Coneisse gaire de goiassons que vesen un gansolhier sens aver enviá d’entrar dedins e de sangolhar tant qu’a bon compte. A, la jauvissença de sentir una resisténcia quand òm vòu marchar dins un riu o ben quand òm sent sos pès s’enfonçar dins la fanha d’un lac jusc’a temps que l’aiga montés rasis lo bòrd de las bòtas de cauchó. Me rapele que, si l’aiga passava per dessus, disiam que aviam « bolat ». Quo era un juec, coma per desfiar lo dangier e, per ’chabar quo era totjorn : « M… ! Ai bolat ! » Quante quò pleviá a plens chamins per anar a l’escòla, auriatz vut una demiá-dotzena de goiats marchar en ribambela dins lo fossat sus la rota de Nontroneu. Las goiatas demoravan sus la rota. Los pus grands daus goiats anavan davant. Los pitits se sentian oblijats de los segre flau-flau-flau dins lo riu d’aiga rosselarda que davalava la còsta. « Bolavam » a tots los còps. Avant de ’ribar a l’escòla, quitavam las bòtas, boidavam l’aiga e eissurissiam las chauças. Fau pas damandar si eram benaises, de demorar trempes tota la jornada, mai si passavam l’ivern sens ’trapar dau mau…

Quante eran pitits, mos dos dròlles volian a tota fòrça « far a l’ipopotame » dins los gansolhiers quante los menava permenar dins los bòscs. (Aüei, aurian de que far dins los arrodaus daus tractors que s’entalhen e que desfonsen los chamins !) Lur defunta mair, que ieu trobava – Diu me perdòne – un pauc idéiarda, disiá que faliá pas contrariar los mainatges, que los faliá laissar far çò que volian. ’Bilhats de vielha besunha, avian lo drech de gansolhar e quitament s’esvenlar dins la gaulha tant que volian. E tant pieg si lur pair aviá onta quand los vesins los ’visavan tornar plan contents, mas alacats e cuberts de fanha de la testa aus pès. Los abilhaments anavan tot drech dins la machina de lavar e los goiats jos la docha.

Urosament, quò duret gaire de temps quela enviá de se coijar dins l’aiga daus chamins. En bicicleta, fasian ben coma lur pair avant ilhs, que rotlava exprès au beu mitan, pas a costat, daus gansolhiers, mas tots los goiats fan parier, non ? Fasian pus, coma nautres autres còps, a lo que demorariá lo mai de temps plantat jos los regons de la granja quante quò pleviá… per l’amor que, en vila, l’aiga de las teuladas davalava dins los tudeus. Tustavan pus a còps de pè dins una bóitia de conserva en mòda de balon dins la cort gaulhosa dau Cors Complementari de Nontron, vengut Collègi d’Ensenhament Generau.

Educacion en libertat per los dròlles… Eram de la generacion de seissanta-e-uech, après la « revolucion hippie ». Deve dire quò me plasiá gaire de veire mos filhs s’amusar a ’quilhs juecs de pitits sauvatges. Era vengut un pauc borgès, perdiu ; me carrava de ma plaça de jòune professor. Non, quò era pas trobava pas la terra tròp bassa, fasiá venir nòstres legumes dins mon grand vargier, mas ne’n aviá traulhat mai que mon aise, de gaulha e de bosa de vacha, dins las charrieras e los estables de Vilajalet, tot lo temps de mas dietz prumieras annadas de vita. Era content de saber que mos dròlles gardavan pas aus pès lurs bòtas e lurs chauças trempas dau matin au ser, se jalavan pas l’ivern, e eran a l’acelat per anar a l’escòla… Quò los empaichava pas de ’trapar rumes, otitis e maus de còu.

Mon pitit-filh de sieis ans, que demòra dins la banlega de Lion, se fará pas de mau si ’massa un paufinhon, coma disiam, en s’amusant emb sos camaradas dins la cort de l’escòla. Lo sòu es dubert d’un tapis de caochó color de cròta d’aucha emb quauquas linhas negras per los juecs de las pitas dròllas. Los elevas que tomben terra an pas los janoelhs coronats, los mestres pas de repròches e l’assegurança pas de despensa. Lo tapis verdinhaud es gaire mens òrre que « l’enraubat » negre dins las corts daus collègis e daus liceus. L’asfalte, que ne’n espanden pertout, eschaura enquera mai las vilas pendent la caumassa, empaicha l’aiga de s’infiltrar quante quò plòu, empoisona l’aer de nòstres dròlles. Ren de pus desplasent per una persona coma me, que es malurosa quand es privada d’erba e d’aubres. Crese ben que si era un daus goiats de l’escòla dins un environament parier, los mestres farian pas aisat per me far estar, aitot me.

Passat-ier, legí dins un jornau anglés(2) que 43 gardarias o escòlas mairalas de Finlàndia avian reçaubut 1 million d’euros per tornar « ensauvatjar » las corts de juec daus pitits. Vòlen « expausar los mainatges a la biodiversitat microscopica – bacterias e champanhòus – que viven dins la natura. » Dins una escòla mairala, an menat dins la cort un grand tapis levat dins una forest. Es una peça carrada de dietz metres de costat e bassa de 20-40 centimetres. Los goiassons i van culhir los granons e la frucha, e far daus pastis de gaulha sens aver paur de se chaulhar o de se far polhar. L’idéia, confirmada per daus estudis serios, es que los pitits que van dins las « escòlas mairalas verdas » an de las defensas imunitàrias pus fòrtas. Lur microbiòta intestinau es en contacte per la peu e per l’ingestion emb la « biodiversitat externa ». Los que s’amuesen dins daus bacs de sable « enrichesit de terra de vargier » an mai de « cellulas T » per los protegir de quauquas maladias.

En França, se veu gaire d’escòlas mairalas ente an un vargier per aprener aus pitits que las pompiras venen pas sus los aubres. A Javerlhac, lo cosiniera de la cantina a agut l’idéia de far un vargier emb los dròlles e los ensenhaires. Semnen daus legumes que vesen frotjar, que son venguts avant las grandas vacanças e que mingen a la cantina. ’Quela empluiada de la comuna es nòstra vesina, una femna bien de servici. Per lo vargier de l’escòla, e per totplen d’autras chausas, la V. a plan meritat sa medalha de la municipalitat !

A Javerlhac, lo 1er de novembre de 2025, jorn de Totsents

Jan-Peire Reidi

Sus la fotò : una granda-mair que sap far plaser a son pitit-filh !

Ai escrich « gaudron » per pas contrariar los autors daus diccionaris, mas ai totjorn auvit dire « godron ». Si vos aviá auvit diftongar « godron » quante era pas enquera vengut sabent, auriá pensat que sabiatz pas parlar patois. Si aviatz dich « quitran », auriá pas compres.
How a radical experiment to bring a forest into a preschool transformed children’s health Phoebe Watson The Guardian, Wed 29 Oct 2025

LA PIETÀ

Pietà, signori, pietà. Rigoletto (Acte II), G. Verdi

Ai legit un roman(1) que conta la vita d’un escultor italian e l’istòria de son òbra subrebela : una pietà, una « davalada de crotz ». Maria ten son filh mòrt avant lo sebeliment. L’estatua fai sus los que la vesen a Florença, puei a Roma, un efiech talament fòrt que ne’n son tots desvirats sens comprener perqué, au punt que lo Vatican sarra l’estatua dins quauque monasteri escartat ente degun pus pòt la veire. Pas d’explicacion scientifica o teologica de ’quela fascinacion. Gaire de gent an remarcat que la Maria de l’estatua aviá una chara doça, apasimada, e Criste la figura d’una femna martirisada. 

L’escultor a donat a Criste la chara de Viola, sòr espirituala de l’escultor. Viola, una femna que raiba de prener sa volada e sauta d’una teulada. Pus tard se fai portar a las prumieras eleccions legislativas en Itàlia après la guerra. Muert tragicament pendent la campanha electorala, sens poder contunhar sa lucha perduda d’avança per sa libertat de femna. Lo país es nonmas deliurat dau fascisme, la societat italiana es enquera contròllada per l’Egleisa e, de mai en mai per de las fòrças economicas novelas. Femna que accepta pus d’estre una femna de sacrifici e de far pietat coma dins los operas de Verdi e de Puccini. Femna d’en pès, mas que ’chaba per estre una autra victima tot parier. Darnier comentari de l’autor a la fin dau roman a perpaus de l’estatua : « Si Criste es dolor, Criste es una femna. »

Deve dire que, sus lo moment, fuguí un pauc deçaubut de ’quela fin dau roman. Mai de cinc cent paginas sens nos dire lo secret de ’quela estatua d’una fòrça misteriosa e dangeirosa, e veiquí : lo Criste de la pietà a una chara de femna androgina. Trobí l’idéia leugiera, simplista, plaçada quí per aflatar la mòda feminista actuala. Dins lo recit crestian, Criste es mòrt per lo sauvament de tots los estres umans. La sufrença que endura es la de tota l’umanitat. Ren laissa creire qu’una partida de l’umanitat ne’n patis mai que l’autra, de ’quela sufrença. Las femnas an las sufrenças de lurs mes e de las jasinas, mas avem las mesmas dolors sus nòstres vielhs jorns. Los òmes usats per daus trabalhs penibles an lur granda part d’infirmitats. Lo sexe fai pas la diferença dins l’angoissa mai o mens fòrta e l’agonia, mai o mens lonja, avant la mòrt. E las femnas viven mai de temps que los òmes…

Pietà, pietat, Viola : paraulas charjadas de la violéncia daus estres umans contra los estres umans, pertot e de tots temps. Òc, la condicion umana es la mesma per los òmes e las femnas, mas per las femnas, quò es pas nonmas la Destinada que pòrta lo mau ; una bona partida lur ven daus masles. Laissatz me creire que quò es pas lo bon Diu que damanda aus masles d’Afganistan de barrar las femnas dins las maisons, de lur defendre de surtir, d’estudiar, de trabalhar, d’estre sonhadas quand son malaudas e aidadas quand acoigen, de se ’bilhar a lur faiçon e d’aimar la persona que vòlen. Vòle pas creire que Allah damanda aus masles d’Iran de metre en prison, de borrar, de torturar, e quitament de tuar las dròllas que chausissen de viure en defòra de lurs leis de sauvatges arrierats. Non, quò es pas lo bon Diu que a damandat a Pelicot de drogar sa femna e de la far bicar per daus masles que an gaire mai de testa que d’onor. Quò es pas l’Autisme que dòna aus pus chaitius daus òmes, maridats o pas, lo drech de tuar una femna que los vòu pus. Las femnas barradas, borradas, forçadas, tuadas, e totas las que defenden lur dignitat d’estre uman valen ben una estatua. Los mainatges mautractats ne’n meritarian ben una autra.

A Marennes, lo 27 d’octòbre de 2025

Jan-Peire Reidi

Jean-Baptiste Andrea, Veiller sur elle (Prix Goncourt 2023)

Un bon texte de rentrada de Jan Peire Reidi

Nòstra vacha a pus de lach. La sechiera de l’estiu a bruslat los prats. Es pas presta de tornar menar un autre vedeu la paubra bèstia. Avem pus d’erba e gaire de fen. Per nurir nòstres pitits, som oblijats de ’chaptar dau lach dins d’autras bòrias emb daus sòus que avem pas. Som oblijats d’empruntar a daus interès que nos costen los uelhs de la testa. 

Lo pauc de lach que la vacha nos dòna, lo proprietari lo pren per far son fromatge. Lo vend sus los merchats e garda los sòus per se. Som tots esmalits contra tot e contra tots. Avem chamjat de vasle sai pas quantben de còps, mas chasque còp quo es parier : prometen miràudia, mas cugen pas li far donar mai de lach a nòstra paubra vacha. Pertant, vos garantisse que passem pas fauta de candidats, capables o pas, per far lo vaslet o lo baile. Passen mai de temps en maniganças per empaichar los autres candidats d’aver la plaça que de se damandar coma far, emb d’autres candidats vaslets de bona volontat, per eissaiar de la sauvar, nòstra paubra vacha.

Los uns disen que quò es la vacha que ne’n es causa : es tròp grassa, minja tròp. Fau mainatjar l’erba. Fau laissar mai de lach au proprietari per l’amor que fai trabalhar los pitits per far son fromatge. Si fai pus de fromatge, los pitits auran pus de trabalh e pus de sòus. E tant pieg si d’autres pitits n’an ren – son daus fenhants ! – e si i a pus de sòus per paiàr l’escòla o lo medecin. Disen que faudriá trabalhar mai de temps per lo patron e per la vacha, mas sens ren ganhar.

Los autres disen que fau far pàiar lo patron, pus li donar de sòus, e pas l’escoltar quand ditz que las taussas lo van roinar. Los pitits trabalhen tròp e son pas pro paiats. Vòlen pas auvir parlar d’esfòrç que deurian far si a proporcion los que an mai de sòus ne’n dònen mens. Mas benleu que la mòrt de la vacha siriá pieg per ilhs que l’injustícia d’aura.

Malurosament, los mielhs plaçats per aver las plaças de vasle e de baile, son los que fan creire çò que de mai en mai de pitits an enviá de creire : los que son causa de nòstres malurs son los pitits venguts d’autras bòrias ente lurs zebús dònen enquera mens de lach que nòstra vacha. Tracten los autres de tots los noms e disen de las meissonjas a los que las vòlen auvir.

Me que sei pas un patron, mas que ai una bona pension de retirada, daus sòus a la banca, un patrimòni, un o dos quatre-quatre, doas o tres maisons, sabe-ieu que de mai, degun me damanda ren. Pertant, la voldriá plan sauvar, nòstra vacha. Mas vos promete que ne’n ai mon aise de los que se polhen, s’entraupen e s’afinen los uns autres au luòc de prener lurs responsabilitats.

A Javerlhac, lo 4 setembre de 2025

Jan-Peire Reidi