Quauques vilauds que venen passar lurs vacanças au país se plànhen dau bruch de las béstias, de las machinas e de la gent. Fau creire que, dins las vilas, son pas tant desrenjats per las automobilas, los camions e ’quilhs petarons que vos trauquen las aurelhas. E la musica industriala dins los magasins ? Dins las auberjas, òm s’auva pus minjar, coma ditz l’autre. Per me, la mediocritat de la musica difusada dins las boticas es sovent lo signe que s’i ven una paubra marchàndia. Au vilatge, nòstre toristas son eissaurelhats per los tractors, las jostairas e las sejas electricas. Los chins que s’esjangolhen los matins de chaça, las vachas que monen quand an vendut luts vedeus e las quitas clòchas d’egleisa que sònen les oras los empaichen de durmir. Podem comprener si son traïts per una tronçoneurza que s’esmarrauna o ben un còp de fusilh que peta gaire loenh de las maisons, mas que dire de los que se plànhen daus jaus que chanten dabora ? Pareis qu’en Provença, pòden pas sufrir las cigalas que girrinen la nuech. En Perigòrd vòlen far olhar los lacs per pus auvir las galhaudas s’escraunar... Urosament, los que fan las leis an volgut que los bruchs de nòstres vilatges, los daus lacs mai daus jaliniers, sian declarats patrimòni sonòre de França. 
Los paisans de dins lo temps vivian pas dins un monde de silenci. La gent avian l’abituda de badar per far portar lur votz tan loenh que podian dins las terras e dins los prats. Auve enquera la vesina, las mans en olheta au fons dau vargier, que credava a son vielh grand-pair enquera a espijar dins las estolhas, quand lo disnar era preste : « Auv pairiiiin ! Auv pairiiiin ! ». Tan loenh que fugués, lo pairin era pas vengut pro dur d’aurelha per pas l’auvir. Si òm marmusava, la gent cresian benleu que òm era pas franc, que òm disiá dau mau de quauqu’un. Dins las auberjas plenas d’òmes passablament esfeunits los jorns de feira, quò s’esbadoirava, quò tustava sus las taulas a grands còps de bilhon e quò uchava per se far servir… « A mon amic, quau sabat ! », coma ditz l’autor de Picatau.
Justament, si òm vòu aprener tots qui verbes de nòstra linga que descriven los bruchs de las béstias e daus crestians, lo libre d’Enric Delaja es una font de vocabulari. Tots ’quilhs contes « en patois dau Nontronés » son per far rire, e sabem ben que la comediá umana mena grand bruch :
« La Marieta credava, la verja petava e la tròia janglava. Qu’era pieg qu’au cirque. »
Alhors, trobem una chambariera sadolarda que
« …fasiá brundir la pòrta e tundir los gabinets. ’L’especonava las marmitas… »
e una autra que « quand ’la marchava, fasiá crasenar lo planchat ».
En mai dau « sabat », avem tres mots per dire « un grand bruch e un granda agitacion » : lo masant, la petaraja, lo treblum :
« En auvent tot ’queu masant, las moschas s’esmaliren. ’Las brundiren coma de las becas. »
« La ’Belha fugiá (corriá) totjorn e fasiá un sabat enratjat. Auriatz dich que lo Diable mai los diabletons fasian la petaraja dins la maison. Paubra maison, qu’era si tranquilla, ’la ne’n veguet dau treblum ! »
Voletz un autre exemple dau mesma genre :
« Quante lo leberon fuguet vesin de la tròia, quò faguet la petaraja dins l’estable. (…)  Quò se desbrejava, quò rundiá, quò fugiá, e, de temps en temps, lo bac se desvirava. »
Lo sabat e lo masant fan benleu pensar un pauc mai au bruch, la petaraja e lo treblum au bolegadis que ne’n es causa.
Dins lo bestiari de Picatau, la jaça jagassa, lo merle estifla, lo burgaud vonvona, las ranas (galhaudas) ranen, mai los chins esmalits, quand « unlen » pas « tota la nuech ». E coma de rason, lo boc benla, los pòrcs runden (verbe « rundir »), las polas carcaren, los polichons (poletons) pianleten, las auchas s’escraunen en estendent lo còu, lo chavau rossina, e l’asne brama (« E brama, e bramaras-tu, Picatau ne’n era eissaurelhat ») … Ren de pus normau : lo mairilhier fai eschinlar l’eschinleta a la messa, lo fornet (lo *pial) de l’escòla « ronfla coma una bateurza » e lo tren « estifla e espofida en bradassant ». 
Dins los mimologismes collectats per Micheu Chapduelh, las béstias parlen coma los crestians ; dins Picatau, quò es sovent lo contrari. E aquí, la misoginia de Delaja se’n dòna tant qu’a bon compte. Las dròllas espauridas fugen « en s’esjaulhant », la dròlla que se creu perduda « sisla coma un lapin ». La Miauna, la chambariera flaunharda (enjôleuse), « s’esmarrauna en parlant » coma un margaud) e una autra pren « una votz de chabrilhon » per legir la letra que ven d’escrir. Las clapas (les commères) blagassen (o ben platussen) e se ’trapen de farlassar au luòc de far lo disnar. La chambariera que lo mera a fotuda defòra ne’n ’chaba pas de marronar : 
« E patati e patata ! e ’quò-quí e ’quò-‘lai ! ’La disset tot mai lo resta (…). ’La girrinet tant que zo trobet bon (…) e contunhet de jacinar tota sola ». 
Lo diccionari de Daniel nous ditz que « girrinar », quo es brundir coma daus insectes.  « Jacinar », que fai pensar a las ’jaças, es probablament parent de « jagassar ». Quand se rapòrten aus crestians, los crits d’animaus prenen sovent una valor pejorativa.
« Suau ! » se ditz a quauqu’un que parla tròp fòrt (« Suau ! Suau ! Picatau, tu nos essaurelhas !». « Cho ! » sierv per damandar lo silenci per l’amor de mielhs auvir un bruch estrangier :
« Cho ! Ne fasetz pas de bruch. Lo vielh es si feble que n’a pas la fòrça de credar. »
Dins los verbes de bruch que comencen per es– (s’esjaulhar, s’esjangolhar, s’esbadoirar, s’esbenzelar, s’esbramelar, s’escoilar...), ’queu preverbe es– me fai pensar a la valor de « out » dins daus verbes coma « to cry out », « to burst out » en anglés. S’esbramelar, quo es se metre de bramar tot d’un còp. Dins Picatau, lo boc se reten de s’esbenzelar chas lo perceptor, l’asne s’esbramela quand es content de ’ribar a l’estable, los goiassons s’escoilen dins la pension. En occitan ’quilhs verbes son mai que mai pejoratius.
Un autre occitanisme que tròbe plan interessant correspond un pauc au francés « pousser un cri » (butir un crit). Aimem mai dire : aver una credada :
Quante ’l’aprenguet la novela, ’la n’aguet ’na granda credada e ’la tombet sur lo planchat. »
E veiquí d’autres exemples de la mesma estructura relativament productiva :
« (Lo vedeu) n’aguet ’na si fòrta esbramelada que las vitras drindrineren. »
« (Sa mair) n’aguet ’na unlada », (la Borruda) n’aguet una granda gemada »
« (Lo diable) n’aguet una ranada que vos auriá fait fremir ».

D’ente diable nòstre contaire nontronés a-t-eu surtit tot ’queu vocabulari ? Faguet pareitre sas « viòrlas » dins lo jornau locau Le Nontronnais dins las annadas 30. Gaire dins lo Dictionnaire patois-français d’Aimé Jardry, que es plan limitat. Benleu en pita partida dins lo Daniel, que Lo Bornat aviá començat de publiar. Simpla suspausicion. Non, quo era mai que mai la linga dau país, lo parlar que Delaja, regent a Auginhac e a Champeu, podiá auvir tots los jorns e pertot. Un tresaur per nautres. Pas la pena d’anar bien loenh si volem aprener una linga que sirá pas nonmas dau francés occitanizat. Avem nòstre Picatau d’Enric Delaja, contaire de valor que sap far viure los mots de la linga per nòstre plaser. 

A Javerlhac, lo 15 de nfeurier de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Pouvez vous retrouver dans ce texte les mots qui signifient :

bavarder (2 verbes)
bêler (2 verbes)
bourdonner (insecte)    
bourdonner, vrombir (insecte, moteur)
brailler
braire (ou meugler)
caqueter
coasser (grenouilles; 2 verbes)
craquer
criailler (oie)
éternuer
gémir
grogner (cochon)
hennir
hucher
hurler
jacasser (2 verbes)
meugler
murmurer
parler fort (2 verbes)
pépier, piauler
pousser des cris aigus (cochon, chien)
pousser des cris aigus (femmes)
pousser un cri perçant (lapin, porc)
résonner, retentit (1 verbe)
rouspéter
siffler
sonner
tinter (clochette)
vacarme, tohu-bohu, charivari (3 mots)
vibrer (vitres)

Quo es mai d’un còp dins la jornada, mai que mai quante sei coma daus mainatges, que daus mots me tòrnen de quante era pitit. Coma quante vese los parents far minjar aus pitits de la besunha industriala dins daus topinons. Autres còps, los mainatjons de lur atge saussavan benleu daus eschalons de pan dins lo rosseu d’un uòu bulit que ’pelavan un cacon. Crànhian pas la saumonela dins ’queu temps. D’alhors los pitits mai los beus mingen pas tant de pan coma nautres dins lo temps ! Quitament en occitan francisat, los mots viravan sus la linga daus goiats coma ’quela vitoira jauventa que los fasiá frotjar : un échalou de pain, un petit cacou, la moulette (la moleta) … Los òmes disian « Vau minjar un eschalon e beure un viatge » coma disem aüei : « Vau cassar la crosta e… ». Non, los òmes d’aura beven pus gaire de vin.

M’es ’vis que auve enquera mon defunt grand-pair sus sos vielhs jorns se plànher d’estre gaste quante tornava de trabalhar dins lo vergier. « Sei completament abracat », çò-disiá, emb una intonacion davalanta que tombava coma son còrps usat sus sa chaira davant lo fuòc. En gaire de temps, començava de becicar. Los vielhs d’aura fan coma me : beciquen davant la television. Abracat, becicar… Pense ad un autre biais de dire de mon grand-pair que trobava plan a ma mòda : « Me’n fote coma de la pola escoada. » Los regent trobavan benleu dins los devers de lurs dròlles : « Je m’en fous comme de la poule écouée. » Saber si ’quela paubra pola aviá perdut las plumas de sa coá o ben si avian pas volgut la laissar coar sos uòus ?

Pense a d’autres mots que trobava amusants ; per exemple « babinhon », « crupinhon », « ’massar un paufinhon », « recabilhonar ». Era-quò perque eran associats a nòstres juecs turbulents de goiats ’guissables (« Tu ses bien ’guissable ! ») ? Un dròlle que s’esparrava dins la charriera tombava benleu sus lo babinhon. Un autre còp, tombava de cuu, o ben sus lo crupinhon, si òm vòu. Disiá : « Ai ’massat un brave paufinhon ! ». Lurs paubras mairs que los avian vuts tombar de bicicleta ne’n avian « una frimor dau cagoelh au crupinhon », mas los goiats tòst reviscolats se ’massavan còp sec, coma si avian « ’gut un ressòrt dins lo crupinhon » (E. Delaja). Si per cas quauqu’un se desmanchava un braç o un pè, lo faliá menar au recabilhonaire per lo far recabilhonar.

O ben eran-quò las sonoritats que m’amusavan :  -binhon, -pinhon, -finhon ? Consonanta oclusiva + i + consonanta palatala molhada + u. La « babòia », que sa fonetica era vesina daus autres mots, serviá per espaurir los merles dins los cirieirs. Un dròlle que tractavan de « babòia » era gaire desgordit, lo contrari d’un goiat escarrabilhat. Tots ’quilhs mots, vielhs amics dins nòstre parlar, venian risibles un còp que eran mascarats de francés per una pita transgression : babignou, crupignou, pofignou, baboye, écarabillé… Ne’n aviá una plena gòrja. 

Autres juecs, autres mots : gosonar, gansolhar. Un fiu d’erba de la bona lonjor serviá per « gosonar » dins los cròs per far surtir los greus sus lo prat. Quante quò pleviá, los galapians anavan « gansolhar » dins los gansolhiers sus los chamins…
Me damande si preniá mai de plaser de far daus meschants torns que de dire e tornar dire ’quilhs mots de nòstra linga. Era un pauc coma lo personatge de Nabòcov dins lo roman Lolita que troba una jauvissença dins los quites noms de las goiatas. La linga occitana era un un terren d’amusaments illimitat.

A Javerlhac, lo 13 de genier de 2021
Jan-Peire Reidi

Son d’un bonas, ’quelas pitas peras ! Chas nos las ’pelavan dau perons, pus precisament daus perons Magdalena, perque son madurs per la Senta Magdelena, lo 22 de julhet. Son rosseus, sucrats, fondents, finament perfumats, gaire pus gròs qu’un pitit uòu de pola. Ne’n cherchetz pas sus los merchats, ne’n trobaretz en degun luòc. Si son machats, se garden pas, coma beucòp de vielhas varietats que la gent d’aura aimen mai laissar perdre. Pas pus tòst que tomben dau perier, fau los ’massar e los minjar d’abòrd o ben los far esterilizar dins daus bocaus.

Lo perier rasis la maison a pogut se sauvar, pas coma los nogiers e los pomiers au mitan de las terras que geinavan los agricultors per passar las machinas. Es annadier : ujan es cubert de perons, endueinan benleu menará ren. Sabe pas l’atge que pòt aver. Cent ans ? Cent cinquanta ? Es benleu tan vielh coma los bastiments. Tots los ans, me damande si ne’n es pas a sa darniera annada. Fluris au mes de març, gaire de temps aprep los boissons negres, avant los ciriers e los pomiers. Creiriatz que son daus tapons de névia, ’quelas flors blanchas tan doças aus uelhs daus crestians coma lur frucha aigosa dins lur gòrja. Las ’belhas pòrten lo semen dau fruch a venir d’una flor a l’autra e tot l’aubre brundis doçament. La vigor de l’aubre viu se sent au fons dau còrs coma las nòtas armonicas d’una musica.
Lo perier es un present de nòtres ancians que, d’una generacion a l’autra, an chausit los empeuts sus los aubres que menavan los fruchs los mai abondos e los mai saboros. Crese pas que coneitriá lo mesma bonur si trobava dins lo vargier nonmas daus aubres que venen pas naturalament au país, que menen ren que se minja e que son ’quí nonmas per far brave.

Los aime plan los vielhs aubres que interessen pus degun. Lo cormier es gaire pus jòune que son vesin lo perier. Un cormier es un aubre cosin dau sorbier, la varietat sauvatja. Sa frucha, las còrmas, son jasbras que lo diable. Fan coma la menesplas, son pas minjablas avant d’estre completament bonhadas, quasi puridas. Chas nos ne’n fasian de la piqueta au mes d’octòbre. Ma femna ne’n fai de una confitura roge fonçat que pareis un pauc espessa e rufa de gost, mas que se marida finament emb lo fetge gras. Autra recepta : se pòt engraissar sus la pasta precuecha d’una tartra de pomas. Lo bois de cormier es plan dur; serviá autres còps per far los engranatges de las ròdas daus molins : triquetí-triquetí-triquetí…

E los alisiers ? Siran benleu minjats per las machinas que còpen los bòscs en totas sasons e que laissen nonmas quauques chaisnes deçai delai au mitan d’un champ cubert de bròchas copinhadas, espansilhadas sus lo terrenh. Las coçadas de chastenh tornaran frotjar e tornaran ’trapar la maladiá que los fará crebar, mas veiram pus los alisiers que an lo malur d’estre pus pitits que los autres aubres. Fan dietz, quinze metres, gaire mai. Flors blanchas au printemps per las ’belhas, pitas grapas de fruchs roges per los auseus, fuelhas rossas e rojas per la festa de las colors a la darriera. La silvicultura modèrna, racionalizada e rentabilizada, coneis probablament pas los alisiers, pas mai que pomiers e los ciriers sauvatges, los boissons blancs, los genebres… aubres dau país que son tots, chascun a sa mòda, coma un poema de sensacions sens paraulas. Lo modèle economic de la monocultura laissa gaire de plaça a la biodiversitat e a la beutat.
Los òmes an totjorn fai la guerra aubres. Cedres dau Liban per los bateus Egipcians, chaisnes de Santonja e de Perigòrd per la marina dau rei de França, aubres roges (sequòias) gigants e millenaris de California per los chamins de fer, aubres precios d’Indonesia e d’Africa, sens parlar de los d’Amazonia que cramen dins daus incendis gigants… tots ’quilhs tresaurs besilhats per la cupiditat, la vanitat e l’imprevesença de l’estre uman. Los ormeus an disparegut e los chastenhs son malaudes. Cresetz pas que siriá tòst temps de laissar los vielhs aubres tranquilles ?
Obludava de vos dire. Ujan los perons de la Senta Magdelena eran madurs a la fin dau mes de junh, emb un mes d’avança. Los autres ans n’i aviá la meitat de cussonats, mas ujan que vesem mens d’insectes, son sanciers. Qu’es-quò dire que son pas minjats per las becas e los burgauds e becats per los auseus ? Es-quò bon o meschant signe ?

A Marennes, lo 10 de julhet de 2020
Jan-Peire Reidi

Per ne'n saber mai, de veire lo blògue de Jan-Peire Reidi: www.lochamindelafont.com