A Sergi Faugiera

Avetz benleu la chança de demorar dins una maison nuòva que avetz ’chaptada o ben facha bastir sus un terren de mila o dos mila metres carrats pas tròp char, gaire loenh d’un vilatge. Avetz una granda pelusa e daus aubres d’ornament. Vòstres goiats pòden benleu i far au balon e s’entrainar a lo tirar dins un panier de basquet vissat contra lo mur de la maison. Avetz la plaça de vos aisinar e setz pas tròp desrenjats per los vesins. La granda rota, ente an limitat la vistessa a cinquanta, es pro eslunhada de vòstra pòrta. 

Fau podar los aubrissons e tondre la pelusa e devetz passar benleu una ora de temps dins los encombraments dos còps per jorn per anar trabalhar en vila e ne’n tornar. Podetz pas far sens vòstra veitura e parciriatz plan l’aumentacion de vòstra despensa de carburant. Totparier, setz plan mai benaise dins vostra maison un pauc a l’escart que non pas nòstres dròlles que son oblijats de viure dins daus pitits apartaments en vila, mai que son contents d’aver trobat per se lotjar.

Darnierament, un amic occitan faguet passar sus lo malhum la fòto presa d’avion, benleu au printemps, d’un grand vilatge en Polonha. Las maisons, una contra l’autra, son alinhadas daus dos biais d’una rota drecha e, darreir totas las maisons, a l’encair de la rota, òm veu daus rectangles eslonjats de terras trabalhadas. Vuda de naut, la fòto de la ruá, de las maisons e de las peças de terra retira un pauc una pluma d’auseu, emb son coston e sas barbas, o ben una fuelha de chastenh emb sas nervaduras. Òm cuja pas trasveire çò que semnen sus ’quelas pitas peças de benleu mila metres carrats, mas som segurs que son pas de las pelusas plantadas d’aubres ornamentaus. Benleu quauque revengut per nurir la denada, dau grun per far la vòdca, o ben daus legumes…, si per cas ’quilhs bocinons de terra son enquera quò de la gent que demòren dins las maisons.

Que voletz-vos, sei nascut paisan e me pòde pas retener de pensar coma un paisan. Quò me fai crema de veire una bona terra se crubir de maisons, de pelusas et d’aubres que menen ren que se minja. Coma dins la terra davant la maison de la familha de ma femna, ente sos grands-parents fasian venir de tot. Podiatz i semnar o plantar çò que voliatz, tot frotjava. Una bona terra, leugiera, richa ; un plaser de la trabalhar ! Es pas coma nòstra terra agilosa, dins nòstra partida dau Perigòrd, ente creiriatz que avetz semnat de las peiras ! Quante mon beu-pair fuguet mòrt e que quò se partatget, lo merchand de bens (promotor) aguet viste fait d’i far frotjar daus bastiments. Faguet copar los cirieirs e los ametliers centenaris e montar de las pitas maisons prefabricadas totas parieras, coma dins la chançon de « Las Pitas Bóitias » sus lo terme :

Little boxes on the hillside,

Little boxes made of ticky tacky, 

(…) Little boxes are all the same.

Un crebacòr ! Mas son per la gent dau país que tròben pus de lotjament abordable dins ’quelas vilas de residéncias segondarias ente daus estrangiers pus riches que ilhs van benleu tres setmanas dins l’annada. Avetz una idéia dau pretz dau metre carrat de terren dins una vila au bòrd de la mar ? 

L’autre jorn, veguerem que un locatari de ’quelas pitas maisons aviá trobat moien de far un pitit elevatge de quauquas polas e doas o tres auchas que s’escraunavan darreir lo mur. L’odor e las moschas de ’queu jalinier pas tròp pròpe, dins un quartier residenciau, plasiá benleu pas tròp aus vesins, mas de veire ’queu pam de nas au reglament, ne’n aguí una jauvissença secreta de chaitivetat, coma una pita venjança.

Si avetz la chança d’aver un bocinon de bona terra bien expausada, perque pas començar per i plantar quauquas tomatas ? Perque pas damandar a vòstre vesin agricultor de desvirar un bocin de vòstra pelusa per far venir quauquas pompiras novelas, quauques pès de salada e un reng o dos de mongetas en caletas. Ren vos empaichará d’i semnar de las flors boiradas emb lo legumes, coma dins los vargiers dau chasteu de Villandry, en Torena. Perque pas remplaçar los aubres exotics per daus aubres fruchiers de bona varietat dau país ? Vòstres goiats veiran que las tomatas venen pas sus los aubres, vos aidaran semnar las mongetas e siran plan contents de montar au cirieir per culhir las cireisas. Quand auretz vut flurir los aubres au printemps, cirieirs blancs e pomiers ròses, que auretz gostat los legumes de vòstre vargier e ’massat la frucha a la darriera, vos promete que rencuretz pas vòstra pena.

A la fin dau segle passat, la mòda venguet de surtir defòra los gatges de l’ancian temps e de pendilhar quauque rasteu o quauque dalh aus murs descrespits dins las maisons. Trobavam benleu que marcavan bien ’quilhs aplechs pinturats de blu e ’quilhs brabants roges sus la pelusas. E d’alhors sabiam pas tròp qué ne’n far. Benleu me trompe, mas crese que, dins nòstra idéia, quo era un biais de nos carrar, de far veire que aviam pus mestier de trimar coma nòstres ancians. Ganhavam daus sòus, preniam de las vacanças e parlavam francés. Sens i pensar, voliam benleu virar l’eschina au monde paisan d’ente veniam, un monde que « lo patois » ne’n fasiá partida, que los vilauds trobavan paubre e arrierat, e que avian ’chabat per nos ne’n far aver onta. 

Sabe ben que avem pas tots la plaça, la fòrça, lo temps o l’enviá de far un vargier per nos far plaser e trobar un pauc de nòstre passat, mas ren nos empaicha d’aprener e de tornar parlar l’occitan !

A Javerlhac, lo 29 de setembre de 2022

Jan-Peire Reidi

Quante fauguet tornar far la teulada de ma maison pensí que valiá mielhs far saber a l’obrier teulaire ente se trobava la fòssa septica per dire de pas l’esbolhar emb lo camion o ben l’enginh monta-charjas. Creguí pas bien auvir quante nòstre òme, que pareissiá plan competent e experimentat, me respondet, en mòda de fanfaronada :

« O, quò siriá pas la prumiera ! »

Lo patron siriá plan estat content de saber que son obrier se fotiá de son trabalh, que se vantava quasiment de las fòssas que aviá esbolhadas, coma agués parlat de totas las lebres que aviá tuadas, de las dròllas que…

Teulaire, esbolhaire, crubidor… Avetz probablament remarcat que lo sufixe –aire es sovent en concurréncia emb –ador : chaçaire/chaçador, chantaire/chantador, dançaire/dançador, jugaire / jugador, mestivaire/mestivador… Un chaçaire o ben un chaçador (aquí disem : chaçador) es una persona que chaça, un teulaire plaça los teules sus la teulada. Per los verbes daus autres gropes, coma « legir » e « vencre/vencer », avem : venceire/vencedor, legeire/legedor o legidor, beveire/bevedor… Au feminin, avem  –airitz, –eiritz : trobador/trobairitz, emperaire/emperairitz.

La gent que fan coma me, que son pas daus especialistas e que an benleu pas lo temps de legir los estudis complets e detalhats faits per daus occitanistas plan competents, voldran benleu ’visar quauques exemples que la linga ne’n passa pas fauta per comprener un pauc mielhs la valor de ’quilhs sufixes.

Los sufixes –aire e –ador venen tots dos dau latin –ator. Dins la vielha linga, eran doas formas d’un mesma mot e non pas daus mots diferents (Per los sabents, rapelaram que eran de la quatresma declinason). « Chantaire » era lo cas subject au singular, « chantador » era per las autras foncions :

Dins La Lenga dels trobadors, Robert Rourret cita mai de cent mots que seguian ’quela declinason (p. 25). Chabaneu ditz que la regla era desjà pus tròp clara au segle XIV dins las Leys d’amors (Grammaire limousine, p. 146). La gent comenceren de far coma nautres que escrivem si ben « los chantaires » coma « los chantadors ».

Devem remarcar que, dins la prononciacion de nòstra varietat de la linga, lo r finau es pas tombat : en grafia francizada, « marchador » s’escririá *marchadour e non pas *marchadou.

Dins los exemples que ai donats per començar (chaçaire/chaçador, chantaire/chantador, legeire/legidor…), vese pas de diferença de sense entre los mots d’un mesma parelh. Dins quauques endrechs aimaran benleu mai dire « un chaçador », dins d’autres « un chaçaire ». Aquí, disem « un peschador » (pêcheur) e non pas « un pesc(h)aire ».

Per tot plen d’exemples, que son sovent daus noms de mestier, coneisse mai que mai la fòrma –aire, –eire : un ’belhaire (apiculteur), un pelhaire (un chiffonnier), un teulaire, un pendulaire (horloger), un violonaire (violoniste), un escodeire (batteur à la batteuse), un escriveire (écrivain).

Per d’autres, coneisse nonmas la fòrma –ador, –idor : un espauridor (épouvantail), un fossador (fossoyeur), mas trobaram sovent daus mots d’un mesma parelh emb daus senses e daus emplecs diferents :

– La fòrma –ador,–idor se tròba dins daus noms de gatges : un boirador o ben un eschauvador (Lavalada : pince à châtaignes), un bufador (soufflet), un salador (saloir)…

– o ben per los endrechs ente se passa una activitat : un durmidor (dortoir), un lavador (lavoir), e – emb lo respect que vos deve – un chiador (cagador, WC), un pissador (urinoir), sens obludar daus toponimes coma Orador (oratoire), L’Orador.

Un tuador (un abattoir) e un tuaire (tueur), un escrupidor (crachoir) e un escrupisseire (cracheur) son daus mots plan diferents ! Un comptador pòt estre una persona que compta (comptable, conmpteur) o ben un endrech per comptar (comptoir).

Me damande si chausissem pas –aire de preferéncia per los noms de mestier e –ador quand l’activitat es pas permanenta. Un portaire d’aiga portava l’aiga dins las maisons per ganhar sa vita, un portador portava entarrar un parent, un camarada o un vesin. Sabe ben que avem « los trobadors », mas aimarai mai dire « un portaire de paquets (o de pizzas) », « un cherchaire scientific » e « un cherchador de champanhòus ». Mas la regla es pas totjorn verifiada e, de totas faiçons, la gent que aprenen l’occitan coma linga estrangiera senten pus gaire la diferéncia.

Los mots emb la finala –ador se pòden trobar quauques còps jos una fòrma adjectivala :un raton lavador (raton laveur), un topin pissador (un pot de chambre), un coteu pelador (couteau pour peler les châtaignes). Parier per lo sufixe –eire : un rat durmeire (un loir). Bramaire, vantaire… son daus substantius mai daus adjectius : quò vos estonará pas si vos dise que los trobem mai que mai au masculin !

Lo sufixe feminin –airitz, eiritz de trobairitz (femme troubadour) es plan vivent en occitan d’aura, que las femnas vòlen una fòrma feminina per tots los noms de mestier. Avem « contairitz », « chantairitz », « dançairitz », a costat de « contaira », « chantaira », « dançaira ». Autres còps, la plejairitz era una femna que netiava e ’bilhava lo còrps d’un defunt. Las lavairitz (bujadieras) sablonavan, pestelavan e rinçavan lo linge au lavador avant de lo tornar metre sus la boreta o lo chambalon e de l’espandre au solelh.

E per obludar la fòssa septica e tots los exemples de chausas que senten pas a bon, podem pensar a perfumaire, enchantaire/enchantador e ... trobador !

Jan-Peire Reidi

A Javerlhac, le 6 de junh de 2022

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

La sentinela parlava :

« Lo temps es bien virat. Per semnar lo blat de printemps, l’avena, lo blat dur, o benleu lo milhet, quo es una sason que vau de l’aur. Per lo blat negre, quo es un pauc dabora. Fugués pas aura ’quela garça de guerra civila… » (Boris Pasternak, Doctor Zhivago)

Espijar. ’Massava las espijas tombadas darreir la mestiveurza. Me baissava mai d’un còp per ne’n far una pita javela. Compliments de ma mair. Chambas nudas entraupadas, engraunhadas per las romdres ; la peu tendra cosinava. Ai-ieu ’massat la valor d’una ponhada de grun jornaliera per una pola o ben d’una jaufada de froment per mon pan ? Siriá-quò pro per mon uòu bulit ? Per las talhas dins ma sopa ? Per mon bocin de pan tendre engraissat de confitura dau marende ? « Tirar sa jornada », ganhar sa vita, aver lo drech d’estre fier !

Jauvir. Los goiats fan daus rudelons dins lo pilòt de blat de semen que secha au granier. Lo froment chaud es suau sus los nervs de la peu. Es-quò çò que òm sent quand òm fai l’amor ? Las jarras prusen sus la tela rufa daus sacs pesants aclapits contra lo mur au fons de la granja, sacs-sietis durs mai mofles, gaire aisinables. Una partida daus sacs ’nirá au minotier, quauques uns au bolengier per paiar nòstre pan. Lo bolengier marcará dins un carnet totas las michas, las coronas e las tortas que li prendram : tant de liuras de pan per un sac de froment. Daus goiats que coneissian pas lur bonur aprenian a mainatjar una quita espija e cresian far pechat si laissavan perdre un quite eschalon de pan.

Lo pan negre d’Ucraïna (hlib) a una sabor un pauc sucrada, plan doça emb dau burre e quauques gruns de sau. O ben trempat dins lo borchch (sopa de legumes e de jutas) emb de la crema agra. Hleb : an lo mesma mot russe per lo blat e lo pan, vielh mot parent de loaf (micha de pan) en anglés. Lo pan e un topinon de sau pausats sus un linge brodat de roge son presentats per las femnas aus estrangiers en signe de benvenguda.

Semnar. La terra negra d’Ucraïna vòu estre bladada. Quand la névia es fonduda, fau pas perdre de temps dins ’quilhs climats continentaus. Los ventres daus bateus gigants damanden d’estre garnits de grun. Los país ’famgalits d’Africa dau Nòrd e d’Orient Mejan ne’n an mestier per far lur pan sens crosta que sembla de las grandas crespas.

Quand ven la sason, la terra damanda lo blat e lo paisan que ne’n lebreta de la trabalhar es maluros si ne’n es empaichat. Pertant, fariá plan bon semnar !

A Javerlhac, lo 29 de març de 2022

Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/