« Ai trobat un tresaur ! »
Arvei, co-responsable de l'atelier de conversacion occitana de Sent-Estefe

Dau temps dich que la gent d'aquí fan tot lor possible per obludar lur lenga e tot çò que porriá far pensar que suerten de la campanha, d'autras personas 'riben au país atirats per la verdura, l'aer pur e las maisons en peira.... puei, per un còp d'azard, troben 'na traça d'un mot, d'una expression que comprenen pas... questionen los vesins... « oh, c'est du patois, qui se parlait ici... Nous, on comprend tout mais on le parle pas ! » responen-t-ilhs, glorios coma un jau sur son fumarier.

Qu'es çò que 'ribet au Arvei, co-animator de l'atelier de conversacion occitana de Sent-Estefe.

Vengut de la valada de Chevreuse, rasis Versailles, ente teniá 'na libraria, aguet un còp de còr per 'na brava maison en grisons, perduda dins la verdura en Lemosin, en 2013, au moment de la retirada.

Son prumier contacte coma l'occitan, fuguet 'na plancarta sus l'autorota qu'anonçava la ribada dins los país de lenga d'oc... Lenga d'òc, justadament, que lo Arvei aviá l'intencion d'aprener coma exercice per 'meliorar sa memòria. Rencontret, en prumier, lo Jan Frances Vinhaud que li balhet tots los 15 jorns, sos prumiers cors a Samatia., mas per sa sed de saber, quò sufisiá pas ! « Tot d'abòrd,  essaiava de comprener puei me venguet l'edeia de parlar tanben ! Tot sol, figornava tot lo temps, dins l'ordinator... Me fasiá mestier d'aprener per còr de las expressions coma « las te veiquí ! », « far crema », « plen de fròja » per trapar l'estile, los biais de dire de la lenga... e per me, qu'es pas un patoes... qu'es 'na lenga vertadiera ! Qu'es pas de creire de veire dau monde qu'an pas de consideracion per lur pròpa linga ! »

Coma aima la poesia occitana, apren tanben per còr daus poemas coma los de J. F. Brun « ma lenga es la clau de l'inausit, enclaus l'amor dins son fremit de lutz, una erba de violença, una anemòna de sorelh » ... ò çò ditz la pes-nuds (la lebre)... texte enregistrat per Novelum ente i a mai qu'a tornar dire. « A fòrça l'ai aprengut !... E qu'es entau qu'ai 'gut l'enchaison de començar a comunicar coma los vesins qu'avian de las expressions coma « e quòquí beleu ! » O ben tot quand n'um emplòia lo mot « entau », lo vesin ajostava sistematicament « qu'es entau que la Margarita se coifa ! » ren a veire, mas qu'es risolier !

Apres, rencontri lo Sergí aus cors de Pueg'Gut e anerem ensemble prener los cors de Novelum per fin de passar lo Diplòme de Competença Linguistica DCL qu'aguerem ! E... que me balhet l'ocasion d'animar 'quel atelier de conversacion !

Si fau lo bilanç de 'quela experiença, es... qu'ai trobat un tresaur ! Sei coma un mainatge davant 'na pastissaria !... i a talament a aprener, a coneitre, ne'n chabe pas ! Tot aura, me sei plonjat dins lo Jornau de Panazò, estudis de la Monica Sarrazin. Nòte tots los mots de 1960 e me « mondiune » a chasque còp.... aime beucòp quel'expression « Mon Diu » que balha lo verbe « mondiunar» ! la lenga e la cultura dins totas sas variantas ! Quanha richessa !!!... Talament richa que porrai jamai ne'n veire la fin ! Ai tres grands classors plen d'expressions occitanas e contunhe chasque jorn de completar !

Per lo Arvei, « apener 'na linga, qu'es 'na sòrta de fascinacion, qu'es se trobar dins un alhors, aver un autre agach sus lo monde, un autre espaci de pensada , coma ditz lo poeta ».

E per de la gent coma nautres, que lutem per conservar nòstra lenga, encontrar lo Arvei balha de l'esper en l'avenir !

Dins lo filme de Renaud Fély que veguerem lo mes passat a Bordelha (Du côté de Germont), un parent de la Marcela Delpastre parla d’un còp que sa femna disset a la Marcela e ela avian totas doas fait doas òbras diferentas mas, a son idéia, tant importantas l’una coma l’autra : l’una coma mair de familha, l’autre coma escrivana. La Marcela zo prenguet mau. Pensava benleu que sos libres avian una valor unica que se podiá pas comparar a l’elevatge de dos o tres goiats o goiatas. Franchament, me damande laquau aviá rason o ben si avian pas tòrt totas doas.

« Un òme que aima pas los mainatges e los chins pòt pas estre completament chaitiu » disiá l’umorista. Meitat colhonaire, meitat provocaire, sembla tractar los mainatges parier coma los chins. Segur, si setz coma me que ai passat una granda partida de ma vita en companhiá de mainatges e de chins, ’queu cinisme assumit vos fai benleu lo mesma efiech qu’a me. D’un costat, avem enviá de ne’n rire, perque pensem que quo es una provocacion per colhonar, d’un autre, òm se ditz que quauqu’un que vanta lo manca d’empatia per los pitits deu ben mancar vertadierament d’un pauc d’umanitat. E nòstre amusament nos empaicha pas de sentir – coma dire ? – benleu pas de mespres per ’quela persona, mas de la plànher un petit totparier. E d’alhors, oblueda que los mainatges d’aüei siran los òmes e las femnas que paiaran sa pension de retirada !

Òc, lo respect de la mair de familha e la proteccion daus pitits son de las reglas instictivas, un ressòrt de vita, una pulsion de reproduccion de nòstra espécia. La violéncia envers los mainatges fai crema a la consciéncia umana. ’Quilhs sentiments son talament fòrts que los de nautres chausissen de pas aver de mainatges se senten oblijats de se’n carrar d’un biais cinic, arrogant e provocaire que se vòu plasent o ben de ne’n donar – o ben de se’n donar – de las rasons, mai si degun lur damanda ren. Disen, per exemple, que vòlen pas far viure un autre estre uman dins un monde de miséria sociala e de pollucion environamentala. Los que fan daus pitits an pas mestier de rasonar ; chausissen d’aver una familha, quo es tot. E beucòp de cobles heterosexuaus e homosexuaus vòlen a tota fòrça adoptar o ben damandar l’inseminacion. Avant la contracepcion, mai que mai, la gent fasian daus pitits perque fasian daus pitits. Parier dins los país que coneissen lo lapinisme : disen que los pitits son un present de Diu. Oblueden que Diu a laissat a Monsur e Madama la libertat de metre un penis dins una vagina e d’i laissar dau semen, o pas. Autres còp, la mortalitat infantila e lo biais de viure fasian que lo lapinisme era pas tròp un dangier per las societats umanas. Aüei, Diu mercés, la medecina a fait dau progrès dins tots los país, mas la subrepopulacion pòt tarir las ressorças e chaulhar la natura.

Eimatin, tròbe sus « Fàcia de boc » ’quela. remarca d’una mair de familha : « Ma testa me ditz que ai dos mainatges, mon compte de banca que ne’n ai quatre, mas aurelhas que ne’n ai uech, lo pilòt de linge sale que ne’n ai una tribú ». Òc, pas aisada la vita de las femnas d’aura. Tot far, tot preveire : ’bilhar, nurir, netiar, lavar, menar e anar querre a la crescha o ben a la nuriça, a l’escòla, au centre aerat, a las « activitats » esportivas e culturalas… Pas un moment per se pausar. E sa vita es enquera mai malaisada quand los dròlles son malaudes e quand l’òme, per una rason o una autra, fai pas sa part dau trabalh… Jòunas femnas que vos sentetz gastas, pensatz benleu que dins quauquas annadas, quand los mainatges auran frotjat, siretz un pai mai tranquillas. E ben non ; auretz mai de temps per vos, mas ’restaretz jamai de migrar per vòstras familhas. Vendran los dangiers, « los problemas », los moments de difficultat per los dròlles e las dròllas, las prumieras grandas deçaubudas, los malurs benleu… Dirai pas si los estats que encoratgen una polititca natalista fan bien o mau de decorar las mairs de familhas nombrosas, mas ai beucòp de respect per ’quelas femnas fòrtas e valhentas que fan lur trabalh en defòra mai a la maison.

Franchament, vautres e vautras que setz aura grandas-mairs e grands-pairs, las rencuratz ’quelas annadas d’esfòrç, de migrança e de jòia ? Los prumiers pas, las prumieras paraulas, los mots inventats, las festas, lo monde dins los uelhs d’un mainatge, la formacion de sa personalitat, lo bonur de lo veire frotjar, l’enviá e la fòrça de creire a l’avenidor ? Vos sabe pas, mas ieu pòde pas imatginar l’òme que sei aüei sens tot çò que ’quela epòca de ma vita a laissat au fons de me – mai si gardarai totjorn la pena de las quatre annadas passadas sens mos dos prumiers dròlles. Aura que sei vielh, mon grand bonur es d’aver pogut lo veire frotjar lo pus jòune de mos pitits-filhs despuei tot pitit d’una setmana a l’autra, de lo veire e li parlar emb lo telefonet, e quand ven en vacanças, de l’auvir jacassar, de respondre quand damanda perqué quò-’quí, perqué quò-lai, e d’establir coma se una relacion de confiança e de complicitat.

La mesa en parallèle, dins lo filme de Fély, d’una òbra literària e de familhas portadas e menadas de la concepcion a l’atge adulte, me faguet pensar au roman de l’escrivan britanic Ian McEwan paregut en 2022 e titolat « Lessons » (1). Lo libre, que dòna gaire de leiçons d’alhors, conta los 70 ans de vita de Roland Baines, nascut en 1948, sus lo fons daus grands eveniments que lo monde a coneguts despuei : la crisi de Cuba, la dubertura dau mur de Berlin, la chasuda dau comunisme, Thatcher, lo Brexit, lo Covid… Roland, fuguet victima d’un destornament de minor a 14 ans, per una femna adulta que ne’n faguet son servidor sexuau dos ans de temps, e se’n es jamai remes. Artista mancat, a viscut de pitits trabalhs e a ren fait de sa vita. Sa granda « òbra » es d’aver elevat tot sol son filh abandonat per sa mair. Gaire de temps après la naissença e un an de maridatge, Alissa, la femna, aviá laissat son òme e lo mainatjon e disparegut. Dins una pita letra que Roland aviá trobada sus lo liech emb las claus de la maison, Alissa explicava que se sentiá anientida per son òme, son nenet e lurs exigéncias. Voliá consacrar sa vita a l’escritura. Venguda « la pus granda romanciera d’Euròpa », quand son filh trobet son adreça en Alemanha e anet la veire setze ans pus tard, li barret la pòrta au nas…

Lo libre de McEwan pausa totplen de questions. A la question principala de dire si Alissia aviá agut rason de sacrifiar sa vita de familha a son òbra, Roland, que sap la qualitat de sa creacion literària, respond de òc. Agués jamai pogut produir una òbra pariera si fuguès demorada sa femna. La valor de la creacion permet de perdonar en partida la crudeutat de l’artista.

La Marcela Delpastre que fuguet pas oblijada de chausir l’escritura d’un costat, un òme e un dròlle de l’autre, mas poguet pas laissar son pair e sa mair, sa maison e sa bòria, faguet de Germont lo subject de son òbra. A la question de saber si l’òbra d’una escrivana que a pas d’experiéncia de la maternitat ne’n suefra, respondrai que non. L’art a pas mestier d’una experiénça umana mai o mens richa. Ne’n podriam discutir longtemps, mas refusarai de comparar los meritis d’una mair e la valor unica d’una òbra artistica, e gardarai un respect prigond per l’una mai per l’autra.

A Javerlhac, lo 6 de junh de 2025

Jan-Peire Reidi

Leçons, la revirada en francés fuguet publicada per Gallimard en 2023.

Una remarca de l'autor de la cronica: "Veiquí un texte embraulhat per parlar d'un monde embraulhat, d'un monde que bulh."

LOS RICHES, LOS PAUBRES

Un òme que a pas de musica dins son eime,

Que es pas esmougut per l’armonia e la doçor daus sons,

Es preste per la traïson, lo pilhatge, la manigança… (1)

William Shakespeare, Lo Merchant de Venècia, Acte V, scena 1 

Los riches ’chapten çò que lur fai plaser per minjar, se ’bilhar, se permenar,

sovent mai que lur fai mestier,

los paubres ’chapten çò que tròben de mens char de çò que lur fai mestier

nonmas çò que lur fai mestier.

Daus còps los paubres parcirian ben d’estre oblijats de pàiar çò que fau pàiar per poder trabalhar,

e que lur sierv pas per minjar, se ’bilhar, se lotjar.

Son oblijats de se levar dabora per anar trabalhar loenh, per un patron, un autre e un autre,

d’un solelh a l’autre,

au servici de riches que los pàien pas, o gaire, o que ’visen pas, vesen pas los paubres.

Trabalhen per far venir mai riches daus patrons que an jamai vuts que disen que son pas lurs patrons.

Son totjorn gastes.

Lur taina d’estre daus vielhs avant de venir vielhs.

Los riches-riches vòlen pas pàiar d’impòsts,

permenen lur sòus, sarren lurs sòus, per los gardar, per ne’n aver mai.

Se permenen quand an lo temps dins lurs machinas volantas, dins lurs palais bastits sus terra o que van sus la mar. 

Saben pus ente plaçar lurs sòus per lur far far daus pitits,

’chapten o fan bastir dins las vilas daus grands bastiments que còsten de las fortunas,

per empaichar los mens riches e los paubres de se lotjar.

Per gloriosetat, ’chapten.

‘Chapten, mabolhen, chaulhen, roinen.

’Chapten daus tableus,

‘Chapten los òmes e las femnas que fan au balon, que fan a lo que anira lo pus redde en bateu o en bicicleta.

’Chapten de las fabricas de novelas que ausen pus dire dau mau de ilhs.

Se sierven de machinas mai sabentas que los sabents

per far venir paubres los riches mens riches que ilhs,

e los paubres mai paubres que los paubres,

per los segre totjorn e pertot,

per lur prener lurs quauques sòus,

per los far estar.

Los mai riches que los paubres son esmalits

contra los mai paubres que ilhs que podrian venir tan riches coma ilhs,

e que vòlen nonmas una teulada e una taula,

An paur

de perdre çò que an de mai que los mai paubres que ilhs.

Las femnas daus mai riches que los paubres fan pus gaire de pitits.

An paur 

daus raubaires paubres, violaires de mainatges e de femnas, cotelaires, copaires ce còus,

daus chaumaires fenhants, estrangiers trichaires,

daus cresents d’un Diu estrangier e de lurs fòus,

de las femnas ’bilhadas de negre daus paubres-paubres que fan daus pitits,

mas los mai riches que los paubres son pas esmalits contra los riches-riches.

Aguissen los elegits que fan çò que pòden per pas laissar los paubres crebar de fam,

E los mai riches que los paubres

escolten los que lur fan paur,

per se far elegir e prener lo poder,

que fan creire que los dangiers que son daus dangiers zo son pas,

e que los dangiers que zo son pas zo son,

que çò que es pas vrai z’es, e çò que z’es z’es pas,

que vesen çò que cresen, e cresen pas çò que vesen,

que cresen o fan creire a un bon Diu sens bontat,

a daus òmes sens generositat,

escolten pas los que vòlen sauvar la natura, l’umanitat,

escolten pas los que son pus fins e pus sabents que ilhs.

Los paubres maluros 

escolten los que lur fan creire que los sabents nos vòlen afinar, nos far malaudes, nos prener nòstres sòus e nòstra libertat, 

son esmalits,

e son vielhs dins lur testa avant de venir vielhs.

Per vengetat, 

se fan los vaslets daus riches-riches gaire vergonhos, bandits eideiards,

glorios, cobeitos, insolents, 

que semnen la messonja, la paubretat, lo malur,

e que an l’eime dur, espes, sens musica.

A Javerlhac, lo 21 dau mes d’abriu 2025

Jan-Peire Reidi

(1) The man that hath no music in himself

Nor is not moved by concord of sweet sounds,

Is fit for treason, stratagems ans spoils…

William Shakespeare, The Merchant of Venice, Act V, scene 1