Anthony Fauci nasquet a Brooklyn (Nuòva Iòrc) la nuech de Nadau de 1940. Sos grands-parents daus dos costats eran immigrats italians. De la guerra, se soven nonmas de la mina trista de sa mair davant una granda fòto de la roinas de Hiroshima en prumiera pagina dau jornau. Òm podiá aver pietat d’estrangiers, fuguessan-t-ilhs oficialament daus enemics. 

Demoravan dessus la farmacia de son pair dins una charriera ente tots se coneissian e ente los goiats e las goiatas podian s’amusar defòra sens dangier. Fuguet un dròlle plan uros. Portava los remèdis en bicicleta, tustava a la pòrta e, quand drubian, vesiá la maladiá sus la chara de la gent. Li donavan 25 cents de recompensa – una fortuna. Pus tard, fasiá lo maçon pendent sas vacanças per paiar sos estudis. Un còp que eran sus un chantier a l’escòla de medicina, dau temps que los autres maçons cassavan la crosta e estiflavan après las infirmieras, volguet parar una espiada dins la biblioteca. Quand lo passeren defòra, emb sas bòtas chaulhadas de ciment, lur disset que, pas pus tard que l’annada d’après, siriá estudiant dins ’quela escòla.

En 1968, se damandet si aviá pas pres una viá sens eissida, de chausir l’immunologia. Quauques grands sabents explicavan que la guerra contra las maladias infecciosas era ganhada e que los antibiotics, los vaccins e la prevencion fasian que faliá far prener d’autres chamins a la rechercha. Bonur per la carriera dau Doctor Fauci, que trabalhava sus las maladias autoimmunas, e malur per l’umanitat, los quites sabents se trompen. En 1981, quò venguet que daus òmes, tots omosexuaus de California, sufrian d’una fòrma rara de pneumonia e d’una tumor que destrusian lo sistema immunitari. Fauci laisset tot per estudiar nonmas ’quela maladiá, sens escoltar los que trobavan béstia de virar l’eschina a una brava carriera per partir en terra inconeguda. Quand quò fuguet lo covid, era un daus mielhs plaçats per comprener e explicar çò que ’ribava.

Lo Doctor Fauci aprenguet la tolerància dins sa familha e a l’escòla. Coma « medecin daus omosexuaus », sufrit indirectament de l’omofobia de la societat americana dins las annadas 80. A totjorn pres la defensa de las victimas de l’injustícia. Enquera aüei, protesta contra lo pretz pas de creire que los Negres e los Ispanics pàien au covid. Pensa que lo VIU (virus de l’immunodeficéncia umana) sirá pas eradicat ; creu que sirá eliminat petit a petit. Benleu que la gent obludaran, coma an obludat la gripa espanhòla que tuet daus millions d’estres umans dins las annadas 1918-1922. Los òmes oblueden.

Lo Doctor Fauci a trabalhat dempuei Reagan coma set presidents americans. Trump e Fauci eran bons amics. Sap pas perque. Benleu perque eran tots dos de Nuòva Iòrc (sic)… Si voliá gardar son integritat d’òme de sciéncia, Fauci era oblijat de « corrijar » çò que disiá l’autre pendent sa conferéncias de premsa. Inacceptable per Trump. Era chasque còp eslunhat de la television una setmana de temps, puei tornava ; faliá a tota fòrça gardar lo liam emb los Americans. Trump acossava – o ben laissava far – la tropelada d’escurantistas enratjats que lo volian eisserpelhar. Non, quo era pas de la chaitivetat e dau mespres dau President per la sciéncia, quo era nonmas que, per se, la sciéncia, quò comptava gaire… (Pas parier !) « Una relacion interessanta, complicada… », çò-ditz. Fauci pensa que un scientific es perdut si aima mai se taisar per pas far despiech a quauqu’un.

Fauci pòt pas comprener perque daus millions d’Americans contunhen de refusar la realitat dau covid, de dire que quo es pas un problema, que quo es una colhonada o un meschant torn per afinar los einnocents. La tragedia a beu se passar jos lurs uelhs, la vòlen pas veire. Lo doctor Fauci pensa que la societat americana suefra de « lesions » prigondas que faudrá garir.

Fauci vai sus sos 81 ans. Es un còp de mai conselhier dau president per la santat. Vòu laissar una marca « positiva » dins la societat. Voldriá que, pus tard, la gent dissessan : « Ma fe, era pas mau, ’queu tipe ! »

A Javerlhac, lo 1er de decembre de 2021

Jan-Peire Reidi

Sorças : - Extrachs dau libre d’entrevudas dau Doctor Fauci (Dr. Fauci – Expect the Unexpected: Ten Lessons on Truth, Service and the Way Forward)) pareguts dins National Geographic, November 2021, pp 15-19

Wikipedia in English
The Guardian, Maybe the guy’s a masochist: how Anthony Fauci became a superstar, Fri 10 Sep 2021

Las personas que parlen la linga dempuei tots pitits se damanden pas si las fòrmas que lur venen naturalament son « correctas » o zo son pas. Malurosament, fugueren alfabetizats e comenceren d’escrir en francés, e non pas dins la linga dau país. Quò fai que la gent que fan coma me, que comencen d’escrir en occitan sus lo tard, ne’n son quauques còps a se damandar si an rason de dire : « Sei plan content » si son una femna, « la melhor de totas », « daus mila de gent », e non pas « Sei plan contenta », « la melhora de totas », « daus miliers de gent ».

Content. Camila Chabaneu explica que, dins çò que apela « la vielha linga », lo participi present es invariable en genre. Dòna un exemple : « la jasent », participi present dau verbe « jaser /jaire » pres substantivament. Una jasent es una femna en jasina (la femme en couches o ben l’accouchée,  segon los diccionaris). Quand a tornat prener de la fòrça, « la jasent » ven « la levant », mas lo mot se disiá desjà pus au segle XIX. 

Ne’n coneisse tres de mai, d’exemples. Entre lo vilatges de Nontroneu e Vielh Cirieir, la Font Pudent es una font cuberta ente ai jamai vut degun prener de l’aiga. Lo melhor exemple, e lo pus brave, es benleu lo proverbi : « Luna chabròla, terra mòla ; luna pendent, terra fendent ». Quand la luna leva sas banas, lo temps es a l’aiga, quand son baissadas, fai un temps de sechiera, o benleu de grand freg. 

Una femna que ditz « Sei content » fai pas de diferéncia entre l’adjectiu que, normalament, se deu acordar, e lo participi present invariable. Mas quò se ditz – o se disiá –dins la comuna de Luçaç, mai la de Sent Peir de Frègia, e probablament dins totplen d’autras. Sabe ben que lo feminin de « content » es « contenta », mas gardarai « ’L’ (ela) es content » totparier.

« Melhor » es lo comparatiu de superioritat e lo superlatif de « bon ». Exemple :

« La sopa de bulit es plan bona, mas la sopa de bodins es melhor. Es la melhor de totas. » « La sopa de salat e la de bodins son las melhors de totas las sopas. »

Damandam a Chabaneu de Nontron, nòstre vielh tonton en lingüistica lemosina, e a son davancier Raynouard, çò que nos pòden dire de « la melhor », « las melhors ».

« Melhor  (meliorem en latin) est resté, par exception, indéclinable, comme dans l’ancienne langue. » ( Grammaire limousine, p 177). Un pauc pus loenh :

« Melhor continue d’être employé comme comparatif de bon, et il est resté invariable au féminin comme (…) au pluriel. » (p. 181)

Un exemple de la linga daus trobadors citat per Raynouard (Lexique roman, p. 182) : 

« Bona domna, meillers de las meillors » 

(Bona dama, melhor que las melhors ; « melher(s) » era lo cas subject).

Un pauc pus loenh, Raynouard escriu : « L’ancien français avait changé OR en EUR, mais cete dernière désinence se conserva longtemps invariable dans les deux genres. Exemple : « A la meilleur du royaume de France ».

E ben non, « melhor » en plaça de « melhora », coma dins d’autres dialectes, es pas una fauta. E quò data pas d’aüei !

Autre mot invariable : l’adjectiu numerau « mila ». Dins daus exemples coma « dos mila », « tres mila », fai coma « mille » en francés, pren pas la marca dau plurau. Mas dins nòstra varietat lemosina de la linga, lo quite substantiu « mila », dins lo sense de « autorn de mila » o ben « un grand nombre de », « ne sai quant de » (en francés : millier) es invariable. Quo fai que disem « daus mila d’annadas » (des milliers d’années), « daus mila d’estres umans ». « Mila » se ditz *milo [ˈmɪlɔ]. Dins d’autres parlars, trobem daus mots coma « milat », « milier », « milanta » que s’acòrden normalament…

Vesem un còp de mai que devem gran foter lai un biais de dire diferent de la fòrma dominanta, mai que mai si nos ven de nòstres vielhs, avant de saber d’ente pòt venir. Metam-lo de costat en atendent.

A Javerlhac, lo 17 de novembre de 2021

Jan-Peire Reidi

Dins las annadas 1980, raportat en octòbre de 2021 per lu Ratinòc

La Melí fuguet la darriera femna que veguei pissar d’en-pès. Auriá pas cregut ne’n veire mai de trenta annadas apres ma reir-granda o ma granda mair (pertant, qui sap si ‘la menava pas de bruch quela-quí !). Quand tornava de querre daus ajaucs per sos lapins, davalava daus Penchants, passava lo ribateu de la Gana avant que de tornar montar chas ilhs. Teniá son balòt sus l’espanla e se daudinava au mitan de la pita rota que pojava au vilatge. Se daudinava, preque a seissanta-quinze ans trabalhava d’enquera que « quo es los fenhants que prenen la retraita ! » Se daudinava perque en mai d’aver daus rumatismes, sa ancha de mança li doliá despuei quauques temps. Se daudinava, perque son pè drech aviá ‘gut lo gròs artelh eschaupit per la vacha menaire (dau temps ent’ilhs ‘vián ‘gut de las vachas). Se daudinava, perque « quand n’un pòt trabalhar, n’un a pas mestier de nar veire lo metge ! » 

A-d’un moment, se plantava d’un còp… escotava de naut, escotava de bas (pertant n’i ‘viá gaire de veituras dins ‘quilhs ranvers !)… s’esjarrava… levava sos cotilhons e psst… quò pissava coma ‘na vacha. Se secodia un pauc coma un chen sens coa en laissar tornar tombar sas jupas e frot… contunhava son chamin. 

A Romejós, Albert e la Melí eran los solets qu’avián jamai ‘gut de goïats. O ne’n avián ‘gut, mas fuguèren beleu nascuts-mòrts, e aquò desconortava beucòp de gent, de queu temps. Avián viscut tota lor vita aquí. Eran mainatgiers a-d’un punt que se pòt pas creure. Avián jamai ‘gut d’ustilhs que marchavan emb-d’un motuer ! (Vos parle de las annadas quatre-vint dau segle darrier, pertant !)

Dins las annadas seissanta, los vesins los avián convençuts d’installar l’ectricitat, mas quò fuguet pas sens batalhar : los electricians cujeten se’n tornar dau vilatge en laissar la lor sola maison sens lutz ! Mas rasseguratz-vos avián nonmàs doas ampolas de quaranta oats (una dins la cosina, l’autra dins la chambra) e una sola presa. 

Quand l’aiga ‘ribet au vilatge, fuguet pas question de pausar un robinet DINS la maison : tròp char ! (E lo risque que l’aiga se desbonde dins la cosina… que n’un sap quitament pas d’ente ‘la ven). Endonc, la chanela demoret defòra. E la Melí contunhava d’anar au potz : « Seissanta quinze ans que ne’n bève, e sei segura que quò nos a pas tuats d’enquera, laidonc que ‘quel’aiga dau robinet que pudís la javel… e que costa ! »

Eran mainatgiers…. Vers sa fin, lo paubre Albert passet mai de sieis mes au liech. Era gròs, vertadierament gròs, çò que li permetet de tener tant long de temps sus sa « reserva » queraque… Mas, tant coma Albert era gròs, tant la Melí era magra coma ‘n’esgrinjòla. L’era tant magra que ‘la se talhava ‘na jupa dins-t-una chamba de malinas de son òme ! 

La Melí sabiá pas comptar, nimai legir… quò fai que si la tombava sus un merchand oneste, eu li tornava la monuda coma faliá. Si que non…. La gent dau vilatge coneissian los merchands malonestes : s’aigavan –quante podián- per demorar tot sols coma la Melí… a la fin de la tornada ! Fau dire que –de queu temps tojorn- los marchands e regatiers eran lo solet moïen per s’aprovesir, de per chas nos. Los « super-merchats » nimai las « superettes » existavan pas ! ‘Quelas crapulas li rendián pas totjorn son compte, o li balhavan de las peças, beucòp de peças, preque la Mélí cresiava qu’avián beucòp mai de valor que non pas quilhs bocins de papier emb-d’una figura de vieilh barbut e un chasteu de per darrier.

Coma z’am saugut ? Vesetz : quò era l’annada d’avant que lo Albert tombesse bien malaude, tant malaude que ne’n subrevisquet pas… A mai de seissanta quinze ans per ela (alentorn daus quatre-vints per l’Albert), quò fasiá long de temps qu’avián pus de vachas, mas la Melí fasiá venir quauquas auvelhas que balhavan daus anhelons per lo bochier. A… quò era pas tant per la berbialha, i ‘viá nonmàs set o uech fumelas los darriers temps. E, subretot, i aviá (e i aviá totjoprn ‘gut !) lo semenau, lo belier. Aquò fuguet la debuta de la fin. Un jorn que ‘l’era dins lo barradis per donar aus anheus, justament, vai te damandar çò que passet per la testa dau belier… Eu li bombet dins lo cuòu per surpresa e la paubra femna ‘net s’esvenlar a-d’una dietzena de metres… sens poder se tornar plantar. Urosament quauqua vesina l’auviguet unlar, sonet l’autras vesinas que vengueren aidar per transportar la blessada a sa maison. Se trobet a l’ospitau per lo prumier còp de sa vita ! Coma avián pas trobat de papiers sus ela (sabián quitament pas son nom vertadier si que « Melí », mas vai te’n saber que quò vòu dire « Amélie » en francés ?), lo mera en persona se desplaçet per ‘nar la veire. D’en prumier, lo temps de saber si l’assegurança era a jorn (e si ‘la ne’n’viá una !), faliá avançar de l’argent. Endonc, eu li damandet ente se podriá ne’n trobar, preque lo Albert s’aviá plan jamai ocupat de quò-quí. Lo mera deguet surtir son carnet e son estilò :

« A… l’argent… e ben… tu ne’n trobaràs au fons de la segonda tireta dau gabinet (los raubaires coneissen bien quela plaça !), dins l’armari sos las pilas de linçòus, dins l’establa sos los rasteliers de l’ovelhas (a mança !) e dins-t- un cròs de la paret de la cava juste au-dessus dau cuvau que sierv pus despuei un brave moment »… e sabe-io dins quauque autre luòc. ‘Fectivament lo mera trobet, trobet, quitament sens farfolhar…. Mai de tres-cent-seissanta-dietz-set mila francs… que los dos tierç eran d’avant 1960… e daus quintaus de peças que la mesma quantitat valiá res pus.

Quò fuguet lo darrier viratge dins sa vita : vendet sa denada, quauques temps apres l’Albert tombet malaude e la Melí lo seguet l’annada d’apres.

________________________________

Mainatjança d’energïa – Économie d’énergie avant l’heure !

Sega a pena imatginada d’un tròç de vita de la Melí de dau Albert

La Melí fuguet malauda nonmàs un còp dins sa vita avant que de se far bombar per son semenau de belier.

Queu matin (a la pica dau jorn, de segur, si coneissetz la dama !) poguet pas surtir dau liech, la paubra. Quò virava, quò vironava que lo diable. Se tornet coijar e sonet

son òme : « O, vaque veire ! Quò vai mau, crese bien que vai falher qu’anes querre lo metge a Nontron, mas d’abòrd, balha-me donc lo termometre ! »

- Ent’es-t-eu lo termometre ?

- A… Trobariás pas un asne dins-t’una rueta !... dins la tireta dau gabinet, bien sur !

L’Abert surtiguet de l’enquadrament de la pòrta de la chambra per ‘nar au gabinet. ‘Lumet la lampa de la cosina e comencet de fodinar dins la tireta, quand auviguet :

- A ! Filh de loira, vo’es-tu me tuar quela lampa, que nos paiam pas pro d’electricitat entau ? L’Albert truquet lo boton e la lampa se tuet. Dins l’escur, tornet farfolhar dins la tireta jurcant’a pataunhar quauqua res que semblava a-d’un termometre. Lo balhet a la Melí que se l’engulhet… ente n’un sap. Lo tipe era pas leu tornat a costat qu’auviguet :

- A ! E tant que tu l’i siràs, faràs quauquas comissions que podrán chabar dins las sacòchas de ta bicicleta. Balha-me l’estilò !

- E ben donc…. Mas ent’es-t-eu l’estilò ?

- Auva-me quela farròlha ! Ente vo’es-tu que siá ?... dins la tireta, bien sur !

E, coma sus un disque raïat, vei-te quí l’Albert que tòrna lumar la lampa de la cosina, que se tòrna far insurtar coma un pelhaire, tòrna fossinar dins la tireta, pataunha quauqua res que sembla a-d’un estilò.

Sus lo chamin de la cosina a la chambra, dins un rai de solelh que trauchava lo calutron de l’aiguiera, Albert veguet çò que cresiá esser l’estilò : quo era lo termometre !

Vautres comprenetz que la Melí era de se prener la temperatura…. Emb l’estilò… ente n’un sap.E be… figuratz-vos qu’exista l’estilò-termometre !

…. Mas non pas per lo fondament.