Aviá nonmas quatre ans quand sos parents chinés emigrats a Paris sieteren Yo-Yo Ma sus tres annuaris de telefòne per li aprener a far sonar sas prumieras nòtas sus son violoncèle de mainatge, set ans quand juguet per lo President Kennedy, quinze quand donet un concert en solista a Carnegie Hall.
Yo-Yo Ma aviá uech ans, Pau Casals dietz còps mai quand se rencontreren. En 1890, Casals aviá trobat dins una pita botica poverosa de Barcelona las particions de las sieis Suitas per violoncèle sole de Johann Sebastian Bach sebelidas tres segles de temps que, aüei, fan partida dau repertòri de tots los violoncelistas. Casals aviá 25 ans quand, après dotze annadas de trabalh, interpretet sa prumiera suita en concert. Tots los jorns de sa vita, ne’n jugava una. Tots los jorns, lo pair violonista de Yo-Yo Ma ne’n fasiá aprener doas mesuras au còp a son drollichon. Yo-Yo Ma a fait tres enregistraments de las sieis suitas de Bach, una per sos vint ans, los autres per sos quaranta e per sos seissanta ans. A jamai obludat lo conselh que li donet lo grand violoncellista : « Sias un estre uman en prumier, un musician aprep ».
L’estre uman en prumier. Chinés, francés, american, òme. Anet a Harvard per estudiar l’antropologia e rencontrar daus estudiants de tots los país. Pus tard, partit estudiar las tradicions musicalas daus òmes de la brossa (bushmen) dau Kalahari. « La musica pòt espelir ente que siá, quoras que siá. » Aquí Ma pren una musica compausada per daus instruments faits de bois, de uòus de requins e de cauquilhatges ’massats sus la plaja. Alai Yo-Yo Ma e un chabretaire galician jueguen ensemble una sarabanda de Bach.
Amassar los òmes, partatjar, junher. Sa musica es un liam que junh lo musician emb los òmes e lo monde. 
Juega la suitas de Bach. Mai de doas oras de musica sens entracte que tòca l’umanitat de l’òme, que ràia dins nòstres fons los mai sornes. Yo-Yo Ma es un òme bon. La musica de Ma apasima, evelha l’esperança e la volontat de bien far. Coma Nelson Mandela e d’autres òmes excepcionaus, dòna a d’autres estres umans lo coratge e la saviesa.
Yo-Yo Ma juega las suitas de Bach sus las nautors de la vila dau Cap per portar a la consciéncia mondiala lo problema de la biodiversitat marina. Juega las suitas en Indonesia per sauvar la mangrova, a Chicago contra las armas de fuòc, en Corèa rasis la zòna demilitarizada per daus pitits dròlles que decoren de las serps volantas. Son Bach Project començat en 2018 compta 36 destinacions dins lo monde. Ne’n es a nonmas 28 a causa de la pandemia. Sos Action Days (Jornadas d’Accion), que seguen los concerts, lo menen pertot ente fau aidar e encoratjar los que fan quauqua ren. Vai pertot, es curios de tot, parla coma tot lo monde. Quand fau partir, sos collaborators son quasiment oblijats de l’emmenar de fòrça.
Yo-Yo Ma es pas fier. Ditz que es coma la peira dins lo conte de la sopa de peira. Quand l’estrangier que ’rieba dins lo vilatge ente la paubra gent an ren, mas ren, per far la sopa, lur promet que pòden far de la sopa emb la peira que lur dòna, e la gent ’chaben per trobar aquí una pompira, aquí una porrada, alai un bocin de lard…
Per Yo-Yo Ma la cultura pòt « assuausar la discòrdia, afortir los liams de comunautat, promover la justícia sociala, protegir l’environament ». Es « lo punt de convergéncia daus arts, de las sciéncias e de la societat ». 
Per nautres Occitans, las lingas entren dins ’quela definicion. Chasca linga es una creacion culturala collectiva de las mai preciosas.
Quo es benleu aquí una idéia triviala, mas quand vese ’quilhs grands violoncellistas que fan s’exprimir l’umanitat de l’òme dins la musica de Bach – Yo-Yo Ma pertot dins lo monde e lo defunt Pau Casals a Prada – me pòde pas retener de pensar au mera actuau de la vila d’exili dau mestre catalan. Aüei, a la plaça que ocupa, a mai d’un biais d’exprimir son umanitat : defendre nòstra santat e nòstre environament, solatjar las sufrenças economicas… Per me, ’restar los que vòlen ’chabar de tuar las lingas de nòstres pairs – e daus seus ! – ne’n siriá  un autre.

Sorça : Bridging cultures and good causes with music by Claudia Kalb, in National Geographic 05-2021, pp 32-36

A Javerlhac lo 16 dau mes de mai, 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Antan au mes d’octòbre, quante anava au borg, aimava plan parlar occitan emb una una brava femna que demòra rasis lo pont. Quand me vesiá ’ribar emb mon masca sus la figura, me disiá totjorn per rire :
« Avetz enquera vòstre morrilhon ! »
Zo vos conte au passat, perque gaire de temps aprep, lo pont, que començava de s’esbolhar e que aviá plan mestier d’estre ’dobat, fuguet barrat per mai de sieis mes. Quante vòle anar « au vilatge » (coma disen los que fan pas la diferéncia entre un borg e un vilatge), sei oblijat de far un grand destorn per passar de l’autre biais de l’aiga. Quò fai que vese pus gaire ma sòr de linga occitana, tota sola au mitan daus camions, de las gruas e de las betonieras, que son quí per tornar bastir un pont mai solide.
Benleu que lo mot « morrilhon » vos ditz ren si avetz pas conegut lo temps que la gent trabalhavan enquera la terra emb daus buòus o de las vachas. Quand avian liat lo Bilhat e lo Chabròu, lur passavan los morrilhons avant de los atalar per pas los laissar codar quauque piau d’erba deçai delai. Un bocin de sacha sus lo front los garantissiá de las moschas e daus tauns (que apelavam daus asnissons) e los empaichaiva de veire davant ilhs.
Coma de rason, lo morrilhon era engulhat sus lo morre de ’quelas paubras béstias, – un treliç que lur chauchava las nasieras e que teniá preisoniera una partida de lur gròssa testa pacienta. Vese pas de mot mielhs chausit que « morrilhon » per dire çò que, dins l’idéia de ma vesina occitana, priva lo còrs d’una persona de sa libertat. Li fai pensar ad una béstia mautractada que trabalha tot son paubre temps de vita jos lo fisson de l’agulhada per ’chabar dins las sietas daus crestians.
De segur, la gent de nòstra comuna aimen la libertat. Quo es çò que los faguet entrar en resisténcia pendent la guerra. Lo 24 de julhet de 1944 una ponhada d’òmes dau país ’resteren daus Alemands e daus milicians plan mielhs armats e mai nombros que ilhs. Venian d’Engolesme per anar punir Nontron liberada. Siriá-quò pas maluros si aüei ’quel esperit de revòlta e d’independéncia de nòstres vesins lur fasiá chausir d’escoltar los filhs (e las filhas !) de los que lurs pairs bateren en ’44 ?
A Maurici, isla de l’Ocean Indian ancienament Isle de France, venguda anglesa en 1810 puei independenta en 1968, i a una montanha que avança dins la mar e que retira un morre. L’apelen Le Morne. Me sei damandat si lo nom era pas parent de nòstre « morre ». Lou Tresor dóu Felibrige nos ditz que « mourre » vòu dire « mufle, museau, groin,… »  o ben « rocher en forme de mufle, mamelon de montagne, éminence arrondie, morne ». Per quauques diccionaris francés, que an jamai auvit parlar de l’existéncia d’una linga que s’apela l’occitan, lo mot « morne », attestat en Haití e dins las Antilhas, es una alteracion (?) de l’espanhòu o ben dau portugués « morro », que vòu dire « morre ».
Los Mauricians conten que, au segle dietz-e-nòu, daus esclaus fugiren se sarrar sus Le Morne e i visqueren en libertat, copats dau monde de las annadas de temps. L’esclavatge fuguet abolit a l’Isla Maurici en 1835. Los gendarmas lur volgueren anonçar la novela mas, quante los vegueren ’ribar, los ancians esclaus cregueren que los venian querre per lur tornar prener lur libertat. Fugiren a la poncha dau morre, ente la montanha tomba drech, e se lanceren tots dins la mar.
Vòle creire que l’esperit de libertat nos fará chausir la vita, un « morrilhon » per nos sauvar, sens nos laissar metre de sacha davant los uelhs. Dins pauc de temps, lo pont sirá dubert.

A Javerlhac, lo 26 d’abriu de 2021.
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Avetz benleu chas vos, obludadas au fons d’un gabinet, quauquas botelhas de liquossiana sens nom que quauqu’un vos donet fai sai pas quantben d’annadas e que avetz jamai migrat de gostar. Fatz benleu coma me que pense jamai òfrir de las liquors o daus « digestius » aus convidats a la fin dau repas, mai daus còps lo quite aperitiu avant. Quauqu’un que tornava de Grècia o de Turquia vos portet una botelha d’alcòl per vos far un present originau e exotic. Las estiquetas estrangieras, meitat minjadas per lo temps, son illegiblas. Si trobatz una botelha blancha plena d’una besunha clara coma l’aiga de ròcha, ven dau vielh vesin que aviá gardat lo drech de far bruslar sa vendenha e sas prunas au segle passat. L’aiga de Lorda es sus la mesma estatgiera. Dins l’idéia de ma paubra mair, deviá benleu servir per tirar l’aiga beneita a un defunt.

Non, n’i fasem pas bien de mau au rascla-budeus que, coma òm ditz, tua los vermes daus pitits, mai los pitits que an daus vermes. Me creuretz si voletz : un còp, un medecin vengut d’un país d’Euròpa plan eslunhat dau nòstre m’òfrit, per me far plaser, una pita botelha en plastic plena de quauqua šlivovica (aiga de vita de prunas) de 60 degrats. Me prometet que l’aiga de vita fasiá pas de mau a los que an una tension tròp nauta. Me damandet si li podiá donar de la propolis de mas ’belhas. Me faguet comprener que la propolis dins l’aiga de vita podian far un bon remèdi per la gent desjà pus tot jòunes, que son pus tan fiers… coma dire…que an pus la fòrça… vesetz ben çò que vòle dire. Aguí pas lo temps d’eissàiar la recepta que nòstra femna aviá desjà pres la bevenda per netiar los carreus. Mai quò sentiá a bon dins la maison ! Faguerem servir çò que demorava dins la botelha per nos desinfectar las mans, antan, quand aviam pas enquera de geu idroalcòlic. Quò sentiá a bon dins la veitura. Mas per perfumar sos gasteus, la pastissiera coneis nonmas son conhac de quaranta ans d’atge que li ven de sa familha santongesa. Vos pòde pas dire si i fai o pas, l’afrodisiac dau doctor D.

Lo prumier còp que aní en Russia dins las annadas seissanta-e-dietz, e que m’esvelhí dins lo vagon-liech daus costat de Smolensc, fuguí estonat de veire tots ’quilhs aubres fruchiers dins los vergiers a costat de las pitas maisons de boesc. Quante visití l’installacion darreir la maison de la gent que me reçabian, comprenguí. Mas quo era mai que mai dau grun que lur serviá per lur samogon (vòdca que fasian ilhs-mesma). Una besunha inbevabla. « Fau beure sens prener alen », me disian. Los òmes de ’quilhs país d’Euròpa aimen beure de l’alcòl fòrt aus repas, – mai en defòra.
Autres còps, l’aiga de vita aviá de la valor per los paisans. Me’n fasian portar una botelha a la dama de l’escòla per sas estrenas. Se’n beviá mai qu’aüei. Per ’chabar un bon repas, los òmes bevian « lo cafet e la gota ». Disian per rire que quo era « de l’aiga de mòrt ». Los jorns de festa, tiravan quauquas cireisas ròsas d’un bocau plen aus tres-quarts d’un jus roge. Las femnas e los quites mainatges ne’n minjavan per la bona bocha. L’aiga de vita serviá per netiar lo mau daus crestians coma de las béstias. Una dent que vos doliá se soanhava emb un tapon molhat de blancha pausat dessus. Chas nos contavan que los gendarmas avian trobat una botelha voida a costat d’un cadabre.

Tots los iverns, lo lambinaire campava son alambic rasis la mara de Nontroneu. Se’n veu pus gaire de ’quilhs enginhs aüei. Los drechs de far bruslar se perden, e la mòda es venguda de raubar los tudeus de coire. La gent avian ben tots quauqua barrica de prunas que bulhiá darreir un mur dempuei lo mes d’aust. La chaudiera de l’alambic era garnida a la forcha de nòus bencs e chaufada de bon boesc de chaisne copat de la bona lonjor. Lo lambinier trabalhava tres o quatre mes dins la gaulha, la fumada, las sentors de l’alcòl e de la rafla bulhida.

Quante desbarassí la cava de nòstra vielha maison, trobí una damajana d’aiga de vita de las melhors. Ma defunta mair  me disset que  chas nos, que eran mòrts dempuei las annadas cinquanta, la gardavan « per quante Jan-Peire se maridará ». Vos pòde pas explicar çò que quò me faguet d’auvir ’quelas paraulas que beucòp de monde d’aüei comprendran pas. De que los far rire, los estonar e mesmament los chucar. Mas qui sap ? Benleu que, dins lo país dau doctor D., a l’autra riba de l’Union Europenca, an lo mesma biais incongrú e esmovent que chas nos dins lo temps de dire lur estima aus estrangiers e lur amor a lur dròlle.

A Marennes, lo 31 dau mes de març de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/