Quante fauguet tornar far la teulada de ma maison pensí que valiá mielhs far saber a l’obrier teulaire ente se trobava la fòssa septica per dire de pas l’esbolhar emb lo camion o ben l’enginh monta-charjas. Creguí pas bien auvir quante nòstre òme, que pareissiá plan competent e experimentat, me respondet, en mòda de fanfaronada :

« O, quò siriá pas la prumiera ! »

Lo patron siriá plan estat content de saber que son obrier se fotiá de son trabalh, que se vantava quasiment de las fòssas que aviá esbolhadas, coma agués parlat de totas las lebres que aviá tuadas, de las dròllas que…

Teulaire, esbolhaire, crubidor… Avetz probablament remarcat que lo sufixe –aire es sovent en concurréncia emb –ador : chaçaire/chaçador, chantaire/chantador, dançaire/dançador, jugaire / jugador, mestivaire/mestivador… Un chaçaire o ben un chaçador (aquí disem : chaçador) es una persona que chaça, un teulaire plaça los teules sus la teulada. Per los verbes daus autres gropes, coma « legir » e « vencre/vencer », avem : venceire/vencedor, legeire/legedor o legidor, beveire/bevedor… Au feminin, avem  –airitz, –eiritz : trobador/trobairitz, emperaire/emperairitz.

La gent que fan coma me, que son pas daus especialistas e que an benleu pas lo temps de legir los estudis complets e detalhats faits per daus occitanistas plan competents, voldran benleu ’visar quauques exemples que la linga ne’n passa pas fauta per comprener un pauc mielhs la valor de ’quilhs sufixes.

Los sufixes –aire e –ador venen tots dos dau latin –ator. Dins la vielha linga, eran doas formas d’un mesma mot e non pas daus mots diferents (Per los sabents, rapelaram que eran de la quatresma declinason). « Chantaire » era lo cas subject au singular, « chantador » era per las autras foncions :

Dins La Lenga dels trobadors, Robert Rourret cita mai de cent mots que seguian ’quela declinason (p. 25). Chabaneu ditz que la regla era desjà pus tròp clara au segle XIV dins las Leys d’amors (Grammaire limousine, p. 146). La gent comenceren de far coma nautres que escrivem si ben « los chantaires » coma « los chantadors ».

Devem remarcar que, dins la prononciacion de nòstra varietat de la linga, lo r finau es pas tombat : en grafia francizada, « marchador » s’escririá *marchadour e non pas *marchadou.

Dins los exemples que ai donats per començar (chaçaire/chaçador, chantaire/chantador, legeire/legidor…), vese pas de diferença de sense entre los mots d’un mesma parelh. Dins quauques endrechs aimaran benleu mai dire « un chaçador », dins d’autres « un chaçaire ». Aquí, disem « un peschador » (pêcheur) e non pas « un pesc(h)aire ».

Per tot plen d’exemples, que son sovent daus noms de mestier, coneisse mai que mai la fòrma –aire, –eire : un ’belhaire (apiculteur), un pelhaire (un chiffonnier), un teulaire, un pendulaire (horloger), un violonaire (violoniste), un escodeire (batteur à la batteuse), un escriveire (écrivain).

Per d’autres, coneisse nonmas la fòrma –ador, –idor : un espauridor (épouvantail), un fossador (fossoyeur), mas trobaram sovent daus mots d’un mesma parelh emb daus senses e daus emplecs diferents :

– La fòrma –ador,–idor se tròba dins daus noms de gatges : un boirador o ben un eschauvador (Lavalada : pince à châtaignes), un bufador (soufflet), un salador (saloir)…

– o ben per los endrechs ente se passa una activitat : un durmidor (dortoir), un lavador (lavoir), e – emb lo respect que vos deve – un chiador (cagador, WC), un pissador (urinoir), sens obludar daus toponimes coma Orador (oratoire), L’Orador.

Un tuador (un abattoir) e un tuaire (tueur), un escrupidor (crachoir) e un escrupisseire (cracheur) son daus mots plan diferents ! Un comptador pòt estre una persona que compta (comptable, conmpteur) o ben un endrech per comptar (comptoir).

Me damande si chausissem pas –aire de preferéncia per los noms de mestier e –ador quand l’activitat es pas permanenta. Un portaire d’aiga portava l’aiga dins las maisons per ganhar sa vita, un portador portava entarrar un parent, un camarada o un vesin. Sabe ben que avem « los trobadors », mas aimarai mai dire « un portaire de paquets (o de pizzas) », « un cherchaire scientific » e « un cherchador de champanhòus ». Mas la regla es pas totjorn verifiada e, de totas faiçons, la gent que aprenen l’occitan coma linga estrangiera senten pus gaire la diferéncia.

Los mots emb la finala –ador se pòden trobar quauques còps jos una fòrma adjectivala :un raton lavador (raton laveur), un topin pissador (un pot de chambre), un coteu pelador (couteau pour peler les châtaignes). Parier per lo sufixe –eire : un rat durmeire (un loir). Bramaire, vantaire… son daus substantius mai daus adjectius : quò vos estonará pas si vos dise que los trobem mai que mai au masculin !

Lo sufixe feminin –airitz, eiritz de trobairitz (femme troubadour) es plan vivent en occitan d’aura, que las femnas vòlen una fòrma feminina per tots los noms de mestier. Avem « contairitz », « chantairitz », « dançairitz », a costat de « contaira », « chantaira », « dançaira ». Autres còps, la plejairitz era una femna que netiava e ’bilhava lo còrps d’un defunt. Las lavairitz (bujadieras) sablonavan, pestelavan e rinçavan lo linge au lavador avant de lo tornar metre sus la boreta o lo chambalon e de l’espandre au solelh.

E per obludar la fòssa septica e tots los exemples de chausas que senten pas a bon, podem pensar a perfumaire, enchantaire/enchantador e ... trobador !

Jan-Peire Reidi

A Javerlhac, le 6 de junh de 2022

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

La sentinela parlava :

« Lo temps es bien virat. Per semnar lo blat de printemps, l’avena, lo blat dur, o benleu lo milhet, quo es una sason que vau de l’aur. Per lo blat negre, quo es un pauc dabora. Fugués pas aura ’quela garça de guerra civila… » (Boris Pasternak, Doctor Zhivago)

Espijar. ’Massava las espijas tombadas darreir la mestiveurza. Me baissava mai d’un còp per ne’n far una pita javela. Compliments de ma mair. Chambas nudas entraupadas, engraunhadas per las romdres ; la peu tendra cosinava. Ai-ieu ’massat la valor d’una ponhada de grun jornaliera per una pola o ben d’una jaufada de froment per mon pan ? Siriá-quò pro per mon uòu bulit ? Per las talhas dins ma sopa ? Per mon bocin de pan tendre engraissat de confitura dau marende ? « Tirar sa jornada », ganhar sa vita, aver lo drech d’estre fier !

Jauvir. Los goiats fan daus rudelons dins lo pilòt de blat de semen que secha au granier. Lo froment chaud es suau sus los nervs de la peu. Es-quò çò que òm sent quand òm fai l’amor ? Las jarras prusen sus la tela rufa daus sacs pesants aclapits contra lo mur au fons de la granja, sacs-sietis durs mai mofles, gaire aisinables. Una partida daus sacs ’nirá au minotier, quauques uns au bolengier per paiar nòstre pan. Lo bolengier marcará dins un carnet totas las michas, las coronas e las tortas que li prendram : tant de liuras de pan per un sac de froment. Daus goiats que coneissian pas lur bonur aprenian a mainatjar una quita espija e cresian far pechat si laissavan perdre un quite eschalon de pan.

Lo pan negre d’Ucraïna (hlib) a una sabor un pauc sucrada, plan doça emb dau burre e quauques gruns de sau. O ben trempat dins lo borchch (sopa de legumes e de jutas) emb de la crema agra. Hleb : an lo mesma mot russe per lo blat e lo pan, vielh mot parent de loaf (micha de pan) en anglés. Lo pan e un topinon de sau pausats sus un linge brodat de roge son presentats per las femnas aus estrangiers en signe de benvenguda.

Semnar. La terra negra d’Ucraïna vòu estre bladada. Quand la névia es fonduda, fau pas perdre de temps dins ’quilhs climats continentaus. Los ventres daus bateus gigants damanden d’estre garnits de grun. Los país ’famgalits d’Africa dau Nòrd e d’Orient Mejan ne’n an mestier per far lur pan sens crosta que sembla de las grandas crespas.

Quand ven la sason, la terra damanda lo blat e lo paisan que ne’n lebreta de la trabalhar es maluros si ne’n es empaichat. Pertant, fariá plan bon semnar !

A Javerlhac, lo 29 de març de 2022

Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

« What’s in a name » ? Julieta Capulet vòu dire que la persona de son Romeo auriá la mesma perfeccion si so nom era pas Montague. Lo nom es una chausa, l’entitat designada n’es una autra. Mas quauques còps, un nom chausit de preferéncia ad autre ne’n ditz mai que pareis.

Lo president d’Ucraïna, un òme que merita plan nòstra estima, voldriá que los jornaus daus autres país escrivessan « Kyïv », fòrma ucraïniana dau nom de sa capitala, e non pas Kiev, nom russe de la prumiera de las tres capitalas istoricas de Russia. Fan entau dins la premsa de linga anglesa. Pensa que quò siriá un biais de respectar l’identitat de son país e de sostener sa resisténcia a l’agression.

Moscva, Sanct Peterborg, London, Frankurt, Roma se disen Moscou, Saint-Pétersbourg, Londres, Rome en francés. En anglés, avem Moscow, Saint Petersburg, Rome. En alemand : Moskau, Sankt Peterburg, London, Rom. París se ditz Parigi en italian, Parij en russe. Las vilas d’Itàlia las mai conegudas Firenze, Napoli, Venezia, an un nom dins las lingas vesinas : Florence/Florenz, Naples/Neapel, Venice/Venise/Venedig… Lo nom pòt estre lo mesma en francés e en anglés.

Quand parle occitan, vau a Engolesme, a Peitius, a La Rochela e non pas Angoulême, Poitiers, La Rochelle. Aime mai la fòrma que s’acòrda lo mielhs emb la musica de ma linga.

Lo nom de la capitala d’Ucraïna s’escris pas exactament parier mas sa prononciacion quasiment identica en russe e en ucraïnian. Lo sosten a la resisténcia dau pòble ucraïnian se veiriá mai dins la transcripcion que dins la fonetica.

Coma fau-quò dire en francés e en occitan ? Sabe pas tròp. Los que an estudiat saben pas tot. Los que ne’n saben enquera mens parlen a lur plaça. Sabe que Lutetia era lo nom de París e Lugdunum lo de Lion, mas vos dirai pas si vau mai escrir Kiev o ben Kyïv. Faudriá dire Ki-yiv en doas sillabas emb dos i : lo prumier i coma lo i de pitit, vesin… lo second, après lo /j/ coma lo de filh. Los que parlen francés mai los que parlen occitan an pas l’abituda.

Pense pas qu’una linga siriá una linga de libertat e una autra, la de l’opression. Rason de mai quand son parladas quasiment a egalitat per lo mesma pòble unit e resistent, sus lo mesma territòri, e sovent per las mesmas personas.

La pita Julieta de Shakespeare aviá rason : What’s in a name ? 

A Javerlhac, lo 23 de març de 2022

Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/