Coneisse gaire de vielhs paisans aüei en retirada que rencuren lo trabalh d’avant los tractors e las mestivuerzas-batuerzas, quante liavan las vachas per bladar emb lo brabant, fauchavan au dalh e mestivavan a la faucilha. Pertant, saben plan las dificultats de lurs filhs e pitits-filhs venguts « agricultors » : lo lach e la vianda que se venden pas o tres còps ren, la sechiera, los emprunts que fau remborsar…
Nautres aimem mai nos rapelar los bons moments de la vita dins nòstra jounessa. Las vielhas batuerzas que fan virar per los toristas au mes d’aust nos fan pensar a las batasons de dins lo temps, las colhonadas, las chançons, los bons repas. Obludem la pouvera que picava los cròs de nas e lo gorjareu, lo vin que beviam tots dins lo mesma gobelet per la far colar, las espinas de romdres e de chaucidas, lo trabalh de forçat. « Es totjorn brave, lo temps passat… », coma ditz la chançon. 
Los sovenirs tòrnen. Auvem enquera lo farralhadis las chadenas dins las creschas dau temps que la machina virava davant lo portau de la granja… O  ben quand destachavan las vachas una après l’autra per las menar dins los prats. La china que seguiá. Los vielhs tramalhs que vesem enquera dins quauques vilatges nos rapelen benleu la sentor aspra de la còrna cramada daus buòus que menavam farrar au mareschau. Quand tornavan dau prat, era plan bona la cosina de las femnas : l’enmatin per disnar la sopa bulhenta fricassada dins la marmita, l’enser per lo sopar las sòbras de farcit que friulavan dins la paela. L’ivern, quand ’ribava de l’escòla, esperava las dauradas de pan trempat dins daus uoùs, que ma mémé fasiá cueire coma una moleta e sucrava coma una crespa… 
Avem tots besonh de sentir la permanéncia d’un passat en partida imaginari. Sabem que l’ancian temps tornará pas, mas es pas totjorn desplasenta la piunada de còr de la nostalgia quand òm es ad una epòca e dins un país ente òm pòt viure sens se tròp crebar au trabalh. 
Autrament, lo bonur de sentir la permanéncia dins lo chamjament pòt venir de quauques signes rassegurants de la natura. A ! la jòia de veire gruas anonçar lo començament e la fin de la meschanta sason (« Quitatz los chapelons, prenetz los mantelons », o ben lo contrari), lo cocut que tòrna au mes de març, o de preferéncia au mes d’abriu (« Quand lo cocut ven tot nud, mena mai de palha que de grun »), las irondelas au mes de mai… ! Las prumieras flors sus los pruniers e los ciriers, las prumieras maussas, la prumiera tomata dins lo vargier per lo quatòrze de julhet, los rasims, las chastanhas, los cacaus, los champanhòus… Lo temps passa, mas tot tòrna dins la natura e som enquera en vita. Endueinan benleu (Siram-nos ’quí ?), endueinan segur, tot tornará. O benleu pas. 
En partida, benleu. Fai gaire d’annadas, la natura era benleu pas totjorn reguliera, pas totjorn generosa, mas aura m’eivis que nos fai mai d’infidelitats qu’autres còps. Ujan, ai ’gut tòst fait de peschar mos bornats : pas un grama de miau. Au mes d’abriu, quò gelet los aubres fruchiers. Au mes de mai, las ’belhas pogueren pas trabalhar quand los los acàcias e los telhoùs eissaiavan de flurir. Mingeren çò que avian ’massat avant la gelada. Pleviá e fasiá freg. Parier au mes de junh quand los chastenhs eran en flors. A la fin dau mes de mai, totparier, avian trobat una jornada de brave temps per eissamar. Las ’belhas se gòrgen totjorn de miau avant de partir ; quò fai que un eissam que lo ’belhaire pòt pas ’trapar es pas un bon afar. Annada sens miau. Despuei benleu 40 ans que ai de las ’belhas, z’aviá pus vut. Pense aus ’belhaires que quo es lur ganha-pan, aus jòunes nonmas installats que an empruntat...
Coma mas ’belhas faran-t-elas per passar l’ivern ? Espere que van enquera trobar de las flors de luserna (si los agricultors li laissen lo temps de flurir) e la liedre au mes d’octòbre. A la fin dau mes de feurier, si fai pas tròp meschant, ’massaran benleu un pauc de pollène sus los minons de nosilhiers. Normalament, ai pas mestier de las nurir, mas l’ivern que ven…
La natura es malauda, plan malauda... Es malauda de parasites noveus, de plantas estrangieras e de maladias inconegudas. Sens zo far exprès, un agricultor d’un autre vilatge a semnat aquí de l’ambroisia, una planta plan allergizanta. Es benleu venguda dins de la palha ’chaptada dins un país que ne’n es enfecit. Faran plan malaisat per la far partir. Los quites rampalms creben ; quò s’aviá pus vut de los tractar per los sauvar de la pirala. I a pas enquera de remèdi per lo noveu virus ToBRFV (Tomato brown rugose fruit virus) que ’bisma las tomatas e fai crebar los pès pieg que la brima. Ujan, las tomatas sòbren pas dins los vargiers emperaquí. E mos onhons – los que an pas purit sus plaça – se garden pas. Paubra annada, si n’es que los peseus, las mongetas e las pompiras an bien vengut.
Antan, en ’questa sason, los burgauds asiatics ’restavan pas de ’trapar las ’belhas quante tornavan au bornat ; un seguiá l’autre. Aura, ne’n vese pas. Es-quò perque ’trapí mai de trenta mairs dins de las trapelas per burgauds au printemps ? Cresiam pertant que ne’n seriam jamai desbarrassats, de ’quela salopariá de burgauds. Vesem que los quites chamjaments venguts permanents zo son pas. Lo burgaud asiatic es un predator d’autres insectes. Los insectes son tuats per l’agrochimia. Es finançada per daus investiments enòrmes. Pas tant d’insectes, pas tant de burgauds. Pas tant de pitits auseus. Pas tant de cocuts e d’irondelas. Pas tant de…
E l’estre uman, lo subrepredator, fará-t-eu coma lo burgaud, si los insectes son pus ’quí per espandre lo pollène de las plantas ? Si quò deu ’ribar, si la natura ’resta de nos tornar nòstre viure tots los ans, nos borraram pus per las mesmas rasons qu’aüei e trobaram que era plan brave, lo temps passat.

A Javerlhac, lo 8 de setembre de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

D 93 
Maruelh          21
Rabairac         45
Berbezilh         67
Blàia        137

Au mes de junh de 1940 daus milions de Francés dau nòrd fugiren davant l’armada alemanda. Partian coma podian sus las rotas dau Miegjorn e fasian segre çò que podian. Los Stukas bombardavan los refugiats sus las grandas rotas ; la gent passeren per las pitas rotas. Au vilatge dau Grand Gilon, sus la Despartamentala 93 que ven de Javerlhac e que prenem per anar a Maruelh, Rabairac e Brageirac, las autos, los camions e los autobus esperavan lo temps de laissar los buòus cular quauque charreg de fen dins una granja. Lo paubre monde assedrats, alacats, abracats, cuberts de pòuvera, volian de l’aiga. Quand los Grand Gilons lur damandavan ente anavan, respondian que sabian pas. 
Lo vilatge aviá benleu pus vut passar tant de gent dempuei lo temps, au segle d’avant las automobilas, que los rotliers ’restavan lurs atalatges davant la maison que teniá auberja. ’Quilhs òmes gaire delicats, que portavan belosas, chapeus negres e suchas farradas, trobavan totjorn una marmita de mongetas au chaud dins lo potatgier. Demoravan lo temps de minjar la sopa e de far chabròu, de ’massar una bona sietada de mongetas, mai daus còps de pissar jos la taula sus la terra batuda e de far dau masant, pareis. Non, los refugiats de junh ’40 avian pas idéia de far entau.

Fau imaginar l’escrivan Louis Aragon e çò que demorava de sa division, 20 dau cent daus òmes entrats en Belgica, sus ’quela rota blancha, au mitan d’una umanitat espaurida, gasta e demoralizada dins la pòuvera e la chalor, e daus sodards que seguian daus òrdres venguts sabian pas d’ente. Los Javerlhacs conten que Aragon e sos camaradas demoreren quauque temps dins lo borg ; mas veiretz pas de placa per marcar ente durmit lo poeta, perque los istorians locaus an pas trobat la maison. Quò nos fai plaser de creire que lo poema Les Yeux d’Elsa fuguet començat a Javerlhac, benleu dins los prats a l’ombra daus papulons au bòrd dau Bandiat…
’Ribat a Rabairac au mitan d’un desòrdre pas de creire, lo poeta anet a la biblioteca, benleu per obludar lo treblum. ’Lai descrubit una miràudia : Arnaut Daniel (1150 ?-1220 ?). Fuguet esblausit per nòstre trobador, son « trobar clus », la compausicion novela tan sabenta de sa sestina (sextine), una varietat estonanta de fòrmas poeticas per chantar « la fin’amor ». « Mestre Arnaut », coma ditz Aragon, lo trobador fuguet celebrat per Dante en linga occitana dins la Divina comediá : « Ieu sei Arnaut que plor e vau cantan… ». Arnaut Daniel, lo « melhor faure dau parlar mairau », lo poeta que chaçava « la lebre emb lo buòu » e nodava « contra suberna »… ’Questa jornada, lo 25 de junh de 1940, fuguet per Aragon coma una surtida de l’infern : 
            « Et là fut notre issue pour revoir les étoiles »
Veguet dins l’òbra d’Arnaut Daniel la font de Dante e Petrarca, una font poetica  nascuda « en França » dins la seconda meitat dau segle XII, que sas fòrmas e sos temas, après l’Italia, crubiren tota l’Euròpa. Trobet dins ’quela glòria trobadorenca una rason d’esperar, de se batre per la « França eternala », veguet los « uelhs d’Elsa » que, quand « l’univers se romp », lusissian dessus la mar… 
Aüei, beucòp d’Occitans contunhen de pensar que la cultura occitana fai partida de la cultura de França e son reconeissents au grand poeta francés per son omenatge a nòstra literatura d’òc, mas coneissem tots plan mai qu’Aragon son especificitat occitana.
Per anar a Rabairac, passem per lo país d’Arnaut de Maruelh (1170-1200) :
« Arnaut de Maruelh si fo de l’evescat de Peiregòrd, d’un castel que a nom Maruelh… s’enamoret [d’una] comtessa… fasiá cançons [d’ela], mas non las ausava dire ad ela ... disiá qu’un autre las fasiá. » Arnaut, si gente e « avinens », benleu lo trobador que chantet lo mielhs l’amor aprep Bernat de Ventadorn :
« Ja non serai vencuts ni recresents
de vos amar, sia’m sens o folors. »
(Je ne serai jamais las ni ne cesserai jamais de vous aimer, que cela soit sagesse ou folie de ma part. » Revirada de Joan Ros).
En partant de Maruelh, passaram per Vilabòsc e Blanzac per anar a Berbezilh, aüei Barbezieux, en Charanta. Lo trobador Rigaut de Berbezilh, mens conegut que los autres, i nasquet, benleu en 1163, au temps que sa vila parlava occitan :
Atressi con orifanz
Que quant chai non’s pot levar 
[…] Ben sai qu’Amors es tan granz
Que leu mi pot perdonar
S’ieu failli per sobramar… 
(Coma l’elefant / que quand tomba se pot pas levar… Sabe plan qu’Amor es tan granda / Que leu me pòt perdonar / Si fau la fauta de tròp aimar).
Pus loenh, Blàia sus la Gironda. Jaufre Rudel, lo trobador de « l’amor de lonh », i nasquet a la debuta dau segle XII. Aimet de la comtessa de Trípol, en Siria actuala, que aviá jamai vuda :
Lanquan li jorn son lonc e mai
M’es bels dos chanz d’auzelhs de lonh
E quan me sui partitz de lai
Remembra’m d’un’ amor de lonh  
(Quand los jorns son longs au mes de mai / M’es doç lo chant daus auseus de loenh / E quand sei partit de lai / Me sovene d’una amor de loenh.)

A Javerlhac, lo 27 de julhet de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

S’es vut que los espiciers vendian de las sardinas « en barriu », de las sardinas que eran de’n prumier saladas e apiladas dins daus barricons per las femnas daus peschadors de Bretanha. Los vielhs los an pas obludats ’quilhs cercles de sardinas rosselardas dins una caissa ronda pausada contra lo mur sus lo trepador : un solelh de sardinas. Era-quò que las volian far sechar defòra, o ben que pudian tròp per las laissar dins la botica ? Quauquas lingas de pelha disian que lur sabor lur veniá dau chins que levavan la pauta dessus.
Se’n vendiá a Nontron, a l’espiçariá Bonafont, que avem plan coneguda. Quo es ’lai que, un còp, ma defunta granda-mair damandet per ’chaptar « des moncles ». La dròlla de l’espiçariá comprenguet pas. Voliá benleu dire « des moules » ? E ! La Joannà coneissiá plan la diferéncia entre « un monle », una fòrma per lo fromatge, e ’quilhs braves moncles lusents, plan sanciers, venguts dau bòrd de la mar ! La dròlla disset que ne’n avian pas. « Si-es ben, ne’n avetz ! Los vese ben, son ’quí, darreir vos ! Donatz-me’n tres liuras ! » 
Crese ben que ma paubra granda-mair i pauset pus los pès, dins ’quela botica, talament aguet onta. I aviá pertant pas de rason que una persona de son atge, que parlava sa linga dins son país, se trobés béstia davant una goiata pas tròp fina que parlava nonmas francés !
Per tornar a las sardinas en barriu, se minjavan grilhadas emb de l’eschalòta e un fiu d’òli e de vinagre. Mai benleu quauquas pompiras bulidas per adocesir lur gost fòrt e salat que lo diable ! Fai quauquas annadas, l’espicier dau pitit subremerchat de Javerlhac aguet l’idéia de ne’n tornar vendre. Sus lo còp, tots los Javerlhacs ne’n volgueren, que quò lur rapelava « las bonas sabors de dins lo temps ». Mas vos promete que i torneren pas, e que l’espicier las poguet pas ’chabar de vendre, sas sardinas. Crese ben que, en granda partida, aneren uflar e perfumar de lur odor sui generis los pilòts de borrilh dins las pobelas de la comuna !
Aura que passem pas fauta de bona besunha frescha de la mar, las sardinas en barriu nos farian gorgetar, mas nòstres ancians las minjavan de gost. Lur còrs de païsans aviá benleu besoenh d’iòde e de çò que ’pelen los omega-3. Quò a benleu fait que nautres aimem enquera las sabors fòrtas, coma una bona salada de pompiras e d’arencs fumats marinats dins l’òli emb daus onhons.
Los moncles… Aquí, dins lo país de ma femna ente som en vacanças, quo es la sason daus moncles,  ’quilhs bons moncles « de bouchot » que fròtgen dins la mar sus daus grands paus de chaisne o de chastenh. Plan melhors que los gròs moncles d’Olanda que fan venir dins los « polders ». Fins, saboros, una miràudia, ’quilhs moncles ! Farian enviá ad un malaude, coma òm ditz ! Ren de melhor que los moncles mariniers emb dau vin blanc e daus onhons. O ben daus moncles que avetz fait drubir dins un faitot, que avetz dòstat lo test de dessus e fait fricassar dins la paela emb de la minja de pan, de las lissas e dau persilh, coma las cagolhas. O ben una salada de moncles surtits de lurs tests dins daus ris e de la maionesa.
De segur, me plànhe pas de la taula de la gent d’aquí ; mas per un còp, tròbe que fan coma los Anglés : prenen la bona besunha e tròben moien de ne’n far quauqua ren d’imminjable ! Fan çò que ’pelen « une éclade de moules ». (Lo mot « éclade » pòrta benleu la marca d’un substrat occitan de Santonja ; me damande si es pas parent de « usclar », verbe transitiu que vòu dire bruslar, flambar en occitan.) Campen lurs moncles los uns contra los autres sus una pòst o ben una placa de tòla, mai que mai emb la poncha en naut. Los crueben de ’gulhas de pinhiers e ’luemen lo fuòc. D’es-quò brave, ’queu fuòc que flamba e ’quilhs toristas autorn que prenen de las fotòs ! Zo tròben « très convivial », plan convivent ! Mas, quand auran ’chabat de tuar lo fuòc e boissat las cendres, lo bon jus daus moncles aurá riulat terra, e quò vos fará plan despiech de veire se perdre lo melhor. Vos garantisse que ne’n minjaretz vòstre aise de cendres e de brijons de charbon, e que faudrá pas rencurar lo vin blanc per zo far colar, mai lo papier per vos eissujar las mans !
Me dòbte que lur « esclada de moncles » ven dau temps que los trabalhadors dau bòrd de mar ’trapavan çò que avian jos la man e se fasian per minjar au pus viste. Avian trobat ’queu biais de far cueire los moncles gaire delicat mas plan comòde que, aura, es tornat a la mòda. Au país de Nontron, veiretz de las afichas per de las serenadas « pommes-de-terre à la chaudière », en sovenir dau temps que fasian cueire la bacada daus pòrcs dins la chaudiera e que ne’n tiravan quauqua pompira per la minjar sens sau enquera bulhenta. En Charanta occitana, anoncen de las « soirées mijhot » benleu sens saber que, ente son, « le mijhot » se ditz « lo mijat ». Es fait d’eschalons de pan bonhats dins dau vin roge sucrat mai o mens nejat dins l’aiga frescha. Ma fe, si quò lur ditz, lurs pompiras de pòrcs e lur mijat, grand ben lur fase ! Mas ai paur que ne’n fasan coma los Javerlhacs de lurs sardinas en barriu.
Quò vendrá que las jòunas generacions faran de la linga occitana coma nautres dau minjar de dins lo temps. Quauques còps una chausa tornará a la mòda dins un contexte sociau, economic, environamentau e tecnologic diferent e, d’autres còps, la gent l’aimaran mai laissar perdre. Podem pas preveire çò que los jòunes gardaran e faran frotjar, çò que mabolharan e çò que laissaran de costat. Vòle creire que trobaran çò que lur fará mestier, que zo saubran far servir dau mielhs e, quitament, zo melhoraran. Mas sei segur d’una chausa plan simpla : lur ne’n devem laissar lo mai possible, de bona besunha, per la cosina de deman, una cosina que ’dobaran a lur mòda.

A Javerlhac, lo 19 de julhet de 2021
Jan-Peire Reidi