Las personas que parlen la linga dempuei tots pitits se damanden pas si las fòrmas que lur venen naturalament son « correctas » o zo son pas. Malurosament, fugueren alfabetizats e comenceren d’escrir en francés, e non pas dins la linga dau país. Quò fai que la gent que fan coma me, que comencen d’escrir en occitan sus lo tard, ne’n son quauques còps a se damandar si an rason de dire : « Sei plan content » si son una femna, « la melhor de totas », « daus mila de gent », e non pas « Sei plan contenta », « la melhora de totas », « daus miliers de gent ».

Content. Camila Chabaneu explica que, dins çò que apela « la vielha linga », lo participi present es invariable en genre. Dòna un exemple : « la jasent », participi present dau verbe « jaser /jaire » pres substantivament. Una jasent es una femna en jasina (la femme en couches o ben l’accouchée,  segon los diccionaris). Quand a tornat prener de la fòrça, « la jasent » ven « la levant », mas lo mot se disiá desjà pus au segle XIX. 

Ne’n coneisse tres de mai, d’exemples. Entre lo vilatges de Nontroneu e Vielh Cirieir, la Font Pudent es una font cuberta ente ai jamai vut degun prener de l’aiga. Lo melhor exemple, e lo pus brave, es benleu lo proverbi : « Luna chabròla, terra mòla ; luna pendent, terra fendent ». Quand la luna leva sas banas, lo temps es a l’aiga, quand son baissadas, fai un temps de sechiera, o benleu de grand freg. 

Una femna que ditz « Sei content » fai pas de diferéncia entre l’adjectiu que, normalament, se deu acordar, e lo participi present invariable. Mas quò se ditz – o se disiá –dins la comuna de Luçaç, mai la de Sent Peir de Frègia, e probablament dins totplen d’autras. Sabe ben que lo feminin de « content » es « contenta », mas gardarai « ’L’ (ela) es content » totparier.

« Melhor » es lo comparatiu de superioritat e lo superlatif de « bon ». Exemple :

« La sopa de bulit es plan bona, mas la sopa de bodins es melhor. Es la melhor de totas. » « La sopa de salat e la de bodins son las melhors de totas las sopas. »

Damandam a Chabaneu de Nontron, nòstre vielh tonton en lingüistica lemosina, e a son davancier Raynouard, çò que nos pòden dire de « la melhor », « las melhors ».

« Melhor  (meliorem en latin) est resté, par exception, indéclinable, comme dans l’ancienne langue. » ( Grammaire limousine, p 177). Un pauc pus loenh :

« Melhor continue d’être employé comme comparatif de bon, et il est resté invariable au féminin comme (…) au pluriel. » (p. 181)

Un exemple de la linga daus trobadors citat per Raynouard (Lexique roman, p. 182) : 

« Bona domna, meillers de las meillors » 

(Bona dama, melhor que las melhors ; « melher(s) » era lo cas subject).

Un pauc pus loenh, Raynouard escriu : « L’ancien français avait changé OR en EUR, mais cete dernière désinence se conserva longtemps invariable dans les deux genres. Exemple : « A la meilleur du royaume de France ».

E ben non, « melhor » en plaça de « melhora », coma dins d’autres dialectes, es pas una fauta. E quò data pas d’aüei !

Autre mot invariable : l’adjectiu numerau « mila ». Dins daus exemples coma « dos mila », « tres mila », fai coma « mille » en francés, pren pas la marca dau plurau. Mas dins nòstra varietat lemosina de la linga, lo quite substantiu « mila », dins lo sense de « autorn de mila » o ben « un grand nombre de », « ne sai quant de » (en francés : millier) es invariable. Quo fai que disem « daus mila d’annadas » (des milliers d’années), « daus mila d’estres umans ». « Mila » se ditz *milo [ˈmɪlɔ]. Dins d’autres parlars, trobem daus mots coma « milat », « milier », « milanta » que s’acòrden normalament…

Vesem un còp de mai que devem gran foter lai un biais de dire diferent de la fòrma dominanta, mai que mai si nos ven de nòstres vielhs, avant de saber d’ente pòt venir. Metam-lo de costat en atendent.

A Javerlhac, lo 17 de novembre de 2021

Jan-Peire Reidi

Dins las annadas 1980, raportat en octòbre de 2021 per lu Ratinòc

La Melí fuguet la darriera femna que veguei pissar d’en-pès. Auriá pas cregut ne’n veire mai de trenta annadas apres ma reir-granda o ma granda mair (pertant, qui sap si ‘la menava pas de bruch quela-quí !). Quand tornava de querre daus ajaucs per sos lapins, davalava daus Penchants, passava lo ribateu de la Gana avant que de tornar montar chas ilhs. Teniá son balòt sus l’espanla e se daudinava au mitan de la pita rota que pojava au vilatge. Se daudinava, preque a seissanta-quinze ans trabalhava d’enquera que « quo es los fenhants que prenen la retraita ! » Se daudinava perque en mai d’aver daus rumatismes, sa ancha de mança li doliá despuei quauques temps. Se daudinava, perque son pè drech aviá ‘gut lo gròs artelh eschaupit per la vacha menaire (dau temps ent’ilhs ‘vián ‘gut de las vachas). Se daudinava, perque « quand n’un pòt trabalhar, n’un a pas mestier de nar veire lo metge ! » 

A-d’un moment, se plantava d’un còp… escotava de naut, escotava de bas (pertant n’i ‘viá gaire de veituras dins ‘quilhs ranvers !)… s’esjarrava… levava sos cotilhons e psst… quò pissava coma ‘na vacha. Se secodia un pauc coma un chen sens coa en laissar tornar tombar sas jupas e frot… contunhava son chamin. 

A Romejós, Albert e la Melí eran los solets qu’avián jamai ‘gut de goïats. O ne’n avián ‘gut, mas fuguèren beleu nascuts-mòrts, e aquò desconortava beucòp de gent, de queu temps. Avián viscut tota lor vita aquí. Eran mainatgiers a-d’un punt que se pòt pas creure. Avián jamai ‘gut d’ustilhs que marchavan emb-d’un motuer ! (Vos parle de las annadas quatre-vint dau segle darrier, pertant !)

Dins las annadas seissanta, los vesins los avián convençuts d’installar l’ectricitat, mas quò fuguet pas sens batalhar : los electricians cujeten se’n tornar dau vilatge en laissar la lor sola maison sens lutz ! Mas rasseguratz-vos avián nonmàs doas ampolas de quaranta oats (una dins la cosina, l’autra dins la chambra) e una sola presa. 

Quand l’aiga ‘ribet au vilatge, fuguet pas question de pausar un robinet DINS la maison : tròp char ! (E lo risque que l’aiga se desbonde dins la cosina… que n’un sap quitament pas d’ente ‘la ven). Endonc, la chanela demoret defòra. E la Melí contunhava d’anar au potz : « Seissanta quinze ans que ne’n bève, e sei segura que quò nos a pas tuats d’enquera, laidonc que ‘quel’aiga dau robinet que pudís la javel… e que costa ! »

Eran mainatgiers…. Vers sa fin, lo paubre Albert passet mai de sieis mes au liech. Era gròs, vertadierament gròs, çò que li permetet de tener tant long de temps sus sa « reserva » queraque… Mas, tant coma Albert era gròs, tant la Melí era magra coma ‘n’esgrinjòla. L’era tant magra que ‘la se talhava ‘na jupa dins-t-una chamba de malinas de son òme ! 

La Melí sabiá pas comptar, nimai legir… quò fai que si la tombava sus un merchand oneste, eu li tornava la monuda coma faliá. Si que non…. La gent dau vilatge coneissian los merchands malonestes : s’aigavan –quante podián- per demorar tot sols coma la Melí… a la fin de la tornada ! Fau dire que –de queu temps tojorn- los marchands e regatiers eran lo solet moïen per s’aprovesir, de per chas nos. Los « super-merchats » nimai las « superettes » existavan pas ! ‘Quelas crapulas li rendián pas totjorn son compte, o li balhavan de las peças, beucòp de peças, preque la Mélí cresiava qu’avián beucòp mai de valor que non pas quilhs bocins de papier emb-d’una figura de vieilh barbut e un chasteu de per darrier.

Coma z’am saugut ? Vesetz : quò era l’annada d’avant que lo Albert tombesse bien malaude, tant malaude que ne’n subrevisquet pas… A mai de seissanta quinze ans per ela (alentorn daus quatre-vints per l’Albert), quò fasiá long de temps qu’avián pus de vachas, mas la Melí fasiá venir quauquas auvelhas que balhavan daus anhelons per lo bochier. A… quò era pas tant per la berbialha, i ‘viá nonmàs set o uech fumelas los darriers temps. E, subretot, i aviá (e i aviá totjoprn ‘gut !) lo semenau, lo belier. Aquò fuguet la debuta de la fin. Un jorn que ‘l’era dins lo barradis per donar aus anheus, justament, vai te damandar çò que passet per la testa dau belier… Eu li bombet dins lo cuòu per surpresa e la paubra femna ‘net s’esvenlar a-d’una dietzena de metres… sens poder se tornar plantar. Urosament quauqua vesina l’auviguet unlar, sonet l’autras vesinas que vengueren aidar per transportar la blessada a sa maison. Se trobet a l’ospitau per lo prumier còp de sa vita ! Coma avián pas trobat de papiers sus ela (sabián quitament pas son nom vertadier si que « Melí », mas vai te’n saber que quò vòu dire « Amélie » en francés ?), lo mera en persona se desplaçet per ‘nar la veire. D’en prumier, lo temps de saber si l’assegurança era a jorn (e si ‘la ne’n’viá una !), faliá avançar de l’argent. Endonc, eu li damandet ente se podriá ne’n trobar, preque lo Albert s’aviá plan jamai ocupat de quò-quí. Lo mera deguet surtir son carnet e son estilò :

« A… l’argent… e ben… tu ne’n trobaràs au fons de la segonda tireta dau gabinet (los raubaires coneissen bien quela plaça !), dins l’armari sos las pilas de linçòus, dins l’establa sos los rasteliers de l’ovelhas (a mança !) e dins-t- un cròs de la paret de la cava juste au-dessus dau cuvau que sierv pus despuei un brave moment »… e sabe-io dins quauque autre luòc. ‘Fectivament lo mera trobet, trobet, quitament sens farfolhar…. Mai de tres-cent-seissanta-dietz-set mila francs… que los dos tierç eran d’avant 1960… e daus quintaus de peças que la mesma quantitat valiá res pus.

Quò fuguet lo darrier viratge dins sa vita : vendet sa denada, quauques temps apres l’Albert tombet malaude e la Melí lo seguet l’annada d’apres.

________________________________

Mainatjança d’energïa – Économie d’énergie avant l’heure !

Sega a pena imatginada d’un tròç de vita de la Melí de dau Albert

La Melí fuguet malauda nonmàs un còp dins sa vita avant que de se far bombar per son semenau de belier.

Queu matin (a la pica dau jorn, de segur, si coneissetz la dama !) poguet pas surtir dau liech, la paubra. Quò virava, quò vironava que lo diable. Se tornet coijar e sonet

son òme : « O, vaque veire ! Quò vai mau, crese bien que vai falher qu’anes querre lo metge a Nontron, mas d’abòrd, balha-me donc lo termometre ! »

- Ent’es-t-eu lo termometre ?

- A… Trobariás pas un asne dins-t’una rueta !... dins la tireta dau gabinet, bien sur !

L’Abert surtiguet de l’enquadrament de la pòrta de la chambra per ‘nar au gabinet. ‘Lumet la lampa de la cosina e comencet de fodinar dins la tireta, quand auviguet :

- A ! Filh de loira, vo’es-tu me tuar quela lampa, que nos paiam pas pro d’electricitat entau ? L’Albert truquet lo boton e la lampa se tuet. Dins l’escur, tornet farfolhar dins la tireta jurcant’a pataunhar quauqua res que semblava a-d’un termometre. Lo balhet a la Melí que se l’engulhet… ente n’un sap. Lo tipe era pas leu tornat a costat qu’auviguet :

- A ! E tant que tu l’i siràs, faràs quauquas comissions que podrán chabar dins las sacòchas de ta bicicleta. Balha-me l’estilò !

- E ben donc…. Mas ent’es-t-eu l’estilò ?

- Auva-me quela farròlha ! Ente vo’es-tu que siá ?... dins la tireta, bien sur !

E, coma sus un disque raïat, vei-te quí l’Albert que tòrna lumar la lampa de la cosina, que se tòrna far insurtar coma un pelhaire, tòrna fossinar dins la tireta, pataunha quauqua res que sembla a-d’un estilò.

Sus lo chamin de la cosina a la chambra, dins un rai de solelh que trauchava lo calutron de l’aiguiera, Albert veguet çò que cresiá esser l’estilò : quo era lo termometre !

Vautres comprenetz que la Melí era de se prener la temperatura…. Emb l’estilò… ente n’un sap.E be… figuratz-vos qu’exista l’estilò-termometre !

…. Mas non pas per lo fondament.

Coneisse gaire de vielhs paisans aüei en retirada que rencuren lo trabalh d’avant los tractors e las mestivuerzas-batuerzas, quante liavan las vachas per bladar emb lo brabant, fauchavan au dalh e mestivavan a la faucilha. Pertant, saben plan las dificultats de lurs filhs e pitits-filhs venguts « agricultors » : lo lach e la vianda que se venden pas o tres còps ren, la sechiera, los emprunts que fau remborsar…
Nautres aimem mai nos rapelar los bons moments de la vita dins nòstra jounessa. Las vielhas batuerzas que fan virar per los toristas au mes d’aust nos fan pensar a las batasons de dins lo temps, las colhonadas, las chançons, los bons repas. Obludem la pouvera que picava los cròs de nas e lo gorjareu, lo vin que beviam tots dins lo mesma gobelet per la far colar, las espinas de romdres e de chaucidas, lo trabalh de forçat. « Es totjorn brave, lo temps passat… », coma ditz la chançon. 
Los sovenirs tòrnen. Auvem enquera lo farralhadis las chadenas dins las creschas dau temps que la machina virava davant lo portau de la granja… O  ben quand destachavan las vachas una après l’autra per las menar dins los prats. La china que seguiá. Los vielhs tramalhs que vesem enquera dins quauques vilatges nos rapelen benleu la sentor aspra de la còrna cramada daus buòus que menavam farrar au mareschau. Quand tornavan dau prat, era plan bona la cosina de las femnas : l’enmatin per disnar la sopa bulhenta fricassada dins la marmita, l’enser per lo sopar las sòbras de farcit que friulavan dins la paela. L’ivern, quand ’ribava de l’escòla, esperava las dauradas de pan trempat dins daus uoùs, que ma mémé fasiá cueire coma una moleta e sucrava coma una crespa… 
Avem tots besonh de sentir la permanéncia d’un passat en partida imaginari. Sabem que l’ancian temps tornará pas, mas es pas totjorn desplasenta la piunada de còr de la nostalgia quand òm es ad una epòca e dins un país ente òm pòt viure sens se tròp crebar au trabalh. 
Autrament, lo bonur de sentir la permanéncia dins lo chamjament pòt venir de quauques signes rassegurants de la natura. A ! la jòia de veire gruas anonçar lo començament e la fin de la meschanta sason (« Quitatz los chapelons, prenetz los mantelons », o ben lo contrari), lo cocut que tòrna au mes de març, o de preferéncia au mes d’abriu (« Quand lo cocut ven tot nud, mena mai de palha que de grun »), las irondelas au mes de mai… ! Las prumieras flors sus los pruniers e los ciriers, las prumieras maussas, la prumiera tomata dins lo vargier per lo quatòrze de julhet, los rasims, las chastanhas, los cacaus, los champanhòus… Lo temps passa, mas tot tòrna dins la natura e som enquera en vita. Endueinan benleu (Siram-nos ’quí ?), endueinan segur, tot tornará. O benleu pas. 
En partida, benleu. Fai gaire d’annadas, la natura era benleu pas totjorn reguliera, pas totjorn generosa, mas aura m’eivis que nos fai mai d’infidelitats qu’autres còps. Ujan, ai ’gut tòst fait de peschar mos bornats : pas un grama de miau. Au mes d’abriu, quò gelet los aubres fruchiers. Au mes de mai, las ’belhas pogueren pas trabalhar quand los los acàcias e los telhoùs eissaiavan de flurir. Mingeren çò que avian ’massat avant la gelada. Pleviá e fasiá freg. Parier au mes de junh quand los chastenhs eran en flors. A la fin dau mes de mai, totparier, avian trobat una jornada de brave temps per eissamar. Las ’belhas se gòrgen totjorn de miau avant de partir ; quò fai que un eissam que lo ’belhaire pòt pas ’trapar es pas un bon afar. Annada sens miau. Despuei benleu 40 ans que ai de las ’belhas, z’aviá pus vut. Pense aus ’belhaires que quo es lur ganha-pan, aus jòunes nonmas installats que an empruntat...
Coma mas ’belhas faran-t-elas per passar l’ivern ? Espere que van enquera trobar de las flors de luserna (si los agricultors li laissen lo temps de flurir) e la liedre au mes d’octòbre. A la fin dau mes de feurier, si fai pas tròp meschant, ’massaran benleu un pauc de pollène sus los minons de nosilhiers. Normalament, ai pas mestier de las nurir, mas l’ivern que ven…
La natura es malauda, plan malauda... Es malauda de parasites noveus, de plantas estrangieras e de maladias inconegudas. Sens zo far exprès, un agricultor d’un autre vilatge a semnat aquí de l’ambroisia, una planta plan allergizanta. Es benleu venguda dins de la palha ’chaptada dins un país que ne’n es enfecit. Faran plan malaisat per la far partir. Los quites rampalms creben ; quò s’aviá pus vut de los tractar per los sauvar de la pirala. I a pas enquera de remèdi per lo noveu virus ToBRFV (Tomato brown rugose fruit virus) que ’bisma las tomatas e fai crebar los pès pieg que la brima. Ujan, las tomatas sòbren pas dins los vargiers emperaquí. E mos onhons – los que an pas purit sus plaça – se garden pas. Paubra annada, si n’es que los peseus, las mongetas e las pompiras an bien vengut.
Antan, en ’questa sason, los burgauds asiatics ’restavan pas de ’trapar las ’belhas quante tornavan au bornat ; un seguiá l’autre. Aura, ne’n vese pas. Es-quò perque ’trapí mai de trenta mairs dins de las trapelas per burgauds au printemps ? Cresiam pertant que ne’n seriam jamai desbarrassats, de ’quela salopariá de burgauds. Vesem que los quites chamjaments venguts permanents zo son pas. Lo burgaud asiatic es un predator d’autres insectes. Los insectes son tuats per l’agrochimia. Es finançada per daus investiments enòrmes. Pas tant d’insectes, pas tant de burgauds. Pas tant de pitits auseus. Pas tant de cocuts e d’irondelas. Pas tant de…
E l’estre uman, lo subrepredator, fará-t-eu coma lo burgaud, si los insectes son pus ’quí per espandre lo pollène de las plantas ? Si quò deu ’ribar, si la natura ’resta de nos tornar nòstre viure tots los ans, nos borraram pus per las mesmas rasons qu’aüei e trobaram que era plan brave, lo temps passat.

A Javerlhac, lo 8 de setembre de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/