Avetz benleu chas vos, obludadas au fons d’un gabinet, quauquas botelhas de liquossiana sens nom que quauqu’un vos donet fai sai pas quantben d’annadas e que avetz jamai migrat de gostar. Fatz benleu coma me que pense jamai òfrir de las liquors o daus « digestius » aus convidats a la fin dau repas, mai daus còps lo quite aperitiu avant. Quauqu’un que tornava de Grècia o de Turquia vos portet una botelha d’alcòl per vos far un present originau e exotic. Las estiquetas estrangieras, meitat minjadas per lo temps, son illegiblas. Si trobatz una botelha blancha plena d’una besunha clara coma l’aiga de ròcha, ven dau vielh vesin que aviá gardat lo drech de far bruslar sa vendenha e sas prunas au segle passat. L’aiga de Lorda es sus la mesma estatgiera. Dins l’idéia de ma paubra mair, deviá benleu servir per tirar l’aiga beneita a un defunt.

Non, n’i fasem pas bien de mau au rascla-budeus que, coma òm ditz, tua los vermes daus pitits, mai los pitits que an daus vermes. Me creuretz si voletz : un còp, un medecin vengut d’un país d’Euròpa plan eslunhat dau nòstre m’òfrit, per me far plaser, una pita botelha en plastic plena de quauqua šlivovica (aiga de vita de prunas) de 60 degrats. Me prometet que l’aiga de vita fasiá pas de mau a los que an una tension tròp nauta. Me damandet si li podiá donar de la propolis de mas ’belhas. Me faguet comprener que la propolis dins l’aiga de vita podian far un bon remèdi per la gent desjà pus tot jòunes, que son pus tan fiers… coma dire…que an pus la fòrça… vesetz ben çò que vòle dire. Aguí pas lo temps d’eissàiar la recepta que nòstra femna aviá desjà pres la bevenda per netiar los carreus. Mai quò sentiá a bon dins la maison ! Faguerem servir çò que demorava dins la botelha per nos desinfectar las mans, antan, quand aviam pas enquera de geu idroalcòlic. Quò sentiá a bon dins la veitura. Mas per perfumar sos gasteus, la pastissiera coneis nonmas son conhac de quaranta ans d’atge que li ven de sa familha santongesa. Vos pòde pas dire si i fai o pas, l’afrodisiac dau doctor D.

Lo prumier còp que aní en Russia dins las annadas seissanta-e-dietz, e que m’esvelhí dins lo vagon-liech daus costat de Smolensc, fuguí estonat de veire tots ’quilhs aubres fruchiers dins los vergiers a costat de las pitas maisons de boesc. Quante visití l’installacion darreir la maison de la gent que me reçabian, comprenguí. Mas quo era mai que mai dau grun que lur serviá per lur samogon (vòdca que fasian ilhs-mesma). Una besunha inbevabla. « Fau beure sens prener alen », me disian. Los òmes de ’quilhs país d’Euròpa aimen beure de l’alcòl fòrt aus repas, – mai en defòra.
Autres còps, l’aiga de vita aviá de la valor per los paisans. Me’n fasian portar una botelha a la dama de l’escòla per sas estrenas. Se’n beviá mai qu’aüei. Per ’chabar un bon repas, los òmes bevian « lo cafet e la gota ». Disian per rire que quo era « de l’aiga de mòrt ». Los jorns de festa, tiravan quauquas cireisas ròsas d’un bocau plen aus tres-quarts d’un jus roge. Las femnas e los quites mainatges ne’n minjavan per la bona bocha. L’aiga de vita serviá per netiar lo mau daus crestians coma de las béstias. Una dent que vos doliá se soanhava emb un tapon molhat de blancha pausat dessus. Chas nos contavan que los gendarmas avian trobat una botelha voida a costat d’un cadabre.

Tots los iverns, lo lambinaire campava son alambic rasis la mara de Nontroneu. Se’n veu pus gaire de ’quilhs enginhs aüei. Los drechs de far bruslar se perden, e la mòda es venguda de raubar los tudeus de coire. La gent avian ben tots quauqua barrica de prunas que bulhiá darreir un mur dempuei lo mes d’aust. La chaudiera de l’alambic era garnida a la forcha de nòus bencs e chaufada de bon boesc de chaisne copat de la bona lonjor. Lo lambinier trabalhava tres o quatre mes dins la gaulha, la fumada, las sentors de l’alcòl e de la rafla bulhida.

Quante desbarassí la cava de nòstra vielha maison, trobí una damajana d’aiga de vita de las melhors. Ma defunta mair  me disset que  chas nos, que eran mòrts dempuei las annadas cinquanta, la gardavan « per quante Jan-Peire se maridará ». Vos pòde pas explicar çò que quò me faguet d’auvir ’quelas paraulas que beucòp de monde d’aüei comprendran pas. De que los far rire, los estonar e mesmament los chucar. Mas qui sap ? Benleu que, dins lo país dau doctor D., a l’autra riba de l’Union Europenca, an lo mesma biais incongrú e esmovent que chas nos dins lo temps de dire lur estima aus estrangiers e lur amor a lur dròlle.

A Marennes, lo 31 dau mes de març de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Ne’n passem pas fauta, dins nòstra varietat de la linga, de mots que se disen parier mas que vòlen pas dire la mesma chausa : lo lach e lo lac, char (adjectiu) e la charn, lo bot e lo boc, lo pòrt e lo pòrc, lo som e lo son, mai (adverbi), lo mes de mai e la mair… Lo cerv, lo serf e la serp se disen tots tres [sar] a Nontron, e [sr] en d’autres endrechs. La tombada de la consonanta finala ne’n es causa, de ’quilhs omefònes.
 Quò fai que nòstres davanciers chausiren benleu de remplaçar quauqu’uns de ’quilhs mots per d’autres que son pus precis e pus clars : lo bocarau se ditz daus còps per lo boc (lo masle de la chabra), la riba per lo bot (la fin), lo durmir per lo som, lo gorret, lo ganhon per lo pòrc... Los que aprenen l’occitan en Perigòrd e que vòlen parlar coma fau aimaran benleu mai dire que mingen de la charn que non pas de la vianda, mot que es sentit, benleu a tòrt, coma un francisme. Mas aquí, fau far atencion : la « charn » a Brantòsme se ditz coma la « serp » a Nontron ! 
Rason de mai per contunhar de dire « vianda », coma beucòp de nòrd-Occitans, per nommar la charn mòrta que es per minjar. D’alhors, d’autras lingas en mai dau francés, fan la diferença : l’anglés, lo grec, las lingas eslavas… Dempuei la conquesta normanda, l’anglés a quitament dos mots diferents per nommar la béstia e sa charn : ox e beef, calf e veal, pig e pork… Los paisans anglo-saxons fasian venir lo bestiau e la denada ; los barons normands minjavan la vianda. Fin finala, francisme o pas, lo mot « vianda » rend plan servici.
Quo es de la vianda que ma granda-mair voliá ’chaptar quand esperava son torn emb sos tiquets de racionament a la bochariá. Las femnas de la vila comprenian pas perque los que avian de las polas e daus lapins lur laissavan pas lur part. La Joannà respondiá que ela e son òme, que se crebavan per far valer la meitadariá dau temps que lur filh era preisonier en Alemanha, eran contents de minjar « de la vianda ». Un document mes en linha per nòstre amic Joan-Miquèu Lahieita nos apren que, a la mesma periòda, los escodeires resistents, que refusavan de liurar lo blat aus Alemands, damandavan dos litres de vin per jorn (pas mai !) e 250 gramas de vianda. La fuelha escricha a la man per un resistent FTP precisa pas si quo es de la vianda de polet, de pòrc o de la vianda de bochariá. 
I a vianda e vianda. Sus sos vielhs jorns, mon tonton se plànhiá de pus digerir la vianda, mas quò l’empaichava pas de minjar sos lapins e d’engraissar de grilhons sos eschalons de pan per desjunar ! Pertant, quand era pitit, trobava pas tots los jorns de la vianda sus la taula. Quo es ben lo dire : los goiats craunhavan mai de pomas jasbras e de moras que de « bistec ». Sens frigòs e sens congeladors, la vianda de pòrc se gardava gaire de temps e chas nos fasian benleu passar la que podian pas salar avant que l’agués lo temps de se ’bismar. Aprep, trobavan benleu a ’chaptar de las tripas d’aumalha de temps en temps. 
Lo bulit de Trainabulit, lo bochier que passava dins los vilatges en fin de setmana, era de la carna nonmas bona per far la sopa, mai enquera ne’n aviam pas tots los diumencs. Chas nos fasian coma los paisans anglés dau segle XII, que trabalhavan per los Normands, los Irlandés afamgalits dau segles XVIII e XIX que nurissian los Anglés, los Romanés de Ceausescu, grand exportaire de vianda… Ne’n gostavam per bien dire jamai de la vianda daus vedeus que naissian dins nòstres estables e que fasiam tetar dos còps per jorn. Nòstres vedeus eran « expediats ». Eran tròp bons per los traulhabosa.

Aüei los elevaires cugen pas los « expediar » lurs vedeus e lurs jòunas vachas. La vianda se vend mau. De la bona vianda plan saborosa. Es tròp chara per los uns, dòna dau colesteròu aus autres, es causa d’accidents cardiovasculars, de pollucion de l’aiga e de l’atmosfera, dau chamjament climatic, de la deforestacion… Nòstra golardisa e nòstre biais de viure fan que la gent mingen tròp de graissa e de sucre e pas pro de frucha e de legumes. 
Autres còps, quante ’nava a la chaça, nòstras entrecòstas de chaçadors, que fasiam cueire per disnar sus las brasas dau fogier, eran espessas d’un travers det e tan larjas coma de las crespas. Chabissian a pena dins las sietas daus chaçadors. Una sentor de gralhon emplissiá la vielha maison pas tròp pròpa, mas vos promete que la minjavam de gost ’quela vianda meitat sagnosa, meitat cramada. Auriá fait enviá ad un chaçador malaude ! Nòstres chins agachavan, prestes a se nhacar e s’eissebrar per un òs o un quite bocin de papier graissos. Predator, gormand, carnassier, sauvatge… Si quo era aüei, nòstra femna diriá : « Tu cumules ! ». Dise pas. Mas pòde pas comprener los que vòlen pas far minjar aus dròlles e las dròllas de las escòlas una vianda jauventa, biò de preferéncia, plan bona per lur frotjada.

A Javerlhac, lo 12 de març de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Antan, los champanhòus eran talament espés en quauquas plaças que faliá far atencion ente òm pausava los pès per los pas chaupir. Un còp, ne’n ’masserem tant, de pitits mai de beus, que pogueren pas chabir dins lo panier (Los cugerem pas far chabir dins lo panier). L’endeman, ne’n prenguerem un pus grand, pus chabissent, de panier.
De pas confondre : chaupir e chabir. « Chaupir quauqua ren », quo es pausar un pè dessus. Per exemple, dins las vilas fau ’visar ente òm marcha per pas chaupir çò que vòle dire ! Autre exemple :
« Quante la chata veguet que sa coá era chaupida mai de cent còps per jorn, ’la s’essublit jos las jabletas e la torneren pus veire. »
« Chabir », quo es aver pro plaça dins un espaci limitat :
« Atz-vos una plaça per me dins vòstra veitura ? – Òc plan ! Òc plan ! ma brava femna . En se calhant (en se serrant), tot lo monde chabirá. »
« Chabir » se tròba dins la vielha linga jos la fòrma « caber » o « cabir ». Veiquí un brave vers d’un trobador citat e revirat per Raynouard :
« Meravil’ m’es on poiria ’l joi caber. »  BERENGER DE PALASOL
Je m’étonne où je pourrais contenir le bonheur. 
E dins La Canso de la Crosada, los Crosats venen talament nombros que :
« A penas cabon en camin ni estreita » (Chabissen a pena sus lo chamin e la rota.)
« Caber » es un verbe que ven dau latin e que se tròba en espanhòu e en portugués emb a pus prep lo mesma sense.
Un gatge ente òm pòt far chabir totplen de besunha es chabissent o chabissos. Si ne’n voletz far chabir lo mai possible fau bien agalhar la besunha (ranger, disposer) dins lo gatge. Si metetz vòstres champanhòus dins un sac de plastic, siran tròp calhats ; se van chaulhar e mabolhar, e quò sirá pas comòde de los netiar avant de los far cueire. Faretz mielhs de los agalhar coma fau dins un panier pro chabissent en fasent atencion que ren los vene chauchar (presser, appuyer sur). Entau fasent, podretz far una brava fotò de vòstres champanhòus sanciers e pròpes.
Agalhar es un verbe que tòrna sovent dins la linga daus paisans e daus agricultors. ’Renjar vòu dire mai que mai « ’dobar », « reparar », o si aimatz mielhs « esgar », coma disem chas nos. Autres còps, faliá agalhar lo fen coma fau per l’amor de ne’n far chabir lo mai possible sus lo charamat de la granja. Parier per las gerbas de blat quand montavan lo plunhon. D’alhors « plunhar » es un autre verbe que a un sense vesin de « chauchar ». Mistral dòna :
PLUGNA Presser, serrer, en Périgord, v. quichar
Si cherchem un pauc mai podem estre segurs que ne’n trobaram d’autres, emb daus senses benleu un pauc diferents d’un país a l’autre, de verbes que descriven l’ocupacion de l’espaci.

A Marennes, lo 7 de març de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/