Aüei la gent disen sovent « Quo es bon » ente, autres còps, anonçavan « N’i a pro », « Quo vai entau », « Mercés, ne’n vòle pus » . O ben, quand lur servian a beure, disian : « Là !  Là ! Lààà ! », mai o mens fòrt a proporcion de lur set, mas ne’n ’massavan un plen veire de totas faiçons… Enquera aüei, si donatz a vòstres vielhs vesins de vòstres champanhòus o de la frucha que ne’n sobratz, diran cortesament : « Là ! Là ! Gardatz-ne’n per vos ! », mai si ne’n lebreten de vos veire contunhar de garnir lur panier. 
En francés de França, mai quitament en occitan d’aura, « Quo es bon ! » se ditz plan sovent per indicar una quantitat sufisenta o ben un degrat de ’chabason satisfasent. Es totjorn conclusiu. De mon costat, si a taula tròbe la cosina a ma mòda,  « Quo es bon ! » vos dirá mon plaser de la minjar. Mas si vòle estre pus precis per estre mielhs compres de las jòunas generacions, dirai : « Quo es plan bon ! ». « Plan » fará la diferença. Me diretz que quò despend dau contexte…
 « Bon » fai partida dau vocabulari comun de las lingas latinas. Quò fai que (« Du coup », autra locucion a la mòda en francés d’aüei)… Quò fai que la gent de linga francesa que aprenen l’occitan comprenen plan lo mot « bon », mas auran pas totjorn idéia de l’empluiar dins quauquas locucions correntas ente chausiran quauque autre mot sabent trobat dins lo diccionari. Per exemple, quante las dròllas fasian a la merchanda emb de las peças traucadas marcadas « État français », sabian que ’quela monuda era « pus bona ». Una carta d’identitat de dietz ans es « enquera bona »,  o ben, dins una linga un pauc mai sabenta : « en cors de validitat », « pas enquera perimida ». Parier per vòstre tiquet de metro pas enquera tamponat : es bon. Un autre exemple ? Ma defunta mair disiá totjorn que sa bela-mair era « bona per ela » e que sos patrons eran « bons per lurs obriers ». Vesetz ! Pas la pena de cherchar daus mots coma « validité », « gentil » dins lo diccionari. Per los paisans de nòstra jounessa, una china « bona » era una béstia que gardava bien las vachas, pas quauqua raca que voliá pas escoltar, que minjava los uòus o mordiá la gent. Sos mestres li fasian elevar un chin de sa portada per los vesins o ben per ilhs.
A las personas que vòlen aprener la linga que se parlava dins los vilatges de nòstra jòunessa, pòde nonmas recomandar de legir daus contaires de nhòrlas sovent mespresats coma Panasòu, Delaja (Contaviòrla), Jan de Fàia… Auviran pus la musica de las frasas que avem enquera dins l’aurelha, mas una linga vertadiera, viva, saborosa totparier. Una linga que ’pelavam « patois ».
Ten ! Quò me fai pensar ad autre derivat de « bon », un verbe que s’auva pus gaire : « abonir », « abonesir ». « Melhorar », si aimatz mai. 
Un contaire peitavin conta dins la linga de son país que sos vielhs vesins volgueren festar lurs cinquanta annadas de vita ensemble d’un biais pas ordinari. 
« Vòle que fasam amic, çò-disset la Jana a son Enric. Vòle anar ente zo faguerem lo prumier còp ! ». 
Quo era un prat ente la femna gardava las ovelhas quand era jòuna. Los veiquí partits bradin-bradau chascun emb sa cana e sas bòtas. Mas quante ’riberen a la charrau, vai te far fotre ! (Quo es lo cas de zo dire !), se troberen davant un fiu electrifiat. O per mielhs dire dos fius que l’agricultor aviá mes per l’amor de ’restar los vedeus. La Jana, totjorn escarrabilhada, entreprenguet de s’estorcinhar e de se raletar jos lo fiu lo pus bas, mas anet pas pus loenh. Aviá benleu vut venir las vachas e lo taureu. Benleu que sas dolors li torneren.  Mas, nastra coma era, volguet a tota fòrça demorar sus plaça. Ma fe, fauguet ben li passar sas fantaisias. A mon amic ! chasque còp que son òme se solevava, ne’n ’massava una brava gisclada de corrent dins l’eschina ! Pensatz si quò li donava dau lanç, quò auriá raviscolat un morent ! Agueren viste obludat lurs dolors de paubres vielhs !
« E ben, çò-ditz la Jana, te ses melhorat, mon Ricon ! » (« Tu t’es abouni, mon Henri ! », en peitavin.)
Si dise « Quo es bon ! » comprenetz-vos que ’quela colhonada es ’chabada, o ben, coma dins la chançon, « It’s so good… »  ?

A Marennes, lo 30 de junh de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Granda-mair e son pitit-filh un ser d’auratge a jorn falit. Terra chauda, trempa aprep una bona ramada d’auratge. Bóitia de conserva, lampa electrica. Una cagolha, una autra, un parelh de cagolhas acobladas. Sus los bòrds dau chamin, dins l’erba, sus las peiras blanchas, dins lo plais. Estonat de far tant aisat per dondar la natura, lo goiat tot esfeunit banha son jòune còrs dins la nuech, dins la babor e las sentors fòrtas de la terra raviscolada.

Mans jaspinhosas, vòu tot ’massar : las cagolhas rossas e negras, las cagolhas tròp pitas. Non, fau laissar las cagolhas de serp, mai las que lur test es enquera mòu sus lo bòrd. Las cagolhas tiren lurs banas, s’estirgossen, monten las unas sus las autras dins la bóitia de conserva. Van surtir de la bóitia, fau la voidar dins la grand panier eissueja-salada de la mémé… Trenta, quaranta, quatre-vingts cagolhas…

Las cagolhas van eissaiar de surtir dau topin brechat d’una pita pòst e d’una gròssa peira. Mingen la farina, junen quauques jorns o quauquas setmanas, laissen daus tortilhons de merda dins lo fons dau topin. La mémé las fará desgorjar dins una bacina d’aiga e de vinagre. Lo goiat vengut vielh auva enquera los tests bradassar brau-brau-brau quand las mans calosas de sa defunta granda-mair los lava a granda aiga.

Cagolhas bulidas dins la marmita, cuechas dins la paela o ben la tortiera emb dau lard, de la mija de pan bonhada dins dau lach, de la lissa, dau persilh. Lo goiat tira la cagolha de son test, laissa la tripa. Las aima talament, ’quelas cagolhas, que desvira totas las peiras e los vielhs topins especonats dins las ortrujas autorn de la maison per ne’n trobar. Fai tombar un grun de sau dins chasca cagolha, las fai cueire pausadas d’eschina sus lo raschaud dins la chaminéia. La bava ven rossa un còp cuecha, saborosa coma una crosta salada, un pauc amara.

Los elicicultors d’aüei fan venir de las cagolhas jos daus tunels de plastic. Las venden sus los merchats. Los toristas visiten los elevatges, « degusten » lo pastis de cagolhas sus de la tòstas de pan de mija, ’chapten dau caviar de cagolhas a pretz d’aur. La gent ’massen pus gaire las cagolhas au bòrd daus chamins emb una lampa electrica. Ren que de pensar a tota la poison espanduda dins las terras e a la saletat sus las rotas, ne’n son desgostats. Siriá-quò pas maluros d’empoisonar las cagolhas d’un costat e de ne’n far una « espècia protegida » de l’autre ?

Ai legit que los Romans, que ne’n eran fòus, fasian venir de las cagolhas, aitot ilhs. Quo data pas d’aüei que los òmes son contents de minjar de las cagolhas per chamjar un pauc los repas. Los paubres i trobavan las proteïnas que lur fasian plan mestier, sens far de despensa e sens se tròp fatigar. Non, Cròs-Manhon minjava pas nonmas de la charn de rène. Quò faguet de las cagolhas coma de las uistras ; plan presadas per daus Romans golards, fugueren longtemps la vianda daus paubres e an ’chabat per venir un plat de festa condicionat, comercializat, gastronomic.

Cagolha : béstia de riséia o de miràudia ? Las quitas sonoritats de son nom vos farian rire. Béstia lenta, lenta. De quauqu’un de mòu e mau-desgordit disen que es « nervos coma una cagolha que vai marendar ». Per se trufar daus Charantés, los apelen « Cagolhards ». Disen que los Charantés chanten La sauce aux lumas a lur femna per li far amic. Per Nadau, ma defunta bela-mair santongesa nos fasiá de las cagolhas « per ’ver daus sòus tot l’an que ven ». Béstia de chança, fòrta e pacienta. Béstia redonda e lena, plan genta. La Wikipedia nos ditz que mena un bruch coma « un marmus presque musicau que pòt far pensar a un poton » ! Las banas mòlas que pòrten sos uelhs son pas per atacar o se defendre. Béstia desarmada e espaurida que se barra dins son test per se parar dau dangier. Òm pòt totjorn se mocar de l’innocéncia : innocent-einnocent. Lo vironzeu sus son eschina es una espirala, una figura geometrica que a pas de començament e pas de fin ; la trobem gravada sus los murs de las egleisas romanicas de Luçaç e de Sent Martin lu Pench. Cagolha-colhonada o ben signe d’eternitat, som pas oblijats de chausir.

A Javerlhac, lo 23 dau mes de junh de 2021, jorn de brave temps per las cagolhas.

Jan-Peire Reidi

Aviá nonmas quatre ans quand sos parents chinés emigrats a Paris sieteren Yo-Yo Ma sus tres annuaris de telefòne per li aprener a far sonar sas prumieras nòtas sus son violoncèle de mainatge, set ans quand juguet per lo President Kennedy, quinze quand donet un concert en solista a Carnegie Hall.
Yo-Yo Ma aviá uech ans, Pau Casals dietz còps mai quand se rencontreren. En 1890, Casals aviá trobat dins una pita botica poverosa de Barcelona las particions de las sieis Suitas per violoncèle sole de Johann Sebastian Bach sebelidas tres segles de temps que, aüei, fan partida dau repertòri de tots los violoncelistas. Casals aviá 25 ans quand, après dotze annadas de trabalh, interpretet sa prumiera suita en concert. Tots los jorns de sa vita, ne’n jugava una. Tots los jorns, lo pair violonista de Yo-Yo Ma ne’n fasiá aprener doas mesuras au còp a son drollichon. Yo-Yo Ma a fait tres enregistraments de las sieis suitas de Bach, una per sos vint ans, los autres per sos quaranta e per sos seissanta ans. A jamai obludat lo conselh que li donet lo grand violoncellista : « Sias un estre uman en prumier, un musician aprep ».
L’estre uman en prumier. Chinés, francés, american, òme. Anet a Harvard per estudiar l’antropologia e rencontrar daus estudiants de tots los país. Pus tard, partit estudiar las tradicions musicalas daus òmes de la brossa (bushmen) dau Kalahari. « La musica pòt espelir ente que siá, quoras que siá. » Aquí Ma pren una musica compausada per daus instruments faits de bois, de uòus de requins e de cauquilhatges ’massats sus la plaja. Alai Yo-Yo Ma e un chabretaire galician jueguen ensemble una sarabanda de Bach.
Amassar los òmes, partatjar, junher. Sa musica es un liam que junh lo musician emb los òmes e lo monde. 
Juega la suitas de Bach. Mai de doas oras de musica sens entracte que tòca l’umanitat de l’òme, que ràia dins nòstres fons los mai sornes. Yo-Yo Ma es un òme bon. La musica de Ma apasima, evelha l’esperança e la volontat de bien far. Coma Nelson Mandela e d’autres òmes excepcionaus, dòna a d’autres estres umans lo coratge e la saviesa.
Yo-Yo Ma juega las suitas de Bach sus las nautors de la vila dau Cap per portar a la consciéncia mondiala lo problema de la biodiversitat marina. Juega las suitas en Indonesia per sauvar la mangrova, a Chicago contra las armas de fuòc, en Corèa rasis la zòna demilitarizada per daus pitits dròlles que decoren de las serps volantas. Son Bach Project començat en 2018 compta 36 destinacions dins lo monde. Ne’n es a nonmas 28 a causa de la pandemia. Sos Action Days (Jornadas d’Accion), que seguen los concerts, lo menen pertot ente fau aidar e encoratjar los que fan quauqua ren. Vai pertot, es curios de tot, parla coma tot lo monde. Quand fau partir, sos collaborators son quasiment oblijats de l’emmenar de fòrça.
Yo-Yo Ma es pas fier. Ditz que es coma la peira dins lo conte de la sopa de peira. Quand l’estrangier que ’rieba dins lo vilatge ente la paubra gent an ren, mas ren, per far la sopa, lur promet que pòden far de la sopa emb la peira que lur dòna, e la gent ’chaben per trobar aquí una pompira, aquí una porrada, alai un bocin de lard…
Per Yo-Yo Ma la cultura pòt « assuausar la discòrdia, afortir los liams de comunautat, promover la justícia sociala, protegir l’environament ». Es « lo punt de convergéncia daus arts, de las sciéncias e de la societat ». 
Per nautres Occitans, las lingas entren dins ’quela definicion. Chasca linga es una creacion culturala collectiva de las mai preciosas.
Quo es benleu aquí una idéia triviala, mas quand vese ’quilhs grands violoncellistas que fan s’exprimir l’umanitat de l’òme dins la musica de Bach – Yo-Yo Ma pertot dins lo monde e lo defunt Pau Casals a Prada – me pòde pas retener de pensar au mera actuau de la vila d’exili dau mestre catalan. Aüei, a la plaça que ocupa, a mai d’un biais d’exprimir son umanitat : defendre nòstra santat e nòstre environament, solatjar las sufrenças economicas… Per me, ’restar los que vòlen ’chabar de tuar las lingas de nòstres pairs – e daus seus ! – ne’n siriá  un autre.

Sorça : Bridging cultures and good causes with music by Claudia Kalb, in National Geographic 05-2021, pp 32-36

A Javerlhac lo 16 dau mes de mai, 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/