D 93 
Maruelh          21
Rabairac         45
Berbezilh         67
Blàia        137

Au mes de junh de 1940 daus milions de Francés dau nòrd fugiren davant l’armada alemanda. Partian coma podian sus las rotas dau Miegjorn e fasian segre çò que podian. Los Stukas bombardavan los refugiats sus las grandas rotas ; la gent passeren per las pitas rotas. Au vilatge dau Grand Gilon, sus la Despartamentala 93 que ven de Javerlhac e que prenem per anar a Maruelh, Rabairac e Brageirac, las autos, los camions e los autobus esperavan lo temps de laissar los buòus cular quauque charreg de fen dins una granja. Lo paubre monde assedrats, alacats, abracats, cuberts de pòuvera, volian de l’aiga. Quand los Grand Gilons lur damandavan ente anavan, respondian que sabian pas. 
Lo vilatge aviá benleu pus vut passar tant de gent dempuei lo temps, au segle d’avant las automobilas, que los rotliers ’restavan lurs atalatges davant la maison que teniá auberja. ’Quilhs òmes gaire delicats, que portavan belosas, chapeus negres e suchas farradas, trobavan totjorn una marmita de mongetas au chaud dins lo potatgier. Demoravan lo temps de minjar la sopa e de far chabròu, de ’massar una bona sietada de mongetas, mai daus còps de pissar jos la taula sus la terra batuda e de far dau masant, pareis. Non, los refugiats de junh ’40 avian pas idéia de far entau.

Fau imaginar l’escrivan Louis Aragon e çò que demorava de sa division, 20 dau cent daus òmes entrats en Belgica, sus ’quela rota blancha, au mitan d’una umanitat espaurida, gasta e demoralizada dins la pòuvera e la chalor, e daus sodards que seguian daus òrdres venguts sabian pas d’ente. Los Javerlhacs conten que Aragon e sos camaradas demoreren quauque temps dins lo borg ; mas veiretz pas de placa per marcar ente durmit lo poeta, perque los istorians locaus an pas trobat la maison. Quò nos fai plaser de creire que lo poema Les Yeux d’Elsa fuguet començat a Javerlhac, benleu dins los prats a l’ombra daus papulons au bòrd dau Bandiat…
’Ribat a Rabairac au mitan d’un desòrdre pas de creire, lo poeta anet a la biblioteca, benleu per obludar lo treblum. ’Lai descrubit una miràudia : Arnaut Daniel (1150 ?-1220 ?). Fuguet esblausit per nòstre trobador, son « trobar clus », la compausicion novela tan sabenta de sa sestina (sextine), una varietat estonanta de fòrmas poeticas per chantar « la fin’amor ». « Mestre Arnaut », coma ditz Aragon, lo trobador fuguet celebrat per Dante en linga occitana dins la Divina comediá : « Ieu sei Arnaut que plor e vau cantan… ». Arnaut Daniel, lo « melhor faure dau parlar mairau », lo poeta que chaçava « la lebre emb lo buòu » e nodava « contra suberna »… ’Questa jornada, lo 25 de junh de 1940, fuguet per Aragon coma una surtida de l’infern : 
            « Et là fut notre issue pour revoir les étoiles »
Veguet dins l’òbra d’Arnaut Daniel la font de Dante e Petrarca, una font poetica  nascuda « en França » dins la seconda meitat dau segle XII, que sas fòrmas e sos temas, après l’Italia, crubiren tota l’Euròpa. Trobet dins ’quela glòria trobadorenca una rason d’esperar, de se batre per la « França eternala », veguet los « uelhs d’Elsa » que, quand « l’univers se romp », lusissian dessus la mar… 
Aüei, beucòp d’Occitans contunhen de pensar que la cultura occitana fai partida de la cultura de França e son reconeissents au grand poeta francés per son omenatge a nòstra literatura d’òc, mas coneissem tots plan mai qu’Aragon son especificitat occitana.
Per anar a Rabairac, passem per lo país d’Arnaut de Maruelh (1170-1200) :
« Arnaut de Maruelh si fo de l’evescat de Peiregòrd, d’un castel que a nom Maruelh… s’enamoret [d’una] comtessa… fasiá cançons [d’ela], mas non las ausava dire ad ela ... disiá qu’un autre las fasiá. » Arnaut, si gente e « avinens », benleu lo trobador que chantet lo mielhs l’amor aprep Bernat de Ventadorn :
« Ja non serai vencuts ni recresents
de vos amar, sia’m sens o folors. »
(Je ne serai jamais las ni ne cesserai jamais de vous aimer, que cela soit sagesse ou folie de ma part. » Revirada de Joan Ros).
En partant de Maruelh, passaram per Vilabòsc e Blanzac per anar a Berbezilh, aüei Barbezieux, en Charanta. Lo trobador Rigaut de Berbezilh, mens conegut que los autres, i nasquet, benleu en 1163, au temps que sa vila parlava occitan :
Atressi con orifanz
Que quant chai non’s pot levar 
[…] Ben sai qu’Amors es tan granz
Que leu mi pot perdonar
S’ieu failli per sobramar… 
(Coma l’elefant / que quand tomba se pot pas levar… Sabe plan qu’Amor es tan granda / Que leu me pòt perdonar / Si fau la fauta de tròp aimar).
Pus loenh, Blàia sus la Gironda. Jaufre Rudel, lo trobador de « l’amor de lonh », i nasquet a la debuta dau segle XII. Aimet de la comtessa de Trípol, en Siria actuala, que aviá jamai vuda :
Lanquan li jorn son lonc e mai
M’es bels dos chanz d’auzelhs de lonh
E quan me sui partitz de lai
Remembra’m d’un’ amor de lonh  
(Quand los jorns son longs au mes de mai / M’es doç lo chant daus auseus de loenh / E quand sei partit de lai / Me sovene d’una amor de loenh.)

A Javerlhac, lo 27 de julhet de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

S’es vut que los espiciers vendian de las sardinas « en barriu », de las sardinas que eran de’n prumier saladas e apiladas dins daus barricons per las femnas daus peschadors de Bretanha. Los vielhs los an pas obludats ’quilhs cercles de sardinas rosselardas dins una caissa ronda pausada contra lo mur sus lo trepador : un solelh de sardinas. Era-quò que las volian far sechar defòra, o ben que pudian tròp per las laissar dins la botica ? Quauquas lingas de pelha disian que lur sabor lur veniá dau chins que levavan la pauta dessus.
Se’n vendiá a Nontron, a l’espiçariá Bonafont, que avem plan coneguda. Quo es ’lai que, un còp, ma defunta granda-mair damandet per ’chaptar « des moncles ». La dròlla de l’espiçariá comprenguet pas. Voliá benleu dire « des moules » ? E ! La Joannà coneissiá plan la diferéncia entre « un monle », una fòrma per lo fromatge, e ’quilhs braves moncles lusents, plan sanciers, venguts dau bòrd de la mar ! La dròlla disset que ne’n avian pas. « Si-es ben, ne’n avetz ! Los vese ben, son ’quí, darreir vos ! Donatz-me’n tres liuras ! » 
Crese ben que ma paubra granda-mair i pauset pus los pès, dins ’quela botica, talament aguet onta. I aviá pertant pas de rason que una persona de son atge, que parlava sa linga dins son país, se trobés béstia davant una goiata pas tròp fina que parlava nonmas francés !
Per tornar a las sardinas en barriu, se minjavan grilhadas emb de l’eschalòta e un fiu d’òli e de vinagre. Mai benleu quauquas pompiras bulidas per adocesir lur gost fòrt e salat que lo diable ! Fai quauquas annadas, l’espicier dau pitit subremerchat de Javerlhac aguet l’idéia de ne’n tornar vendre. Sus lo còp, tots los Javerlhacs ne’n volgueren, que quò lur rapelava « las bonas sabors de dins lo temps ». Mas vos promete que i torneren pas, e que l’espicier las poguet pas ’chabar de vendre, sas sardinas. Crese ben que, en granda partida, aneren uflar e perfumar de lur odor sui generis los pilòts de borrilh dins las pobelas de la comuna !
Aura que passem pas fauta de bona besunha frescha de la mar, las sardinas en barriu nos farian gorgetar, mas nòstres ancians las minjavan de gost. Lur còrs de païsans aviá benleu besoenh d’iòde e de çò que ’pelen los omega-3. Quò a benleu fait que nautres aimem enquera las sabors fòrtas, coma una bona salada de pompiras e d’arencs fumats marinats dins l’òli emb daus onhons.
Los moncles… Aquí, dins lo país de ma femna ente som en vacanças, quo es la sason daus moncles,  ’quilhs bons moncles « de bouchot » que fròtgen dins la mar sus daus grands paus de chaisne o de chastenh. Plan melhors que los gròs moncles d’Olanda que fan venir dins los « polders ». Fins, saboros, una miràudia, ’quilhs moncles ! Farian enviá ad un malaude, coma òm ditz ! Ren de melhor que los moncles mariniers emb dau vin blanc e daus onhons. O ben daus moncles que avetz fait drubir dins un faitot, que avetz dòstat lo test de dessus e fait fricassar dins la paela emb de la minja de pan, de las lissas e dau persilh, coma las cagolhas. O ben una salada de moncles surtits de lurs tests dins daus ris e de la maionesa.
De segur, me plànhe pas de la taula de la gent d’aquí ; mas per un còp, tròbe que fan coma los Anglés : prenen la bona besunha e tròben moien de ne’n far quauqua ren d’imminjable ! Fan çò que ’pelen « une éclade de moules ». (Lo mot « éclade » pòrta benleu la marca d’un substrat occitan de Santonja ; me damande si es pas parent de « usclar », verbe transitiu que vòu dire bruslar, flambar en occitan.) Campen lurs moncles los uns contra los autres sus una pòst o ben una placa de tòla, mai que mai emb la poncha en naut. Los crueben de ’gulhas de pinhiers e ’luemen lo fuòc. D’es-quò brave, ’queu fuòc que flamba e ’quilhs toristas autorn que prenen de las fotòs ! Zo tròben « très convivial », plan convivent ! Mas, quand auran ’chabat de tuar lo fuòc e boissat las cendres, lo bon jus daus moncles aurá riulat terra, e quò vos fará plan despiech de veire se perdre lo melhor. Vos garantisse que ne’n minjaretz vòstre aise de cendres e de brijons de charbon, e que faudrá pas rencurar lo vin blanc per zo far colar, mai lo papier per vos eissujar las mans !
Me dòbte que lur « esclada de moncles » ven dau temps que los trabalhadors dau bòrd de mar ’trapavan çò que avian jos la man e se fasian per minjar au pus viste. Avian trobat ’queu biais de far cueire los moncles gaire delicat mas plan comòde que, aura, es tornat a la mòda. Au país de Nontron, veiretz de las afichas per de las serenadas « pommes-de-terre à la chaudière », en sovenir dau temps que fasian cueire la bacada daus pòrcs dins la chaudiera e que ne’n tiravan quauqua pompira per la minjar sens sau enquera bulhenta. En Charanta occitana, anoncen de las « soirées mijhot » benleu sens saber que, ente son, « le mijhot » se ditz « lo mijat ». Es fait d’eschalons de pan bonhats dins dau vin roge sucrat mai o mens nejat dins l’aiga frescha. Ma fe, si quò lur ditz, lurs pompiras de pòrcs e lur mijat, grand ben lur fase ! Mas ai paur que ne’n fasan coma los Javerlhacs de lurs sardinas en barriu.
Quò vendrá que las jòunas generacions faran de la linga occitana coma nautres dau minjar de dins lo temps. Quauques còps una chausa tornará a la mòda dins un contexte sociau, economic, environamentau e tecnologic diferent e, d’autres còps, la gent l’aimaran mai laissar perdre. Podem pas preveire çò que los jòunes gardaran e faran frotjar, çò que mabolharan e çò que laissaran de costat. Vòle creire que trobaran çò que lur fará mestier, que zo saubran far servir dau mielhs e, quitament, zo melhoraran. Mas sei segur d’una chausa plan simpla : lur ne’n devem laissar lo mai possible, de bona besunha, per la cosina de deman, una cosina que ’dobaran a lur mòda.

A Javerlhac, lo 19 de julhet de 2021
Jan-Peire Reidi

« Venir » es un verbe comun de las lingas latinas e, naturalament, lo trobem empluiat dins beucòp de situacions identicas en francés e en occitan. Mas l’occitan a de mai daus emplecs idiomatics de « venir » que lo francés coneis pas, o gaire.
Prumiera originalitat. Sabem desjà que, en lemosin, l’imperatiu de « venir » a la seconda persona dau singular es « Vaque » (« Vaque veire ! » : Viens voir !). 

VENIR VIELH
« Devenir » se ditz gaire nonmas per parlar de la destinada de quauqu’un :
« Que van-t-ilhs devenir ? ». Autrament quo es mai que mai « venir + adjectiu » que indica lo passatge d’un estat ad un autre. 
Per exemple emb los adjectius de color…
« La fuelhas venen rossas e rojas au mes d’octòbre. » (deviennent jaunes ; jaunissent)
« Venguet blanc coma un linçòu » (devint tout pâle ; pâlit)
…o ben las caracteristicas d’una persona :
« Fai pas bon venir vielh, ma paubra ! E vielh n’i ven pas qui vòu ! » (vieillir) « Venir a cent ans », quo es venir vielh !
« Venguet magre coma un jau que a trenta polas a contentar. » (maigrit)
« Lo president fuguet si aimable e li parlet si bonablament que P. venguet pus ardich. » (s’enhardit)
« La paubra femna cuget venir fòla quand son òme la laisset. »
« ’Quilhs goiats me fan venir einnocent ! » (me rendent idiot ; me font perdre la tête)
« Venir chèvre » , autre occitanisme, s’auva quitament dins lo nòrd !
Vesem aquí que « far venir + adjectiu » pòt correspondre au francés « rendre », verbe causatiu : far venir fòu, far venir chaitiu (rendre fou, méchant…). « Rendre malade » se ditz simplament « far malaude ».
… o ben d’autres exemples :
Au mes de feurier, quò se coneis que los jorns venen pus longs. (allongent)
« Venir a ren » se ditz, per exemple, de quauqua ren que avetz semnat, que fròtja mau, que malèvia e ’chaba per crebar. Si se ditz d’una persona, quo es meschant signe !
Autre idiomatisme : « L’an que ven, lo mes, la setmana que ven » : « l’an prochain le mois prochain, la semaine prochaine ». Ai auvit parlar d’una persona que compreniá pas perqué li parlavan de « coq au vin » quand li disian : « Au còp que ven ! » a la fin dau cors d’occitan !

FAR VENIR DAUS CANARDS
« Far venir » pòt s’empluiar coma « faire venir » en francés :
« An fait venir un medecin de Roma… » (chançon)
Mas en francés, trobem gaire « faire venir » dins lo sense de cultivar, elevar. Aquí, en occitan, « venir » pren lo sense de « frotjar » per parlar dau revengut o ben de las béstias.
« An un grand vergier ente fan venir de tot : de las pompiras, de las mongetas, de la porrada... » (ils cultivent)
« Fan gaire venir de blat negre emperaquí. » (On ne cultive pas beaucoup le sarrasin ici. »)
« Quo es un país ente las lissas e los onhons venen bien. » (poussent bien)
« Los peseus son venguts, fau los ’massar. » (bons à récolter)
« Los canards siran venguts per Nadau. » (bons à consommer; prêts pour l’abattage)
Far venir daus lapins, daus polets, un pòrc… 
« S’es vut que los paisans fasian tots venir un pòrcs per ilhs. » (élevaient un cochon pour leur consommation personnelle ) 
Podem remarcar que çò que òm « fai venir » es mai que mai per nurir la gent, per exemple la denada. Si quo es un chin, òm lo « fai elevar » a sa mair.

QUÒ VENGUET QUE…

La virada impersonala « quò venguet que…, quò venguet per + infinitiu» indica un chamjament d’epòca o de condicion que oblija de far quauqua ren que se siriá pas fait autrament.
« Quand quò venguet per ’rachar las vinhas… » (Quand il fut question d’arracher les vignes… »
« Quò venguet que poguet pus se levar… » (vint le moment où…)
« Quand quò vendrá que porai pus me sufir, ’nirai dins una maison de retirada. » (Quand viendra le moment où…)
« Quand quò venguet per partatjar los sòus… » (quand ce fut le moment de… ; quand il s’agit de…)
La virada impersonala (quò li/me/lur venguet) fai sovent referéncia a una condicion, un mau que òm subis :
« Quò li venguet daus arbalhons sus las chambas. » (il lui vint des furoncles)
« ’La brejava sos chais e i metiá tant de sablon que quò li faguet venir de l’andarsas. » (que cela lui provoqua des gerçures)
« Quand fuguet garida, quò li venguet una orror de tots ’quilhs remèdis. » (elle eut en horreur…)
mas quò pòt estre una idéia : « Quò li venguet una idéia ».

Un còp de mai, vesem que daus biais de dire que se comprenen aisat en occitan venen complicadas quand los volem revirar au pus prep en francés. Quo es sovent una pròva de lur autenticitat. Quò fai pas venir la linga pus simpla, mas de segur, pus fina, e plan mai interessanta per las personas que aprenen l’occitan.

A Javerlhac, lo 11 de julhet de 2011
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/