L'avetz remarcat, i a de l'occitan dins la letra dau departament. Los buletins municipaus, los sites de las comunas son tanben de las occasion de balhar mai de visibilitat a la lenga e la cultura occitanas de Perigòrd. Los que saben escriure l'occitan podrian perpausar de tenir una rubrica en occitan dins los supòrts locaus de lor meraria, comunautats de comunas, ofici de torisma, que sabe-io. Los subjects mancan pas: noms de luòcs, noms de familha, actualitat. Trobaretz totplen d'informacion dins queu blògue, dins la revuda Paraulas eca.

Avez aqui l'exemple de çò que faguet Jan-Peire Reidi dins sa comuna de Javerlhac.

Bona idèia, non?

Denis Gilabert

Plantoliersbullmun.pdf

Anthony Fauci nasquet a Brooklyn (Nuòva Iòrc) la nuech de Nadau de 1940. Sos grands-parents daus dos costats eran immigrats italians. De la guerra, se soven nonmas de la mina trista de sa mair davant una granda fòto de la roinas de Hiroshima en prumiera pagina dau jornau. Òm podiá aver pietat d’estrangiers, fuguessan-t-ilhs oficialament daus enemics. 

Demoravan dessus la farmacia de son pair dins una charriera ente tots se coneissian e ente los goiats e las goiatas podian s’amusar defòra sens dangier. Fuguet un dròlle plan uros. Portava los remèdis en bicicleta, tustava a la pòrta e, quand drubian, vesiá la maladiá sus la chara de la gent. Li donavan 25 cents de recompensa – una fortuna. Pus tard, fasiá lo maçon pendent sas vacanças per paiar sos estudis. Un còp que eran sus un chantier a l’escòla de medicina, dau temps que los autres maçons cassavan la crosta e estiflavan après las infirmieras, volguet parar una espiada dins la biblioteca. Quand lo passeren defòra, emb sas bòtas chaulhadas de ciment, lur disset que, pas pus tard que l’annada d’après, siriá estudiant dins ’quela escòla.

En 1968, se damandet si aviá pas pres una viá sens eissida, de chausir l’immunologia. Quauques grands sabents explicavan que la guerra contra las maladias infecciosas era ganhada e que los antibiotics, los vaccins e la prevencion fasian que faliá far prener d’autres chamins a la rechercha. Bonur per la carriera dau Doctor Fauci, que trabalhava sus las maladias autoimmunas, e malur per l’umanitat, los quites sabents se trompen. En 1981, quò venguet que daus òmes, tots omosexuaus de California, sufrian d’una fòrma rara de pneumonia e d’una tumor que destrusian lo sistema immunitari. Fauci laisset tot per estudiar nonmas ’quela maladiá, sens escoltar los que trobavan béstia de virar l’eschina a una brava carriera per partir en terra inconeguda. Quand quò fuguet lo covid, era un daus mielhs plaçats per comprener e explicar çò que ’ribava.

Lo Doctor Fauci aprenguet la tolerància dins sa familha e a l’escòla. Coma « medecin daus omosexuaus », sufrit indirectament de l’omofobia de la societat americana dins las annadas 80. A totjorn pres la defensa de las victimas de l’injustícia. Enquera aüei, protesta contra lo pretz pas de creire que los Negres e los Ispanics pàien au covid. Pensa que lo VIU (virus de l’immunodeficéncia umana) sirá pas eradicat ; creu que sirá eliminat petit a petit. Benleu que la gent obludaran, coma an obludat la gripa espanhòla que tuet daus millions d’estres umans dins las annadas 1918-1922. Los òmes oblueden.

Lo Doctor Fauci a trabalhat dempuei Reagan coma set presidents americans. Trump e Fauci eran bons amics. Sap pas perque. Benleu perque eran tots dos de Nuòva Iòrc (sic)… Si voliá gardar son integritat d’òme de sciéncia, Fauci era oblijat de « corrijar » çò que disiá l’autre pendent sa conferéncias de premsa. Inacceptable per Trump. Era chasque còp eslunhat de la television una setmana de temps, puei tornava ; faliá a tota fòrça gardar lo liam emb los Americans. Trump acossava – o ben laissava far – la tropelada d’escurantistas enratjats que lo volian eisserpelhar. Non, quo era pas de la chaitivetat e dau mespres dau President per la sciéncia, quo era nonmas que, per se, la sciéncia, quò comptava gaire… (Pas parier !) « Una relacion interessanta, complicada… », çò-ditz. Fauci pensa que un scientific es perdut si aima mai se taisar per pas far despiech a quauqu’un.

Fauci pòt pas comprener perque daus millions d’Americans contunhen de refusar la realitat dau covid, de dire que quo es pas un problema, que quo es una colhonada o un meschant torn per afinar los einnocents. La tragedia a beu se passar jos lurs uelhs, la vòlen pas veire. Lo doctor Fauci pensa que la societat americana suefra de « lesions » prigondas que faudrá garir.

Fauci vai sus sos 81 ans. Es un còp de mai conselhier dau president per la santat. Vòu laissar una marca « positiva » dins la societat. Voldriá que, pus tard, la gent dissessan : « Ma fe, era pas mau, ’queu tipe ! »

A Javerlhac, lo 1er de decembre de 2021

Jan-Peire Reidi

Sorças : - Extrachs dau libre d’entrevudas dau Doctor Fauci (Dr. Fauci – Expect the Unexpected: Ten Lessons on Truth, Service and the Way Forward)) pareguts dins National Geographic, November 2021, pp 15-19

Wikipedia in English
The Guardian, Maybe the guy’s a masochist: how Anthony Fauci became a superstar, Fri 10 Sep 2021

Las personas que parlen la linga dempuei tots pitits se damanden pas si las fòrmas que lur venen naturalament son « correctas » o zo son pas. Malurosament, fugueren alfabetizats e comenceren d’escrir en francés, e non pas dins la linga dau país. Quò fai que la gent que fan coma me, que comencen d’escrir en occitan sus lo tard, ne’n son quauques còps a se damandar si an rason de dire : « Sei plan content » si son una femna, « la melhor de totas », « daus mila de gent », e non pas « Sei plan contenta », « la melhora de totas », « daus miliers de gent ».

Content. Camila Chabaneu explica que, dins çò que apela « la vielha linga », lo participi present es invariable en genre. Dòna un exemple : « la jasent », participi present dau verbe « jaser /jaire » pres substantivament. Una jasent es una femna en jasina (la femme en couches o ben l’accouchée,  segon los diccionaris). Quand a tornat prener de la fòrça, « la jasent » ven « la levant », mas lo mot se disiá desjà pus au segle XIX. 

Ne’n coneisse tres de mai, d’exemples. Entre lo vilatges de Nontroneu e Vielh Cirieir, la Font Pudent es una font cuberta ente ai jamai vut degun prener de l’aiga. Lo melhor exemple, e lo pus brave, es benleu lo proverbi : « Luna chabròla, terra mòla ; luna pendent, terra fendent ». Quand la luna leva sas banas, lo temps es a l’aiga, quand son baissadas, fai un temps de sechiera, o benleu de grand freg. 

Una femna que ditz « Sei content » fai pas de diferéncia entre l’adjectiu que, normalament, se deu acordar, e lo participi present invariable. Mas quò se ditz – o se disiá –dins la comuna de Luçaç, mai la de Sent Peir de Frègia, e probablament dins totplen d’autras. Sabe ben que lo feminin de « content » es « contenta », mas gardarai « ’L’ (ela) es content » totparier.

« Melhor » es lo comparatiu de superioritat e lo superlatif de « bon ». Exemple :

« La sopa de bulit es plan bona, mas la sopa de bodins es melhor. Es la melhor de totas. » « La sopa de salat e la de bodins son las melhors de totas las sopas. »

Damandam a Chabaneu de Nontron, nòstre vielh tonton en lingüistica lemosina, e a son davancier Raynouard, çò que nos pòden dire de « la melhor », « las melhors ».

« Melhor  (meliorem en latin) est resté, par exception, indéclinable, comme dans l’ancienne langue. » ( Grammaire limousine, p 177). Un pauc pus loenh :

« Melhor continue d’être employé comme comparatif de bon, et il est resté invariable au féminin comme (…) au pluriel. » (p. 181)

Un exemple de la linga daus trobadors citat per Raynouard (Lexique roman, p. 182) : 

« Bona domna, meillers de las meillors » 

(Bona dama, melhor que las melhors ; « melher(s) » era lo cas subject).

Un pauc pus loenh, Raynouard escriu : « L’ancien français avait changé OR en EUR, mais cete dernière désinence se conserva longtemps invariable dans les deux genres. Exemple : « A la meilleur du royaume de France ».

E ben non, « melhor » en plaça de « melhora », coma dins d’autres dialectes, es pas una fauta. E quò data pas d’aüei !

Autre mot invariable : l’adjectiu numerau « mila ». Dins daus exemples coma « dos mila », « tres mila », fai coma « mille » en francés, pren pas la marca dau plurau. Mas dins nòstra varietat lemosina de la linga, lo quite substantiu « mila », dins lo sense de « autorn de mila » o ben « un grand nombre de », « ne sai quant de » (en francés : millier) es invariable. Quo fai que disem « daus mila d’annadas » (des milliers d’années), « daus mila d’estres umans ». « Mila » se ditz *milo [ˈmɪlɔ]. Dins d’autres parlars, trobem daus mots coma « milat », « milier », « milanta » que s’acòrden normalament…

Vesem un còp de mai que devem gran foter lai un biais de dire diferent de la fòrma dominanta, mai que mai si nos ven de nòstres vielhs, avant de saber d’ente pòt venir. Metam-lo de costat en atendent.

A Javerlhac, lo 17 de novembre de 2021

Jan-Peire Reidi