Si i aviá una volontat politica fòrta, siriam gaire en pena de resòure la crisi climatica ; avem totas las ressorsas tecnologicas e economicas que farian mestier. E si la laissem s’agravar, quo es pas fauta de saber çò que fau far. Som entraupats en granda partida per una autra crisi, la crisi ideologica atisada per los interès financiers e portada per las fòrças de l’escurantisme(2) dins o monde entier. De mai en mai, vesem que nòstras societats e lurs dirigents fan gaire de cas de la coneissença, e quitament la combaten.

Las coneissenças novelas nos venen de la rechercha, una rechercha independenta que sec daus metòdes rigoros e daus principis d’onestetat intellectuala. Nos ditz çò que sap e çò que sap pas enquera, çò que se pòt tener per veritat o ben aitot per error o meissonja. Si mai d’un grope de cherchaires independents, un après l’autre, ’rieben a las mesmas conclusions, la gent coma vos e me avem totas las rasons de los creire. Podem tener per segur lo fach que l’eschaurament de la Terra, que mena las catastròfas, ven de de quauques gases coma lo gas carbonic de lo metane en mai granda quantitat dins l’atmosfera. Los sabents independents disen tots la mesma chausa : si volem pas contunhar d’agravar la crisi, fau remplaçar los combustibles fossiles per las sorsas d’energia renovelablas e ’restar de destruir las forests.

La presa de consciéncia de l’eschaurament se pòt pas far dau jorn a l’endeman. Parier coma fauguet dau temps per far comprener que los òmes son pas pus fins que las femnas, los Blancs que los Negres. Los mejans modèrnes de comunicacion, coma los malhums, las ràdios, las televisions e los jornaus, deurian difusar las coneissenças novelas en segre las reglas eticas dau jornalisme professionau. Malurosament, tots los mèdias, o gaire mens, son la proprietat daus mai-que-riches que an daus interès financiers enòrmes. Au prumier reng, trobem los productors e los merchands de petròli que s’opausen tant que pòden a la transicion energetica. Los motors de rechercha de lurs malhums sociaus an daus algoritmes sorniauds que, sovent, vos menen d’abòrd vers los contenguts climatosceptics. Lurs “cherchaires” tròben totjorn daus biais de dire çò que platz a los que financen lurs recherchas e de contradire las conclusions de lurs collegas independents. Los politicians representants daus interès de la finança chausissen las publicacions daus gropes de pression (“lobbies”) de preferència a las autras. Per far semblant de respectar totas las idéias, los mèdias presenten l’opinion e las cresenças de los que saben ren e vòlen ren saber a egalitat emb lo trabalh daus sabents que an trabalhat de las annadas de temps sus un subject. A fòrça de dire e de tornar dire que la Terra s’eschaura pas, o ben que l’eschaurament a ren a veire emb las activitats umanas, e d’atacar los que disen lo contrari, los que financen la propaganda climatoceptica ’chaben per li donar una legitimitat e per plantar lurs meissonjas dins de las testas que damanden nonmas de las creire.

Avem tots apres a l’escòla que la democracia es un sistema de governament que pòt foncionar normalament nonmas si los ciutadans son informats. Que pensar d’un país que se carra d’estre un modèle de foncionament democratic, ente la rechercha climatica independenta es pus finançada, los sabents perden lur plaça, l’escurantisme ganha lo quite ministeri de la santat, e ente lo quite president ditz que la crisi climatica es una colhonada ?

L’influéncia daus gropes de pression, mai que mai sus los partits de drecha, se pòt constatar dins la reculada de las politicas de desvelopament durable de l’Euròpa, per exemple l’autorizacion de mesa sus lo merchat de produchs dangieros per la biodiversitat e la santat unmana, o ben lo project de suprimir la defensa de fabricar las automobilas de motors termics après 2035. Fau dire que las mesuras de transicion energetica tenen pas totjorn compte de totas las consequéncias socialas. La pròva ne’n fuguet la crisi daus gilets rosseus. Se pòden pas boissar d’un revers de man, los mila de salariats que perden lur trabalh quand barren las industrias chaulhairitz de la natura ! Es-quò pas maluros de veire daus obriers prener lo partit daus trumpistas e los agricultors trobar pus aisat d’atacar los ecologistas que los desrengen que non pas los gropes de la finança e de l’agro-industria que los estranglen ?

L’Euròpa que, s’es vut, era a la poncha de las tecnologias de transicion energetica a pas saubut o pas volgut far los investiments que faliá per las desvelopar o las sauvar. Es aura despassada per la China que nos vend sos paneus fotovoltaïcs sens ’restar de chaulhar l’aer e l’aiga de tota la planeta. L’Índia es pas preissada de chamjar e los autres país dau sud – los que patissen lo mai de las catastròfas climaticas – vòlen pas auvir parlar de transicion sens compensacion… Los Estats-Units de Trump son pas representats a la Cop30 a Belem au Brasil, au mitan de la forest amazoniana que es lo paumon de la planeta. Bon coratge aus dirigents de (bona) volontat ecologica !

Diram-nos que “som mau partits” ? O pieg que quò : que son desjà ’ribats ? ’Ribats a la fin de nòstres raibes, de nòstra esperança ? Que quo es desjà tròp tard ? Me pause pas la question. Fau combatre l’escurantisme e contunhar d’avançar.

A Javerlhac, lo 17 dau mes de novembre de 2025

Jan-Peire Reidi

’Quela cronica es librament inspirada per dos articles pareguts la setmana passada dins The Guardian :
Dark forces are preventing us fighting the climate crisis – by taking knowledge hostage, George Monbiot, Fri 14 Nov 2025
Once a global leader on climate action, the EU has given in to the right’s green-bashing, Nathalie Tocci, Fri 14 Nov 2025
L’escurantisme (obscurantisme) s’opausa a la sciéncia e vòu impausar de las cresenças e daus prejutjats dau passat. Aus Estats-Units, quauques gropes sostenen que la Terra es plata e son daus millions que fan una interpretacion literala de la Bíblia.

Coneisse gaire de goiassons que vesen un gansolhier sens aver enviá d’entrar dedins e de sangolhar tant qu’a bon compte. A, la jauvissença de sentir una resisténcia quand òm vòu marchar dins un riu o ben quand òm sent sos pès s’enfonçar dins la fanha d’un lac jusc’a temps que l’aiga montés rasis lo bòrd de las bòtas de cauchó. Me rapele que, si l’aiga passava per dessus, disiam que aviam « bolat ». Quo era un juec, coma per desfiar lo dangier e, per ’chabar quo era totjorn : « M… ! Ai bolat ! » Quante quò pleviá a plens chamins per anar a l’escòla, auriatz vut una demiá-dotzena de goiats marchar en ribambela dins lo fossat sus la rota de Nontroneu. Las goiatas demoravan sus la rota. Los pus grands daus goiats anavan davant. Los pitits se sentian oblijats de los segre flau-flau-flau dins lo riu d’aiga rosselarda que davalava la còsta. « Bolavam » a tots los còps. Avant de ’ribar a l’escòla, quitavam las bòtas, boidavam l’aiga e eissurissiam las chauças. Fau pas damandar si eram benaises, de demorar trempes tota la jornada, mai si passavam l’ivern sens ’trapar dau mau…

Quante eran pitits, mos dos dròlles volian a tota fòrça « far a l’ipopotame » dins los gansolhiers quante los menava permenar dins los bòscs. (Aüei, aurian de que far dins los arrodaus daus tractors que s’entalhen e que desfonsen los chamins !) Lur defunta mair, que ieu trobava – Diu me perdòne – un pauc idéiarda, disiá que faliá pas contrariar los mainatges, que los faliá laissar far çò que volian. ’Bilhats de vielha besunha, avian lo drech de gansolhar e quitament s’esvenlar dins la gaulha tant que volian. E tant pieg si lur pair aviá onta quand los vesins los ’visavan tornar plan contents, mas alacats e cuberts de fanha de la testa aus pès. Los abilhaments anavan tot drech dins la machina de lavar e los goiats jos la docha.

Urosament, quò duret gaire de temps quela enviá de se coijar dins l’aiga daus chamins. En bicicleta, fasian ben coma lur pair avant ilhs, que rotlava exprès au beu mitan, pas a costat, daus gansolhiers, mas tots los goiats fan parier, non ? Fasian pus, coma nautres autres còps, a lo que demorariá lo mai de temps plantat jos los regons de la granja quante quò pleviá… per l’amor que, en vila, l’aiga de las teuladas davalava dins los tudeus. Tustavan pus a còps de pè dins una bóitia de conserva en mòda de balon dins la cort gaulhosa dau Cors Complementari de Nontron, vengut Collègi d’Ensenhament Generau.

Educacion en libertat per los dròlles… Eram de la generacion de seissanta-e-uech, après la « revolucion hippie ». Deve dire quò me plasiá gaire de veire mos filhs s’amusar a ’quilhs juecs de pitits sauvatges. Era vengut un pauc borgès, perdiu ; me carrava de ma plaça de jòune professor. Non, quò era pas trobava pas la terra tròp bassa, fasiá venir nòstres legumes dins mon grand vargier, mas ne’n aviá traulhat mai que mon aise, de gaulha e de bosa de vacha, dins las charrieras e los estables de Vilajalet, tot lo temps de mas dietz prumieras annadas de vita. Era content de saber que mos dròlles gardavan pas aus pès lurs bòtas e lurs chauças trempas dau matin au ser, se jalavan pas l’ivern, e eran a l’acelat per anar a l’escòla… Quò los empaichava pas de ’trapar rumes, otitis e maus de còu.

Mon pitit-filh de sieis ans, que demòra dins la banlega de Lion, se fará pas de mau si ’massa un paufinhon, coma disiam, en s’amusant emb sos camaradas dins la cort de l’escòla. Lo sòu es dubert d’un tapis de caochó color de cròta d’aucha emb quauquas linhas negras per los juecs de las pitas dròllas. Los elevas que tomben terra an pas los janoelhs coronats, los mestres pas de repròches e l’assegurança pas de despensa. Lo tapis verdinhaud es gaire mens òrre que « l’enraubat » negre dins las corts daus collègis e daus liceus. L’asfalte, que ne’n espanden pertout, eschaura enquera mai las vilas pendent la caumassa, empaicha l’aiga de s’infiltrar quante quò plòu, empoisona l’aer de nòstres dròlles. Ren de pus desplasent per una persona coma me, que es malurosa quand es privada d’erba e d’aubres. Crese ben que si era un daus goiats de l’escòla dins un environament parier, los mestres farian pas aisat per me far estar, aitot me.

Passat-ier, legí dins un jornau anglés(2) que 43 gardarias o escòlas mairalas de Finlàndia avian reçaubut 1 million d’euros per tornar « ensauvatjar » las corts de juec daus pitits. Vòlen « expausar los mainatges a la biodiversitat microscopica – bacterias e champanhòus – que viven dins la natura. » Dins una escòla mairala, an menat dins la cort un grand tapis levat dins una forest. Es una peça carrada de dietz metres de costat e bassa de 20-40 centimetres. Los goiassons i van culhir los granons e la frucha, e far daus pastis de gaulha sens aver paur de se chaulhar o de se far polhar. L’idéia, confirmada per daus estudis serios, es que los pitits que van dins las « escòlas mairalas verdas » an de las defensas imunitàrias pus fòrtas. Lur microbiòta intestinau es en contacte per la peu e per l’ingestion emb la « biodiversitat externa ». Los que s’amuesen dins daus bacs de sable « enrichesit de terra de vargier » an mai de « cellulas T » per los protegir de quauquas maladias.

En França, se veu gaire d’escòlas mairalas ente an un vargier per aprener aus pitits que las pompiras venen pas sus los aubres. A Javerlhac, lo cosiniera de la cantina a agut l’idéia de far un vargier emb los dròlles e los ensenhaires. Semnen daus legumes que vesen frotjar, que son venguts avant las grandas vacanças e que mingen a la cantina. ’Quela empluiada de la comuna es nòstra vesina, una femna bien de servici. Per lo vargier de l’escòla, e per totplen d’autras chausas, la V. a plan meritat sa medalha de la municipalitat !

A Javerlhac, lo 1er de novembre de 2025, jorn de Totsents

Jan-Peire Reidi

Sus la fotò : una granda-mair que sap far plaser a son pitit-filh !

Ai escrich « gaudron » per pas contrariar los autors daus diccionaris, mas ai totjorn auvit dire « godron ». Si vos aviá auvit diftongar « godron » quante era pas enquera vengut sabent, auriá pensat que sabiatz pas parlar patois. Si aviatz dich « quitran », auriá pas compres.
How a radical experiment to bring a forest into a preschool transformed children’s health Phoebe Watson The Guardian, Wed 29 Oct 2025

LA PIETÀ

Pietà, signori, pietà. Rigoletto (Acte II), G. Verdi

Ai legit un roman(1) que conta la vita d’un escultor italian e l’istòria de son òbra subrebela : una pietà, una « davalada de crotz ». Maria ten son filh mòrt avant lo sebeliment. L’estatua fai sus los que la vesen a Florença, puei a Roma, un efiech talament fòrt que ne’n son tots desvirats sens comprener perqué, au punt que lo Vatican sarra l’estatua dins quauque monasteri escartat ente degun pus pòt la veire. Pas d’explicacion scientifica o teologica de ’quela fascinacion. Gaire de gent an remarcat que la Maria de l’estatua aviá una chara doça, apasimada, e Criste la figura d’una femna martirisada. 

L’escultor a donat a Criste la chara de Viola, sòr espirituala de l’escultor. Viola, una femna que raiba de prener sa volada e sauta d’una teulada. Pus tard se fai portar a las prumieras eleccions legislativas en Itàlia après la guerra. Muert tragicament pendent la campanha electorala, sens poder contunhar sa lucha perduda d’avança per sa libertat de femna. Lo país es nonmas deliurat dau fascisme, la societat italiana es enquera contròllada per l’Egleisa e, de mai en mai per de las fòrças economicas novelas. Femna que accepta pus d’estre una femna de sacrifici e de far pietat coma dins los operas de Verdi e de Puccini. Femna d’en pès, mas que ’chaba per estre una autra victima tot parier. Darnier comentari de l’autor a la fin dau roman a perpaus de l’estatua : « Si Criste es dolor, Criste es una femna. »

Deve dire que, sus lo moment, fuguí un pauc deçaubut de ’quela fin dau roman. Mai de cinc cent paginas sens nos dire lo secret de ’quela estatua d’una fòrça misteriosa e dangeirosa, e veiquí : lo Criste de la pietà a una chara de femna androgina. Trobí l’idéia leugiera, simplista, plaçada quí per aflatar la mòda feminista actuala. Dins lo recit crestian, Criste es mòrt per lo sauvament de tots los estres umans. La sufrença que endura es la de tota l’umanitat. Ren laissa creire qu’una partida de l’umanitat ne’n patis mai que l’autra, de ’quela sufrença. Las femnas an las sufrenças de lurs mes e de las jasinas, mas avem las mesmas dolors sus nòstres vielhs jorns. Los òmes usats per daus trabalhs penibles an lur granda part d’infirmitats. Lo sexe fai pas la diferença dins l’angoissa mai o mens fòrta e l’agonia, mai o mens lonja, avant la mòrt. E las femnas viven mai de temps que los òmes…

Pietà, pietat, Viola : paraulas charjadas de la violéncia daus estres umans contra los estres umans, pertot e de tots temps. Òc, la condicion umana es la mesma per los òmes e las femnas, mas per las femnas, quò es pas nonmas la Destinada que pòrta lo mau ; una bona partida lur ven daus masles. Laissatz me creire que quò es pas lo bon Diu que damanda aus masles d’Afganistan de barrar las femnas dins las maisons, de lur defendre de surtir, d’estudiar, de trabalhar, d’estre sonhadas quand son malaudas e aidadas quand acoigen, de se ’bilhar a lur faiçon e d’aimar la persona que vòlen. Vòle pas creire que Allah damanda aus masles d’Iran de metre en prison, de borrar, de torturar, e quitament de tuar las dròllas que chausissen de viure en defòra de lurs leis de sauvatges arrierats. Non, quò es pas lo bon Diu que a damandat a Pelicot de drogar sa femna e de la far bicar per daus masles que an gaire mai de testa que d’onor. Quò es pas l’Autisme que dòna aus pus chaitius daus òmes, maridats o pas, lo drech de tuar una femna que los vòu pus. Las femnas barradas, borradas, forçadas, tuadas, e totas las que defenden lur dignitat d’estre uman valen ben una estatua. Los mainatges mautractats ne’n meritarian ben una autra.

A Marennes, lo 27 d’octòbre de 2025

Jan-Peire Reidi

Jean-Baptiste Andrea, Veiller sur elle (Prix Goncourt 2023)