Antan au mes d’octòbre, quante anava au borg, aimava plan parlar occitan emb una una brava femna que demòra rasis lo pont. Quand me vesiá ’ribar emb mon masca sus la figura, me disiá totjorn per rire :
« Avetz enquera vòstre morrilhon ! »
Zo vos conte au passat, perque gaire de temps aprep, lo pont, que començava de s’esbolhar e que aviá plan mestier d’estre ’dobat, fuguet barrat per mai de sieis mes. Quante vòle anar « au vilatge » (coma disen los que fan pas la diferéncia entre un borg e un vilatge), sei oblijat de far un grand destorn per passar de l’autre biais de l’aiga. Quò fai que vese pus gaire ma sòr de linga occitana, tota sola au mitan daus camions, de las gruas e de las betonieras, que son quí per tornar bastir un pont mai solide.
Benleu que lo mot « morrilhon » vos ditz ren si avetz pas conegut lo temps que la gent trabalhavan enquera la terra emb daus buòus o de las vachas. Quand avian liat lo Bilhat e lo Chabròu, lur passavan los morrilhons avant de los atalar per pas los laissar codar quauque piau d’erba deçai delai. Un bocin de sacha sus lo front los garantissiá de las moschas e daus tauns (que apelavam daus asnissons) e los empaichaiva de veire davant ilhs.
Coma de rason, lo morrilhon era engulhat sus lo morre de ’quelas paubras béstias, – un treliç que lur chauchava las nasieras e que teniá preisoniera una partida de lur gròssa testa pacienta. Vese pas de mot mielhs chausit que « morrilhon » per dire çò que, dins l’idéia de ma vesina occitana, priva lo còrs d’una persona de sa libertat. Li fai pensar ad una béstia mautractada que trabalha tot son paubre temps de vita jos lo fisson de l’agulhada per ’chabar dins las sietas daus crestians.
De segur, la gent de nòstra comuna aimen la libertat. Quo es çò que los faguet entrar en resisténcia pendent la guerra. Lo 24 de julhet de 1944 una ponhada d’òmes dau país ’resteren daus Alemands e daus milicians plan mielhs armats e mai nombros que ilhs. Venian d’Engolesme per anar punir Nontron liberada. Siriá-quò pas maluros si aüei ’quel esperit de revòlta e d’independéncia de nòstres vesins lur fasiá chausir d’escoltar los filhs (e las filhas !) de los que lurs pairs bateren en ’44 ?
A Maurici, isla de l’Ocean Indian ancienament Isle de France, venguda anglesa en 1810 puei independenta en 1968, i a una montanha que avança dins la mar e que retira un morre. L’apelen Le Morne. Me sei damandat si lo nom era pas parent de nòstre « morre ». Lou Tresor dóu Felibrige nos ditz que « mourre » vòu dire « mufle, museau, groin,… »  o ben « rocher en forme de mufle, mamelon de montagne, éminence arrondie, morne ». Per quauques diccionaris francés, que an jamai auvit parlar de l’existéncia d’una linga que s’apela l’occitan, lo mot « morne », attestat en Haití e dins las Antilhas, es una alteracion (?) de l’espanhòu o ben dau portugués « morro », que vòu dire « morre ».
Los Mauricians conten que, au segle dietz-e-nòu, daus esclaus fugiren se sarrar sus Le Morne e i visqueren en libertat, copats dau monde de las annadas de temps. L’esclavatge fuguet abolit a l’Isla Maurici en 1835. Los gendarmas lur volgueren anonçar la novela mas, quante los vegueren ’ribar, los ancians esclaus cregueren que los venian querre per lur tornar prener lur libertat. Fugiren a la poncha dau morre, ente la montanha tomba drech, e se lanceren tots dins la mar.
Vòle creire que l’esperit de libertat nos fará chausir la vita, un « morrilhon » per nos sauvar, sens nos laissar metre de sacha davant los uelhs. Dins pauc de temps, lo pont sirá dubert.

A Javerlhac, lo 26 d’abriu de 2021.
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Avetz benleu chas vos, obludadas au fons d’un gabinet, quauquas botelhas de liquossiana sens nom que quauqu’un vos donet fai sai pas quantben d’annadas e que avetz jamai migrat de gostar. Fatz benleu coma me que pense jamai òfrir de las liquors o daus « digestius » aus convidats a la fin dau repas, mai daus còps lo quite aperitiu avant. Quauqu’un que tornava de Grècia o de Turquia vos portet una botelha d’alcòl per vos far un present originau e exotic. Las estiquetas estrangieras, meitat minjadas per lo temps, son illegiblas. Si trobatz una botelha blancha plena d’una besunha clara coma l’aiga de ròcha, ven dau vielh vesin que aviá gardat lo drech de far bruslar sa vendenha e sas prunas au segle passat. L’aiga de Lorda es sus la mesma estatgiera. Dins l’idéia de ma paubra mair, deviá benleu servir per tirar l’aiga beneita a un defunt.

Non, n’i fasem pas bien de mau au rascla-budeus que, coma òm ditz, tua los vermes daus pitits, mai los pitits que an daus vermes. Me creuretz si voletz : un còp, un medecin vengut d’un país d’Euròpa plan eslunhat dau nòstre m’òfrit, per me far plaser, una pita botelha en plastic plena de quauqua šlivovica (aiga de vita de prunas) de 60 degrats. Me prometet que l’aiga de vita fasiá pas de mau a los que an una tension tròp nauta. Me damandet si li podiá donar de la propolis de mas ’belhas. Me faguet comprener que la propolis dins l’aiga de vita podian far un bon remèdi per la gent desjà pus tot jòunes, que son pus tan fiers… coma dire…que an pus la fòrça… vesetz ben çò que vòle dire. Aguí pas lo temps d’eissàiar la recepta que nòstra femna aviá desjà pres la bevenda per netiar los carreus. Mai quò sentiá a bon dins la maison ! Faguerem servir çò que demorava dins la botelha per nos desinfectar las mans, antan, quand aviam pas enquera de geu idroalcòlic. Quò sentiá a bon dins la veitura. Mas per perfumar sos gasteus, la pastissiera coneis nonmas son conhac de quaranta ans d’atge que li ven de sa familha santongesa. Vos pòde pas dire si i fai o pas, l’afrodisiac dau doctor D.

Lo prumier còp que aní en Russia dins las annadas seissanta-e-dietz, e que m’esvelhí dins lo vagon-liech daus costat de Smolensc, fuguí estonat de veire tots ’quilhs aubres fruchiers dins los vergiers a costat de las pitas maisons de boesc. Quante visití l’installacion darreir la maison de la gent que me reçabian, comprenguí. Mas quo era mai que mai dau grun que lur serviá per lur samogon (vòdca que fasian ilhs-mesma). Una besunha inbevabla. « Fau beure sens prener alen », me disian. Los òmes de ’quilhs país d’Euròpa aimen beure de l’alcòl fòrt aus repas, – mai en defòra.
Autres còps, l’aiga de vita aviá de la valor per los paisans. Me’n fasian portar una botelha a la dama de l’escòla per sas estrenas. Se’n beviá mai qu’aüei. Per ’chabar un bon repas, los òmes bevian « lo cafet e la gota ». Disian per rire que quo era « de l’aiga de mòrt ». Los jorns de festa, tiravan quauquas cireisas ròsas d’un bocau plen aus tres-quarts d’un jus roge. Las femnas e los quites mainatges ne’n minjavan per la bona bocha. L’aiga de vita serviá per netiar lo mau daus crestians coma de las béstias. Una dent que vos doliá se soanhava emb un tapon molhat de blancha pausat dessus. Chas nos contavan que los gendarmas avian trobat una botelha voida a costat d’un cadabre.

Tots los iverns, lo lambinaire campava son alambic rasis la mara de Nontroneu. Se’n veu pus gaire de ’quilhs enginhs aüei. Los drechs de far bruslar se perden, e la mòda es venguda de raubar los tudeus de coire. La gent avian ben tots quauqua barrica de prunas que bulhiá darreir un mur dempuei lo mes d’aust. La chaudiera de l’alambic era garnida a la forcha de nòus bencs e chaufada de bon boesc de chaisne copat de la bona lonjor. Lo lambinier trabalhava tres o quatre mes dins la gaulha, la fumada, las sentors de l’alcòl e de la rafla bulhida.

Quante desbarassí la cava de nòstra vielha maison, trobí una damajana d’aiga de vita de las melhors. Ma defunta mair  me disset que  chas nos, que eran mòrts dempuei las annadas cinquanta, la gardavan « per quante Jan-Peire se maridará ». Vos pòde pas explicar çò que quò me faguet d’auvir ’quelas paraulas que beucòp de monde d’aüei comprendran pas. De que los far rire, los estonar e mesmament los chucar. Mas qui sap ? Benleu que, dins lo país dau doctor D., a l’autra riba de l’Union Europenca, an lo mesma biais incongrú e esmovent que chas nos dins lo temps de dire lur estima aus estrangiers e lur amor a lur dròlle.

A Marennes, lo 31 dau mes de març de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Mon ’reir-’reir-’reir- grand-pair bastit ’quela maison tota sola ente demòre aüei dins lo país daus singliers (daus singlars, si aimatz mai), un país plan sauvatge ente, coma òm disiá autres còps, lo lop minjariá sa mair que degun zo saubriá. Pareis, justament,  que lo darnier lop fuguet tuat a dos o tres quilometres de ’quí, gaire loenh dau vilatge de Chantagreu, lo 6 de decembre de 1940 (Premium Sud Ouest 18/12/2020 ; Dordogne : l’histoire du dernier loup abattu en 1940 à Javerlhac). Aura enquera, avem ben chas nos l’aiga correnta, l’electricitat, lo telefòne, internet, mai un quite robòt per netiar la maison, mas vivem dins la natura. Som pas exactament « a la campanha », coma nòstres vesins au vilatge. Avem nonmas de ’visar  defòra per espiar las chabras sauvatjas e d’autra sauvatgina. 
Sovent, los jorns de chaça, vesem passar los quatre x quatre emb un singlier dessenhat sus una portiera. Son menats per daus chaçadors ’bilhats de verd e de roge que tenen lo volant d’una man e un telefonet de l’autra. Fan segre dins una remòrca daus chins que son bradassats deçai delai darreir una grilha. Daus sauvatges modèrnes ?
Non, lur ai jamai defendut de passar e de chaçar sus la proprietat, a ’quilhs predators dau diumenc. Zo rencure pas ; avem pro jarras de singlier e de chabra sauvatja dins lo congelator per far minjar nòstra granda familha dos o tres jorns de reng. Ne’n avetz gostat dau singlier, ròstit o ben en cebier ? Un còp que tueren un gròs singlier rasis la maison, lur aní damandar de me metre de costat un bocin de vianda per se far perdonar. L’endeman, veiquí un grand sac de charn sagnosa. Filh de lop ! quau bocin !
Au chasteu de Chambord, las damas dau segle XV montavan sus la terrassa d’ente podian segre la chaça dins los grands bòscs a l’entorn. Fau parier ; me  plante un moment sus lo balet per escoltar o ben devinar çò que se passa dau temps que sei a esserbar lo o ben ’massar la besunha. 
« Cho !…
Quò i es, quo es partit ! Clau ! Clau ! Clau !...
Quò se’n vai dau costat de Las ’Badias !... 
Non, quò tòrna vers Las ’Chanaus. Quò vai surtir dins ’quilhs fons au bòrd de la rota !...
Pau ! Pau ! Pau !  Mas m’es ’vis que quo es tornat partir… CLAU-CLAU-CLAU-CLAU ! ’Queste còp quo es mancat, la béstia es pas mòrta ! »
Quauquas minutas pus tard, vese surtir dau bòsc doas chabras sauvatjas que se planten doas-tres segondas benleu dietz metres pus loenh, coma per escoltar o ben se damandar de quau biais virar. Senten benleu ma preséncia… Vooo ! las vese se destindar, sautar-volar-traçar dins lo prat, per-dessus la clausura electrica, tan leugieras sus lurs pautas teunas que semblen pas tucar terra. Piunada de còr quand las vese s’essublir darreir lo tuquet. Moment d’enviblor e de gràcia que s’esvanis.
Loenh darreir, los chins seguen la piada clabau… clabau…, la perden, la tòrnen trobar… Un chin mens valhent que los autres laissa la tropa un moment per venir nos sinar, se far aflatar, beure dins l’arrosador, l’esversar. Puei los quatre x quatre suerten tot d’un còp dins un brundir d’infern, redde-redde, coma per mielhs ’rachar las peiras dau chamin. Som-nos dins un autre monde ? Los senhors de dins lo temps menavan benleu pas tant de bruch quand acorsavan la sauvatgina a chavau. En musica !
Las chabras sauvatjas que vesem aquí suerten mai que mai l’enser a jorn falit. Las auvem raunar o, per mielhs dire, japar coma un chin rauche, per prevenir un estrangier, o benleu lur pitit, que son ’quí. D’eran-t-ilh minhards ’quela pita chabra e son pitit que, sietats sus lo balet los sers d’estiu, ’visavam passar au fons dau vargier ! Se sarravan un moment darreir lo reng de peseus, nos espiavan per veire si bolegavam pas, puei doçament, leugieramant,  contunhavan lur chamin per anar beure au lac. Quante ne’n vesiá quauqu’una a la chaça, fai quauquas annadas, faliá ben que li tiresse, per far semblant, davant los autres chaçadors, mas crese ben que fasiá exprés de la mancar. Aura, fau mielhs que quò ; vau pus a la chaça.
Pertant, tan gentes que sian, vos promete que los plànhe pas, los chabròus que ’massen una bona descharja de chabrotinas. Ne’n ai mai d’un, de repròches, a lur far. Per començar, mos pitits chaisnes trufiers : ne’n plantí 70 i a vint ans ; ne’n laisseren 5 ! Quò contunhet per lo vergier. Troberen que los pebrons e la salada biò eran una bona sorça de vitaminas. Prenian delicatament lo còr de la laituja e laissavan las fuelhas sus los bòrds. Fauguet far un barradis autorn dau vargier e metre dau trelhis per garantir los trufiers. E que diriatz-vos si plantavas un pitit cirier empeutat, de bona varietat, e lo trobavas tot pelat l’endeman ? Mas quo es ren a costat de çò que fan aus bòscs. Coden la testa daus pitits chaisnes ; quò fai que los jòunes chaisnes que essaien de frotjar dins las jarriças son sovent ranquenits, drechs coma mon cobde quand me mòche. Las nosilhieras prenen lur plaça ; los chabròus aimen pas las gitòlas de nosilhier. Autres còps, lo lop minjava los chabròus que podiá ’trapar e espaurissiá los autres. Aura, avem tuat los darniers lops e, au luòc d’acorsar los chabròus, los lops que tòrnen tròben que fan pus aisat de se servir dins daus tropeus d’ovelhas que pas una bargiera ven defendre en tustar sas suchas. Mas zo vos damande : los quaus fan lo mai de mau aus aubres : los chabròus o ben las machinas novelas que còpen tot ?
Ten ! Vos mente pas : i a doas minutas, en levar los uelhs de mon ordinator, quo es un pòrc singlier d’una bela talha que vene de veire. Quo es pas sovent que vesem un singlier si fai pas brun. Los chins l’an benleu acorsat ; es benleu blaçat. A fait dau chamin. A un gròs ventre ; quo es benleu una tròia plena que chercha un endrech tranquille. La tuaran benleu deman, que la prefectura a prolonjat la sason de chaça. Un còp de mai, escoltarai. Saubrai si los chins an fait levar quauqua ren. Un, dos tres còps de fusilh… los chins que se taisen l’un aprep l’autre… un chaçador que còrna sa victòria : saubrai que la béstia es mòrta. Si auve los chins japar-janglar, jape que te jape, totjorn a la mesma plaça, me dobtarai que quauque vielh varrau es aculat. Emb sos cròcs afilats coma daus rasadors, voldrá esventrar lo prumier chin que passará a sa portada. Si los chins se pausen e si auve ren pus, me calcularai que an ’chabat la béstia d’un còp de carabina.
Los chaçadors los cugen pas far surtir daus bòscs, los singliers, e quand lur pòden tirar, quo es mai d’un còp que los manquen ! Los merchands de cartochas se’n plandran pas. Pas pro de chaçadors, pas pro de chins, tròp de singliers. La nuech, los singliers son sus las rotas, dins los parcs, au beu mitan las vilas. Son causa d’accidents de la circulacion, de maladiá dins los elevatges de pòrcs e de perta de revengut per los agricultors. Desviren los prats e las terras per cherchar los vermes e los rats. Traulhen, chafrelhen e esversen çò que mingen pas. Fius electrifiats autorn dau bigarroelh, chaçadors subrequipats, sason de chaça prolonjada, ren n’i fai. La Federacion de chaça podrá pas tot indemnizar. Los singliers son pertot sus çò que los crestians cresian estre quò lur.
I a-quò tròp de sauvatgina dins lo monde o ben tròp de gent ? Los uns vòlen limitar « la propagacion daus nosibles », los autres laissar far la natura. M’es ’vis que nòstres vesins d’Euròpa an decidat que i aviá daus problemas plan mai importants que nòstres afars de lops, d’orsas e de singliers. Sabe pas si, dins los Länder, an damandat a lurs elevaires e agricultors, mas, dins de las grandas vilas coma Berlin, vòlen laissar la sauvatgina e la gent viure ensemble. Aquí, ne’n vendriam quasiment a nos brejar. Chaçadors, agricultors, ecologistas intransigents, son pas enquera prestes de s’acordar. En atendent, me faretz pas creire que los chaçadors fan mai de mau a la natura e a la societat qu’una sauvatgina que ren ni degun pareis contròllar.

A Javerlhac, lo 20 e lo 21 de març de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/