Lo darnier libre de la romanciera americana Elizabeth Gilbert The Snow Forest (La Forest de Névia) conta l’istòria d’un familha russa d’una minoritat religiosa que s’exiliet en Siberia per se sauvar pendent las purjas estalinianas de 1937 e que fuguet descuberta per daus lingüistas enquestaires en 1980. Gaire de gent an legit lo libre, que deviá surtir en 2024, mas las protestacions daus Ucraïnians esmalits d’aprener que son roman se passava en Russia fugueren talament fòrtas que l’ecrivana a per lo moment abandonat l’idéia de lo publiar. Vòu pas far « enquera mai de mau a de la gent que suefren bien pro entau », çò-ditz. Pertant, l’òbra a ren a veire emb Pótin e sa guerra d’agression.

Lo ministeri uncraïnian de la cultura damanda de fotre ’lai tot çò que es russe perque, çò-ditz, son país mena « una guerra de civilisacion per la cultura e l’istòria ». Nos damanda de virar l’eschina aus libres publiats en Russia, per l’amor que « la propaganda se tròba sovent teissuda dins lur trama per ne’n far de las armas de guerra ». Lo cineasta ucraïnian Serguei Loznitsa que refusa de « jutjar la gent d’après lur passapòrt » es excluit de la l’Academia Cinematografica per « cosmopolitisme ». Es-quò donc impossible de condamnar la violéncia de Pótin e d’aidar aus Ucraïnians sens far la guerra a la cultura russa ?

Lo cronicaire anglés que discuta lo problema dins The Guardian(1) rapela que, per lo grand festenau daus « Proms » (Promenade concerts) de Londres, lo 4 setembre de 1939, lo concert comencet per daus bocins d’operas de Wagner e los autres concerts presenteren de las òbras de Bach, Beethoven, Brahms, Mendelssohn, Strauss… Parier un an pus tard, a Bristol, un pauc pus loenh de las bombas alemandas pendent la Batalha d’Anglaterra… 

De mon costat, pense a d’autres artistas coneguts que an saubut far la diferéncia entre la sauvatjariá militarista d’un país e sa cultura representada per son escrivans, sos pintres, sos musicians… Per exemple, lo compausitor Maurice Ravel, engatjat en 1914-1918, que defendet totjorn la musica alemanda, o ben, pus près de nautres, lo pianista chap d’orquestra Daniel Barenboim argentin e israelian que interpreta la musica de l’antisemita Richard Wagner en Israel. Una chausa es de boicòtar l’estat que mena l’agression sauvatja e los que la sostenen, una autra es d’interdire Guerra e Patz per la sola rason que l’autor era russe.

PEN International es una associacion creada fai mai de cent ans per defendre la literatura e los escrivans de tots los país. Sa charta declara que « la literatura, nacionala a l’origina, coneis pas de frontieras e deu totjorn estre un liam comun entre las nacions. (…) Quitament en temps de guerra, las passions nacionalas o politicas deurian laissar intactas las òbras d’art, las bibliotecas, (…) lo patrimòni de l’umanitat. » E dire que aüei, lo quite PEN ucrainian recomanda un boicòt totau de las òbras russas ! Coma imaginar daus escrivans que vòlen promòure l’obscurantisme ? Lo cronicaire anglés de The Guardian fai remarcar que far entau, quo es entrar dins las vudas de Pótin e daus nacionalistas. Voldrian que la cultura d’un país fugués sa proprietat exclusiva e oblueden que Tolstoï, Dostoïevskii, Chehov… entren dins « una conversacion pus larja », coma ditz, emb la participacion de tota l’umanitat. 

Au mes de març de 2022, après l’invasion de l’Ucraïna, lo chap d’orquestra russe Tugan Sòhiev fuguet oblijat de laissar la direction musicala de l’Orquestra dau Capitòli de Tolosa. A Tolosa, podiá pas condamnar « l’operacion militara especiala » de Pótin, perque sa familha era en Russia. D’un autre costat, voliá pas laissar creire que la sosteniá ; quò faguet que laisset en mesma temps la direccion dau Teatre Bolshòï. Un chap d’orquetra remirable estimat e aimat per lo public e los musicians, tan ben occitans/francés que russes ! Los artistas russes, mai la quita chantairitz d’opera Anna Netrébco que aprova pas l’invasion, son pertot « desprogramats » en Euròpa e en America.

Òc, podem planher los artistas russes que pòden pas trabalhar jos la dictatura de Pótin, e pas aprovar la politica culturala dau governament ucraïnian. Podem refusar la censura e l’autocensura, sens obludar las sufrenças dau pòble ucraïnian e sens ’restar de sostener son combat. Chehov contra Pótin : la cultura es una arma contra la sauvatjariá.

A París lo 20 de junh de 2023

Jan-Peire Reidi

We can revile Putin’s violence in Ukraine, but we’re not at war with Russian culture, Kenan Malik, The Guardian, Sun 18 June 2023

Un jornalista anglés de The Guardian (1) compara çò que, a nòstra idéia, es una alimentacion de qualitat dins un environament pròpe e çò que sirá la realitat de la produccion per nurir 10 miliards d’estres umans. Voldriam tots minjar la vianda de vachas nuridas d’erba de pradas naturalas, e daus uòus de polas « urosas » que suerten gratissar dins los codercs. Se’n veu enquera en Transilvania, ente daus paisans fauchen los prats au dalh, modelonen e bargen lo fen, coma chas nos dins las annadas 1950. Trabalhen la terra emb daus chavaus e lurs polas van becar los insectes e los vermes dins las cròtas daus chavaus. La denada se permena en libertat dins las charrieras de lurs pitits vilatges de montanha eslunhats de tot. A, lo brave imatge de libre de lectura per los pitits ! Lo rei Charles III, que es sovent criticat per la simplicitat de sas idéias passadistas sus l’urbanisme e l’environament, presenta l’exemple de la Transilvania coma un modèle de produccion agricòla. E quo es lo raibe de beucòp de gent coma se que an jamai tengut una forcha, una trencha o un quite rasteu.

Ne'n surtem pas de nòstras contradiccions quand s’agis de çò que mingem. Lo jornalista remarca que 95 dau cent daus Americans consomen de la vianda, mas 47 dau cent voldrian suprimir los tuadors. Disen que voldrian se nurir nonmas de çò que lur reina-granda-mair coneitriá coma quauqua ren que se minja, mas van dins daus restaurants chinés, indians.... sabe-ieu. Crese ben que si lur reina-granda-mair vesiá la besunha que lur sierven, diriá que quo es pas dau minjar de crestians, e ajostariá per se trufar : « Grand ben lur fase ! ». 

Per nurir l’umanitat, podem pas remplaçar tota la vianda daus elevatges « modèrnes » per la bona vianda dau rei Charles, sens antibiotics e sens maladiá de la vacha fòla. Faudriá apradar enquera mai de terras. Mas una terra trabalhada permes de nurir mai de monde que la mesma surfàcia apradada. D’un autre costat, las pradas retenen mai de carbone, causa pricipala de l’efect de serra. (Los scientifics fan remarcar que l’avantatge de tot lo carbone retengut per las pradas pòt pas compensar l’efect dau metane emes per los ronhaires.) Los polets, los canards, las polas ponairitz, que passen lurs quauques mes de vita calhats jos daus angards, fan una vianda gaire saborosa e ’trapen de las maladias, mas, d’un autre costat, podem pas imaginar totas ’quelas diesenas de mila de béstias laissadas en libertat dins una natura que aurian tòst chaulhada e roinada. 

Que far ? Faudrá-quò defendre a la gent de minjar de la vianda, dau fromatge e daus uòus ? Quitament aus pitits que ne’n an besonh per lur frotjada ? Sabem plan que daus mila e daus mila de paubres que ne’n ’chapten gaire, de vianda, sirian plan contents de ne’n minjar de temps en temps emb lur ris e lurs pastas. Faudrá-quò se resignar e se dire que nonmas una agricultura industrializada podrá nurir l’umanitat ? Quante vese los 4X4 davant las espiçarias biòs, me dise que quauqu’unas de lurs practicas son benleu « biòs », mas gaire « ecolòs » : sirá-quò nonmas una minoritat de riches que podran minjar quauqua ren de bon per la santat ?

Nos damandem benleu si vau mielhs chausir la bòria de dins lo temps, que laissariá daus milions de gent crebar de fam, los oblijariá d’emigrar o de far la guerra, o ben l’orror de l’agroindustria, quitament si nos deu empoisonar. Crese gaire exagerar si dise que quauques menaires sindicalistas agricòlas presenten lo problema entau : l’agricultura industriala o ben la famina.’Quilhs productors, e lurs patrons de l’agrochimia e de la finança, damanden de las derogacions a las reglas de l’Euròpa sur los pesticidis. « Per nurir tot lo monde » se disen oblijats de contunhar d’espandre dau glifosate e de semnar dau grun enraubat d’insecticidi sistemic, mai d’installar daus elevatges gigants « mai rendables » que los pitits. E faudriá pompar de las quantitats enòrmas d’aiga jos terra per lo profiech de quauques uns… 

Si damandavam lur idéia a mos vesins que afermen mas terras, sei ben segur que dirian que son « contra l’Euròpa », contra l’interdiccion daus pesticidis, per las « bacinas »… Mas, ier matin, ai vut mon vesin copar l’erba jos la barradura electrica emb sa pita faucheurza ; pas coma las autras annadas que espandiá dau glifosate. Sas bravas vachas lemosinas fan lurs vedeus e los nurissen dins los prats. Una partida de la bona vianda es venduda sus plaça o dins las vilas alentorn a daus pairs e de las mairs de familha que fan de la cosina jauventa per lurs pitits au luòc de los menar au MacDo. Per los semnadis de printemps, los agricultors comencen de remplaçar lo bigarroelh per de la milhòca que damanda mens d’aiga. Semnen de las favas per servir d’engrais verd. Los semens son probablament « tractats », mas me damande si los merchants lur òfren quauqua ren mai… 

Las practicas agricòlas de mos vesins evoluen petit a petit, quitament si, per las eleccions, ilhs e me metem pas lo mesma bulletin dins l’urna. Fau-quò impausar « un autre modèle » o ben encoratjar l’evolucion sens ’restar de sostener lo biò ? Trobaram-nos en Euròpa pro elegits coratjos e onestes – pas exactament los que los agricultors chausissen aura per los representar ! – que prendran de las bonas decisions, faran de bonas leis e signaran daus bons tractats internacionaus per permetre aus paisans de bien viure de lur trabalh sens empoisonar la natura, e que laissaran pas las leis dau merchat mabolhar nòstra agricultura coma an roinat nòstra industria ? De nòstre costat, faram-nos pro evoluar nòstras abitudas de consumaires (mens de vianda, exigéncia de traçabilitat e de qualitat, produchs locaus e de sason…) per entrainar los chamjaments ?

Deman, coma tots los diluns, nòstra femna ’nirá a un vilatge gaire loenh de ’quí ente un còp per setmana un jòune paisan-bolengier fai cueire una fornada de pan de levam dins lo vielh forn de sa bòria. Dau pan de farina biò dau país melhor que daus gasteus. L’endeman, au merchat, ’chaptaram dau fromatge de chabra e d’ovelha dau país, mai d’autra bona besunha biò a quauques pitits productors que aimen çò que fan e que lo trabalh lur fai pas paur. Dins nòstre vargier, los prumiers legumes son venguts : rafes, favas, salada, lissas, artichaus... Dins gaire de temps, auram de las pompiras novelas. Las cireijas son maduras sur lo cirieir, mai las pitas maussas sauvatjas autorn de la maison. Me diretz que som daus privilegiats, que vivem dins un pitit paradís – una chança que es pas donada a tot lo monde. Un paradís que se ganha emb un pauc de terren e de temps per lo trabalhar si òm es pas enquera tròp vielh, tròp malaude, tròp fenhant – e que durará pas. Mas un paradís, òc.

A Javerlhac lo 11 de junh de 2023

Jan-Peire Reidi

(1) George Monbiot, “Farming good, factory bad”, we think. When it comes to the the global food crisis, it isn’t so simple The Guardian Fri 26 May 2023

De veire, lo blog de Jan-Peire Reidi : http://www.lochamindelafont.com/

Coma beucòp de gent de mon atge nascuts en Perigòrd o ben en Lemosin, me sei elevat dins un país de meitadarias e de pitas proprietats d’avant lo remembrament. Las terras, los prats e los bòscs eran daus bocinons de quauquas centenas de metres carrats espansilhats deçai delai, plaçats daus còps a mai de cinc quilometres de la maison. Quò s’aviá partatjat entre los frairs e las sòrs de la mesma familha e de familhas diferentas pendent benleu cinc o sieis generacions. Las meitadarias, que s’eiretavan sovent d’un sole lòt, eran benleu un pauc mens esbocinadas, mas fasian pas de grands bens totparier. 

Viviam dins un país de codercs, de barradis autorn de las maisons, de plais emb lurs charraus e lurs agolets, de « pitits fons de prats » per las bargieras emb lurs uech o dietz ovelhas, de quauques nogiers e pomiers sus daus bocins de terras que degun ne’n coneissiá las limitas, manca los que los trabalhavan. Ai pas mestier de vos dire que las rasons de se brejar entre vesins mancavan pas : un còp per de las vachas mau gardadas que avian traulhat l’erba o chafrelhat lo blat, un autre còp per un aubre copat dins quò daus autres… Diu mercés, dins las annadas 1980, fagueren daus eschamges de terras ; quò fai que aüei avem aquí davant ma maison una peça de dos ectars d’un sole bocin. Pus de pomiers mai de nogiers dins ’quela terra que ai afermada, mas la vuda es plasenta totparier.

Quante eiretí dau benasson de ma familha dau costat de ma mair, damandí ben a mon vielh tonton de me far veire ente eran tots nòstres bocins de bòscs, mas lo paubre òme, que marchava desjà pus tròp bien, me poguet pas menar pertot. Me torní eimajar de las limitas nonmas aprep la tempesta de decembre 1999, quante volguí netiar los bòscs. Cujava pas trobar las boinas dins ’quilhs pilòts d’aubres esversats, boirats, esciclats. Urosament, tot se passet bien entre vesins. Trobí las boinas nonmas darnierament, mai enquera pas totas, emb la novela aplicacion GPS dau telefonet que fai veire exactament ente setz sus lo cadastre. La boina es mai que mai una peira carrada o ponchuda, que despassa de dietz-vint centimetres. Se veu gaire jos de terra, la mossa, la liedre e las fuelhas mòrtas. Daus còps, òm tròba un vielh boisson blanc en mòda de limita.

Lo país ente nos som elevats era enquera a la mesura de l’estre uman. Los chamins, las fonts, los bocinons de prats e de bòscs que s’i vesen enquera fan benleu creire a la gent d’aüei que los ancians vivian dins un pitit paradís. Malurosament, la gent autres còps cherchavan pas tots a far un país pròpe que marcava bien. Per exemple, dins los bòscs emperaquí, vesetz daus cròs d’un o dos metres d’ente tiravan la mina de fer per las « farjas » a l’entorn, aus segles passats. Quo era avant lo tractat de libre eschamge que Napoleon III signet emb l’Anglaterra e que roinet la metallurgia dau Perigòrd-Lemosin-Charanta. Avem daus noms de vilatges loenhs de dos o tres quilometres l’un de l’autre coma « La Farja », « Las Farjas », « Fòrja Nuòva » (sic). A Fòrja Nuòva, rasis Javerlhac, fondian daus canons. Quante avian surtit de la terra e vendut tot le minerau que podian, los òmes se tiravan d’aquí sens prener la pena d’olhar los cròs. Laissavan darreir ilhs un païsatge de luna. Per far lo charbon de las « farjas », copavan mai de forests que podem imaginar. Non, migravan gaire de la natura. Si voletz trobar las boinas dins los cròs e los tucassons de ’quilhs bòscs, au mitan daus chastenhs e daus chaisnes ranquenits, fau far de l’espòrt !

Aüei, vesem un pauc pertot daus ectars de braves aubres e aubrissons copats d’a talh, minjats, esbrijonats, per de las machinas que laissen daus arrodaus plens d’aiga rossa ente creiriatz que los quites tractors van s’entalhar. Pas la pena d’i cherchar los champanhòus, dins ’quilhs terrens ; lo josbòsc es desvirat. Planten daus pinhiers que frotjaran viste e que siran mai rendables a terme cort que los chaisnes, mas que apaubriran la terra e riscaran de cramar per temps de sechiera. Las bilhas daus chaisnes parten en China d’ente lo boesc nos tornará benleu transformat. Avem pus gaire de sejarias emperaquí. 

Los proprietaris daus bòscs entau expleitats son sovent daus eiretiers oblijats de vendre. Beucòp se’n foten : viven pas au país. Fan coma los que tiravan la mina de fer autres còps, vòlen nonmas se ’rachar d’aquí un còp que an ’massat quauques sòus. De totas faiçons, los merchants de boesc lur ne’n laissen gaire, de sòus… Urosament, respecten las limitas de las peças per pas estre atacats au tribunau.

Autres còps, la natura era ’bismada mai o mens coma aüei, mas una granda partida daus sòus surtiá pas dau país. Los topins, las chaudieras, los landiers, mai los gatges de fer que servian per trabalhar la terra, eran fabricats sus plaça. Los mestres de farjas se fasian bastir daus chasteus e la granda maison ente escrive ’quelas linhas fuguet probablament paiada per mos davanciers dins las annadas 1830 emb lo revengut de las minas de fer sus la proprietat.

Darreir las boinas, pòde entretener mos bòscs a ma mòda, copar los chastenhs malaudes, esclarzir los aubres per far daus potz de clardat, gardar un pauc de tot : genebres, pudets, alisiers, boissons blancs e boissons negres, chaupres, fraisses, aseraus, pomiers sauvatges, mai los vielhs aubres cabornats si geinen pas los autres... Prene nonmas las tres-quatre braças de boesc de fuòc que me fan besonh tots los ans. Ai lo plaser de veire que mos bòscs son un pauc pus sanciers que los de mos vesins. 

Perde jamai l’idéia que las boinas son pauc d’afar dins lo temps e dins l’espaci. Los bòscs que aime e que me fau un dever d’entretener siran benleu ’quí après me, o benleu pas, mas si los laissava besilhar per l’industria, segur sirian pus ’quí. Ai vut dins lo jornau que una associacion que pòrta un brave nom occitan (« Lu Picatau ») ’chapta los bòscs que pòt per l’amor de los sauvar. Bon coratge, dròlles ! Mas obluede pas que, au mielhs, las boinas pòden garantir nonmas una partida de la biodiversitat. Dònen aus aubres ren que una patz passatgiera quand los òmes « de pertot lur fan la guerra ». Las limitas de las peças pòden pas arrestar l’eschaurament dau climat, las maladias e los incendis. Cresetz pas que quo es parier darreir las frontieras daus estats ?

A Javerlhac, lo 29 dau mes de mai 2023

Jan-Peire Reidi

De veire, lo blog de Jan-Peire Reidi : http://www.lochamindelafont.com/