Pensatz benleu a la guerra daus proprietaris de bòscs e daus cherchaires de champanhòus a la sason. En Perigòrd, la gent se borrarian per un quite champanhòu. Ad una epòca, la gens daus autres departaments podian pas parcar lur veitura dins quauqua charrau de bòsc – quitament lo lur ! – sens riscar de trobar lurs ròdas traucadas. Quante aguí lo malur de ’chaptar una veitura a Engolesme, mos vesins me conselheren de viste far remplaçar ma placa 16 per una 24.

Non, vos vòle parlar d’un conte russe publicat en 1907 per l’illustrator ucraïnian Gueòrgui Narbot. Un autre dessenhaire (Niquita Cravtsòv) e un escrivan ucraïnians (Andreï Corcòv) ne’n torneren far antan una novela version emb quauquas modificacions per adaptar lo conte a la situacion actuala dins lur país. Ne’n an surtit ujan 300 exemplaris en França, que l’escrivan Corcòv a aquí sa demorança. Es finançat per l’embaissada d’Ucraïna e lo Centre Anne de Kyiv (1) de Senlis que vòu promover la cultura ucraïniana. Lo trobaretz pas dins lo comerci : l’an distribuit a daus « faseires d’opinion » chausits. Los dos autors tròben que, en França, lo monde son mai que mai dau costat de l’Ucraïna dins sa resistència a la Russia, mas que « lo poder mòu » de la Russia (soft power) es pus fòrt que lo de l’Ucraïna.Vòlen « un sosten morau » que fará que la Russia chausirá de pas atacar. Vòlen pas far de lor libre un gatge de propaganda mas « un gatge culturau » per una presa de consciéncia de lur pòble. 

Lo conte per adultes « La Guerra daus champanhòus » es simple. Dins sa novela version, los champanhòus (los Ucraïnians) son atacats per lo rei Mongeta e son armada d’òmes-peseus verds. Lo rei dau champanhòus vòu defendre son país, mas tròba nonmas los catalans (« lactaires ») per prener las armas. Los autres an tots quauqua ren mai a far : los que cherchen los amusaments (per exemple los artistas d’Ucraïna que van far daus espectacles en Russia), los que se tròben tròp vielhs, los que lur pè es pas pro fòrt… Quand son atacats, los quauques champanhòus que garden la frontiera tiren a l’enemic per defendre lor bòsc, e vei, los enemics fugen, laissen lurs quites canons. La leiçon dau conte es que lo país pòt contunhar d’existir nonmas perque i a de la gent prestes a defendre lo territòri. Mas coma dins totas las guerras, i a pas d’un costat los que gànhen e de l’autre los que perden, perque tots an lur part de tuats, nafrats e endechats.

Quo es benleu çò que fai lo mai migrar lo president d’Ucraïna – veire son país venir un champ batalhier. Plan mai que l’American, l’Anglés, o ben lo Turc, que cresen benleu que an ren a perdre, o gaire. Avançar sos pions sos geo-strategics en Ucraïna, après lo Kosovo, la Polonha, los país baltics…, divisar l’Union europeana per empaichar una defensa comuna, afeblir una Russia que se serv de son poder de portar tòrt aus autres pertot ente pòt, en Siria, en Africa, sus los malhums… (L’umiliacion d’una granda poténcia militara, quò ’chaba per se pàiar !) Una Russia que se veu encerclada de missiles… Non, la Russia – parle pas nonmas de Putin – pòt pas plejar, pas mai que los Estats-Units en 1962 dins la crisi daus missiles. E si l’Ucraïna vòu estre un país sobeiran, es oblijada de cherchar daus alliats e de s’armar. Que se passa quand degun pòt plejar ?

Mai de vint-e-uech dau cent de la populacion de Russia ven d’Ucraïna, o ben a de la familha en Ucraïna. Crese ben que quo es parierament boirat de l’autre costat. Passí un mes a Donetsc en 1974, dins una familha demorava rasis una mina de charbon e que parlava russe. L’òme era marcat « Russe » e la femna « Ucraïniana » per l’administracion sovietica. Parier per lurs dos dròlles. La basticòla ente un col-hozian veniá vendre sos legumes anonçava « òvotchi » en ucraïnian ; lo subremerchat « Gastronòm » en vila, « òvochchi » en russe. Vilas russas, vilatges ucraïnans. De quau costat son-t-ilhs aüei, los filhs e las filhas de ’quela brava gent que ai ’guts coneguts ? Los quaus en Ucraïna vòlen veire lurs vilas bombardadas ? Los quaus en Russia vòlen far la guerra a lurs frairs ?

Los grands principis – coma la « sobairanetat » – permeten de ganhar las eleccions e de partir en guerra, la saviesa politica damanda de trobar daus compromes equilibrats. Los grands principis se pòden traïr mas se pòden pas negociar, la saviesa politica ditz que la seguretat se pòt partatjar, mai si es jamai eternala. Òm pòt migrar si òm pensa a ’quela armada que malévia jos las tendas dins la névia dempuei de las setmanas. Sabem que, un còp lançada, la machina militara se ’restariá pas a la prumiera petada. Una guerra duberta auriá pas nonmas lo costat grotesque de la « Guerra daus champahòus ». Fariá-t-ela naistre daus champanhòus d’un autres semen ? Ausem pas i pensar.

A Javerlhac, lao 9 de feurier de 2022

Jan-Peire Reidi

(1) Anna de Kiev – Kyiv en ucraïnian, (1024 ?-1072 ?), filha dau prince de Kiev Iaroslav lo Savi, venguet reina de França en se maridar emb Enric 1er. Fondet lo monasteri de Senlis. Mair de Felip 1er.

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Dins las escòlas de las annadas seissanta-e-dietz, la mòda venguet de far de las « evaluacions objectivas » per l’amor que las nòtas daus devers fuguessan parieras d’un corrector a l’autre. Los professors de linga fagueren daus « QCM » (Questions de chausidas multiplas) emb quatre responsas que nonmas una era possibla, e – of course – las dificultas las mai « testadas » eran las que se testavan aisat, pas totjorn las mai importantas. Quo era reglat ; las prepausicions eran totjorn au menut : « responsible for… », « satisfied with… ».

Servir de ren

Si, per completar la frasa : « Quò serv … ren de s’esmalir », devetz chausir : a) de b) per c) a d) emb, auretz rason de prener de : 

« Quò serv de ren de s’esmalir », 

e non pas « *a ren » coma en francés d’aura : « Il ne sert à rien de se mettre en colère ». 

Disem : « servir a beure », « servir de leiçon », « una pòst que serv de sieti », sur lo mesma modele que en francés.

Mas « servir à faire quelque chose » en francés (destinacion) se dirá de preferéncia : « servir per far quauqua ren » :

« Lo culhier serv per minjar la sopa, lo pitit culhier per far fondre lo sucre dins lo cafet ».

(Per parentesi, la diftongason de « siervir, quò sierv, lo dessierv » es pas una fauta ; es una fòrma anciana citada per Chabaneu dins sa Grammaire limousine p. 297)

Damandar a quauqu’un de… Damandar per…

Vesem que quò ven un pauc mai complicat quand doas responsas, o mai, son possiblas, coma per per la frasa : 

« Quand venguerem demorar dins nòstra maison, damanderem d’aver lo telefòne » , o ben : «…. per aver lo telefòne ».

Es-quò mielhs de dire : « d’aver lo telefòne » o ben « per aver lo telefòne » ? Dijatz-me si me trompe, m’es ’vis que « damandar per far quò-’quí o quò-lai » sos-entend : far una damanda oficiala. Podem comparar, per exemple :

« Damandet a son pair de prener la veitura per anar passar son examen » (damandet la permission de), e

« Quand aguet dietz-uech ans, damandet per entrar dins l’armada » (se rensenhet per entrar… o ben : faguet una damanda)

Autre exemple : « Damandar a minjar » e « damandar per minjar ». Un pitit dròlle pura per damandar a minjar (quauqua ren a minjar), mas si, a l’auberja, damandatz « per minjar », voletz saber si vos pòden servir un repas. Si setz agricultor, damandaretz benleu per ’chaptar un chamin comunau…

Vint litres dau cent

Los diccionaris m’aprenen que òm ditz « vint per cent » si ben coma « vint dau cent ». Benleu ben, mas ai totjorn auvit dire « vint dau cent », e non pas l’autre. « Ma veitura usa 5 litres daus cent quilometres ».

Li aideren (a) far son trabalh

Disetz-vos « Aida-lo ! » o ben « Aida-li ! » ? Tròbe las doas fòrmas, la transitiva mai l’intransitiva, dins lo diccionaris. Chas nos, disem per exemple que « los vielhs agricultors aiden enquera a lurs filhs (a) far lur trabalh. Lur aiden per l’ensilatge, per far beure las vachas… Autres còps, la gent s’aidavan per escodre. » « Per escodre » vòu dire si ben « per fin d’escodre » que « au temps de las batasons » (coma « per Nadau » : au temps de Nadau). La gent d’emperaquí aimen mai dire : « aidar a quauqu’un » que « aidar quauqu’un ». En francitan : « Va aider à ton père ! ». « Aider à quelqu’un » se disiá enquera au segle dietz-uech, e avem de las fòrmas correspondentas en alemand, en russe, mai d’autras lingas.

Si disetz « ajudar », coma en lengadocian », e non pas « aidar », crese que quo es parier ; podetz dire « Ajuda-lo » si ben coma « Ajuda-li ». (Nòstres vielhs disian « aidar », mai lo quite Bertran de Bòrn : « Aug cridar : « Aidatz ! Aidatz ! »)

Creda-li !

En francés : « Appelle-le ! ». « Creda-li ! » o ben « Creda-lo ! » ? Chas nos, las femnas credavan aus òmes quand la sopa era presta. (Si disetz « cridar » o ben « sonar », e non pas « credar » ; nos borraram pas per quò-’quí.)

Anar au medecin

En occitan, anem au medecin, au dentista,, au merchand, au perceptor… e parierament, tornem dau medecin, etc. En francés, la gent van « chez le médecin ». Çò que nos interessa, en occitan, quo es pas tant la persona coma la foncion, l’estat. « Tornar dau medecin » se pòt comparar a d’autras locucions que ai sovent auvidas quante era pitit : tornar de sodard (revenir de l’armée), tornar de preisonier… « Quante tornet de preisonier, sa femna era partida. » (À son retour de captivité…).

Non, una linga es pas facha nonmas d’automatismes. Pas de fòrmas « correctas » e d’autras que zo son pas. Trobem de las fòrmas que se disen de preferéncia dins un contexte, d’autras dins un autre, dins un endrech e gaire dins un autre, e que despenden de l’intencion de la persona que parla. 

Un autre còp, ’visaram benleu l’aspècte progressiu : estre/esser a far quauqua ren. Mas ’questes temps que plòu pas, sei tròp ocupat defòra ; sei a copar dau boesc de braça per nos chaufar dins dos o tres ans.

A Javerlhac, lo 30 de genier de 2022

Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

L'avetz remarcat, i a de l'occitan dins la letra dau departament. Los buletins municipaus, los sites de las comunas son tanben de las occasion de balhar mai de visibilitat a la lenga e la cultura occitanas de Perigòrd. Los que saben escriure l'occitan podrian perpausar de tenir una rubrica en occitan dins los supòrts locaus de lor meraria, comunautats de comunas, ofici de torisma, que sabe-io. Los subjects mancan pas: noms de luòcs, noms de familha, actualitat. Trobaretz totplen d'informacion dins queu blògue, dins la revuda Paraulas eca.

Avez aqui l'exemple de çò que faguet Jan-Peire Reidi dins sa comuna de Javerlhac.

Bona idèia, non?

Denis Gilabert

Plantoliersbullmun.pdf