arracher les vignes… »
« Quò venguet que poguet pus se levar… » (vint le moment où…)
« Quand quò vendrá que porai pus me sufir, ’nirai dins una maison de retirada. » (Quand viendra le moment où…)
« Quand quò venguet per partatjar los sòus… » (quand ce fut le moment de… ; quand il s’agit de…)
La virada impersonala (quò li/me/lur venguet) fai sovent referéncia a una condicion, un mau que òm subis :
« Quò li venguet daus arbalhons sus las chambas. » (il lui vint des furoncles)
« ’La brejava sos chais e i metiá tant de sablon que quò li faguet venir de l’andarsas. » (que cela lui provoqua des gerçures)
« Quand fuguet garida, quò li venguet una orror de tots ’quilhs remèdis. » (elle eut en horreur…)
mas quò pòt estre una idéia : « Quò li venguet una idéia ».

Un còp de mai, vesem que daus biais de dire que se comprenen aisat en occitan venen complicadas quand los volem revirar au pus prep en francés. Quo es sovent una pròva de lur autenticitat. Quò fai pas venir la linga pus simpla, mas de segur, pus fina, e plan mai interessanta per las personas que aprenen l’occitan.

A Javerlhac, lo 11 de julhet de 2011
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Aüei la gent disen sovent « Quo es bon » ente, autres còps, anonçavan « N’i a pro », « Quo vai entau », « Mercés, ne’n vòle pus » . O ben, quand lur servian a beure, disian : « Là !  Là ! Lààà ! », mai o mens fòrt a proporcion de lur set, mas ne’n ’massavan un plen veire de totas faiçons… Enquera aüei, si donatz a vòstres vielhs vesins de vòstres champanhòus o de la frucha que ne’n sobratz, diran cortesament : « Là ! Là ! Gardatz-ne’n per vos ! », mai si ne’n lebreten de vos veire contunhar de garnir lur panier. 
En francés de França, mai quitament en occitan d’aura, « Quo es bon ! » se ditz plan sovent per indicar una quantitat sufisenta o ben un degrat de ’chabason satisfasent. Es totjorn conclusiu. De mon costat, si a taula tròbe la cosina a ma mòda,  « Quo es bon ! » vos dirá mon plaser de la minjar. Mas si vòle estre pus precis per estre mielhs compres de las jòunas generacions, dirai : « Quo es plan bon ! ». « Plan » fará la diferença. Me diretz que quò despend dau contexte…
 « Bon » fai partida dau vocabulari comun de las lingas latinas. Quò fai que (« Du coup », autra locucion a la mòda en francés d’aüei)… Quò fai que la gent de linga francesa que aprenen l’occitan comprenen plan lo mot « bon », mas auran pas totjorn idéia de l’empluiar dins quauquas locucions correntas ente chausiran quauque autre mot sabent trobat dins lo diccionari. Per exemple, quante las dròllas fasian a la merchanda emb de las peças traucadas marcadas « État français », sabian que ’quela monuda era « pus bona ». Una carta d’identitat de dietz ans es « enquera bona »,  o ben, dins una linga un pauc mai sabenta : « en cors de validitat », « pas enquera perimida ». Parier per vòstre tiquet de metro pas enquera tamponat : es bon. Un autre exemple ? Ma defunta mair disiá totjorn que sa bela-mair era « bona per ela » e que sos patrons eran « bons per lurs obriers ». Vesetz ! Pas la pena de cherchar daus mots coma « validité », « gentil » dins lo diccionari. Per los paisans de nòstra jounessa, una china « bona » era una béstia que gardava bien las vachas, pas quauqua raca que voliá pas escoltar, que minjava los uòus o mordiá la gent. Sos mestres li fasian elevar un chin de sa portada per los vesins o ben per ilhs.
A las personas que vòlen aprener la linga que se parlava dins los vilatges de nòstra jòunessa, pòde nonmas recomandar de legir daus contaires de nhòrlas sovent mespresats coma Panasòu, Delaja (Contaviòrla), Jan de Fàia… Auviran pus la musica de las frasas que avem enquera dins l’aurelha, mas una linga vertadiera, viva, saborosa totparier. Una linga que ’pelavam « patois ».
Ten ! Quò me fai pensar ad autre derivat de « bon », un verbe que s’auva pus gaire : « abonir », « abonesir ». « Melhorar », si aimatz mai. 
Un contaire peitavin conta dins la linga de son país que sos vielhs vesins volgueren festar lurs cinquanta annadas de vita ensemble d’un biais pas ordinari. 
« Vòle que fasam amic, çò-disset la Jana a son Enric. Vòle anar ente zo faguerem lo prumier còp ! ». 
Quo era un prat ente la femna gardava las ovelhas quand era jòuna. Los veiquí partits bradin-bradau chascun emb sa cana e sas bòtas. Mas quante ’riberen a la charrau, vai te far fotre ! (Quo es lo cas de zo dire !), se troberen davant un fiu electrifiat. O per mielhs dire dos fius que l’agricultor aviá mes per l’amor de ’restar los vedeus. La Jana, totjorn escarrabilhada, entreprenguet de s’estorcinhar e de se raletar jos lo fiu lo pus bas, mas anet pas pus loenh. Aviá benleu vut venir las vachas e lo taureu. Benleu que sas dolors li torneren.  Mas, nastra coma era, volguet a tota fòrça demorar sus plaça. Ma fe, fauguet ben li passar sas fantaisias. A mon amic ! chasque còp que son òme se solevava, ne’n ’massava una brava gisclada de corrent dins l’eschina ! Pensatz si quò li donava dau lanç, quò auriá raviscolat un morent ! Agueren viste obludat lurs dolors de paubres vielhs !
« E ben, çò-ditz la Jana, te ses melhorat, mon Ricon ! » (« Tu t’es abouni, mon Henri ! », en peitavin.)
Si dise « Quo es bon ! » comprenetz-vos que ’quela colhonada es ’chabada, o ben, coma dins la chançon, « It’s so good… »  ?

A Marennes, lo 30 de junh de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/