La Catarina era vielha, reire granda-mair e sorda coma un topin. Res d’estonant a son atge. E de mai chichinhava. Los vielhs quo es entau : los uns chichinhan e d’autres minjan coma quatre. Los que minjan coma quatre son en generau mai sociables : los vesetz a tots los repas dau « troisième âge », per las estrenas de monsur lo mera, per los voiatges organizats. Ne’n mancan pas una. Los que chichinhan son totjorn a dire que tot lor fait mau, que pòden pus degerir, que an pus gost de res, que minjan e beven per que fau ben. O per vos far plaser a vos qu’avetz fait la cosina. Entre los dos, i a los que chichinhan en paraulas, mas pas davant la sieta. Quand los convidatz, disen que non, que quo es pus de lor atge, que quo lor ditz res. Mas quand son davant la sieta quo es diferent.

Mas tornem a la Catarina. Ela chichinhava per de bon. Refusava res, mas los bocins eran totjorn tròp beus. « La meitat, quò será ben pro… » disiá totjorn. E mai daus còps quand aviatz copat la porcion e que la serviatz, li tornava : « La meitat, quò será ben pro… »

Quo era talament sistematic que daus uns còps la frasa arribava en mesma temps que lo plat : « La meitat, quò será ben pro… 

- E ben, disiá quauqu’un, as fam uei si te fau la meitat dau plat per tu tota sola ! » E ela – vos ai dich que era sorda – que li tornava : « Òc, la meitat. La meitat, quò será ben pro… »

Quo es entau qu’un jorn una de sas pitas-filha que veniá de se jaire d’una neneta la li portet presentar e la trobet a taula coma lo demorant de la familha. « Ò ! la genta neneta ! disset la Catarina.

- La voudriàs tener ? çò-ditz la jouna mair.

- Ò non, disset l’anciana, la meitat, quò será ben pro… »

Micheu Chapduelh

Chichinhar : chipoter – Se jaire d’una neneta : accoucher d’une petite fille.

Dins una nhòrla de Jan Picatau de Sent-Barrancon, la Marieta Picatau escris a son filh : « Toutor nou non otan de travail qun chei peu n'anlevé la queu. Totaura, n’am (avem) autant de trabalh qu’un chen pòt ne’n levar la coá ». La quantitat de trabalh a la meitadariá se podiá comparar au nombre de còps que lo chin fasiá anar la coá de çai de lai. Maniera plasenta de dire, dins una linga plan saborosa, que quante la sason de las fauchas o de las meitivasons era ’ribada, faliá pas perdre de temps. Los òmes fauchavan enquera au dalh, e tot lo monde, las quitas femnas, mestivavan a la faucilha. Eugène Le Roy, au segle dietz-e-nòu, aviá plan rason d’estre esmalit de veire de las femnas gròssas de sieis mes se doblar per coijar las espijas d’a talh de las oras de temps. Faliá avacar a ’massar lo fen o lo blat quante l’auratge montava.

La gent fasian çò que sabian far e çò que podian far. Aimavan pas estre comandats. D’alhors, si quauqu’un voliá far lo regissor e donar daus òrdres, coma un vesin que ’pelavan lo Director, se fasiá mau veire. Trabalhavan tots sens se mainatjar. Degun esperava daus compliments o daus remerciaments, mas aurian pas pogut sufrir los repròches. Per las escodasons, los òmes chausissian lo trabalh que lur anava lo mielhs : los jòunes dròlles sus lo plunhon, los òmes jòunes e fòrts aus sacs, los vielhs a la palha. Coma las ’belhas dins lo bornat, chascun fasiá sa part per enançar lo trabalh de tots ; degun disiá aus autres çò que faliá far, mas l’enser, lo blat era escodut.

Mai trobavam lo temps de colhonar ! Risiam, coma la Felicia Brolhet, daus vacanciers que portavan de las lunetas negras « per pas veire lo trabalh ». Z’auriam plan parcit de minjar de la pouvera tota la jornada defòra au solelh o dins la chalor de la granja, mas auriam jamai pensat z’eschivar o zo laissar. Lo descoratjament venguet pus tard, quante la gent pogueren pus viure de lur terra. Òm auriá dich que tot çò fasiam era dau trabalh. « Lo prumier trabalh » de ma granda-mair quand se levava l’enmatin, quo era de beure lo cafet ! Una charreta esversada, las vachas que avian traulhat lo blat, la tròia dins lo vargier, e la gent disian : « Quo es dau brave trabalh ! »

Eram plan loenh de ’quilhs estudiants dau mes de mai de 1968 que aneren dire aus obriers de las usinas : « Si voletz pas estre expleitats, trabalhatz jamai ! ». Se cresian fins, mas fugueren plan mau reçaubuts ! Los obriers cegetistas, que eran benleu contents de puescher se ’chaptar un frigò, una television e una automobila, comprenian gaire l’umor de ’quilhs filhs de borgès ! Aüei, d’autres jòunes disen : « Volem rien foutre al païs ». Dins ’queu titol de filme surtit en 2007, « rien foutre » remplaça « viure ». Quo es l’un o l’autre. Pas aisat de viure sens ren far. Trabalhar, quo es tròp dur, e raubar, quo es pas brave, coma ditz la chançon. Per chausir un biais de viure alternatiu, fau de l’imaginacion ; fau entreprener. Rien foutre, quo es dau trabalh ! Mai fau far daus sacrificis dins sa vita d’òme o de femna.

Chas nos m’an pas apres a aimar los fenhants e los maniganç, mas crànhe enquera mai los que voldrian « metre tot lo monde au trabalh », sens parlar de los paiar, naturalament. Quo es sovent daus retirats plan benaises, daus vielhs benleu esmalits de pus trabalhar, esmalits d’estre esmalits. Ilhs me fan paur. Pòde pas m’empaichar de pensar ad un exemple extreme, lo personatge de Chohòv (Solgenitsin) dins Una jornada d’Ivan Denissovitch. Los preisoniers –los forçats – trabalhen defòra, dins de las temperaturas de -20° o -30°. Quand son punits, son barrats dins un endrech ente fai mens freg, mas per Chohòv, la punicion, quo es de pas trabalhar.

Aüei, quo es la festa dau trabalh, coma disen, lo jorn que daus trabalhadors salariats marchen – o que marchavan – dins las grandas vilas per defendre lurs drechs e ne’n damandar d’autres. De la gent esmalits de perdre lur emplec, de pas estre respectats e d’estre paiats tres còps ren. Los que coneissen lo burnout, la maladiá de la competicion impausada, de la bona volontat mespresada e umiliada, an pus la fòrça d’estre esmalits. Son plan uros los que ganhen lur vita en fasent un trabalh utile e respectat, dins una bona ambiança, que pòden entreprener e que an mai de trabalh qu’un chin pòt ne’n levar la coá !

A Javerlhac, lo 1er de mai de 2015
Jan-Peire Reidi

Avetz-vautres vut ’quilhs paubres dròlles e ’quelas dròllas en chamiseta e en culòta corta, trempes de suor, que passen lurs vacanças a chavar e broitelar la terra en plena chalor sus quauque site arqueologic ? O ben acranats – mai un pauc cramats per lo solelh – dins un cròs carrat coma una fòssa, ‘trapats a boissar emb un pinceu quauque tròç de peira, un bocin d’òs o ben un test de vielh topin ? Quo es una ocupacion coma una autra. Ma defunta granda-mair auriá benleu pensat que vau mielhs far quò-’quí que de dire dau mau de sos vesins… Si li avian dich que quo era per aver un diplòma, auriá pas volgut los creire.
Parier coma l’estudiant cruvelaire de l’equipa dau Professor Brunet de Peitius. Michel Brunet es lo sabent que trobet lo crane de Tomai, un ominide vielh de set millions d’annadas, dins l’erm dau Chad. Semblava un miratge, ’queu « Blanc » sietat sus un sieti plejable que  cruvelava lo sable dau Sahara per descubrir quauqua dent fossilizada de rosjaire disparegut dempuei la nuech dau temps. Los caravaniers ’restavan lurs chameus per li damandar si cherchava de l’aur, si ne’n tirava un bon pretz… Secodian la testa e tornavan partir…
Ne’n an fait daus desgasts los chavaires dau segle passat dins las baumas dau Perigòrd ! Quo era sovent daus amators que n’i coneissian ren, e que, daus còps, bolegavan o mabolhavan daus vestigis interessants. Trobavan daus ustilhs preistorics que, aura, son espansilhats loenh de lur contexte, dins daus museoms pertot dins lo monde. Una partida de l’istòria que porian contar s’es perduda. Coma l’istòria de las béstias sauvatjas barradas dins las gàbias daus zoòs.
D’un autre costat, quo es ilhs, ’quilhs descrubidors desviraires de sites arqueologics, que an drubit lo portau d’una sciença novela. E la gent dau país – benleu pas ma granda-mair – auviren parlar de l’òme Neandertal e de lo de Cròs-Manhon, de l’Aurinhacian e dau Magdalenian. E quitament, se’n cresian de la richessa archeologica dau despartament, subretot quand quo era de la gent coma ilhs que avian vut los prumiers ’quilhs tresaurs. De que començar de comprener l’estre uman autrament.

Lo prumier còp que veguí « Las Caus II », dissí pas, coma Picasso en surtent de la bauma vertadiera : « A la fin, ai trobat mon mestre ! »  Mas totparier fuguí estabosit, pivelat, desvirat. ’Quilhs imatges de chavaus, de cervs, de vachas e de taureus laisseren pas mon imaginacion tranquilla sai pas quantben de temps. Podiá pas obludar la reproduccion de la « scena dau potz » au museom, ente òm veu un òme coijat d’eschina, lo biron quilhat, entre un bison que a lo ventre traucat e perd sos budeus, un rinoceròs, e ço que sembla un auseu sus un baston, benleu un propulsor. Daus imatges que òm cuja presque ne’n sasir lo sense, mas que eslampien coma un peisson que òm creu tener dins sas mans.
Aura que la bauma es barrada, quauquas personas me disen : « Ai ’gut la chança de veire las pinturas vertadieras ! ». De creire que l’autenticitat d’una chausa sufis per li donar de la valor ! Òm diriá que se’n carren d’aver estat, sens zo vuelher, daus besilhaires de tresaurs. La chança ? Que an-t-ilhs vut de mai que me ?
Ai apres que quauques site d’Egipte an estats estudiats emb de las sondas, sens ren tucar, sens ren ’bismar, coma fan quauques medecins per veire çò que se passa dins lo còrps daus malaudes. A l’Abric Pataud de Las Eisias, nos disseren que avian decidat de ‘restar de chavar e de zo laissar dins l’estat. Los arqueològues que vendran pus tard siran mielhs equipats que nautres. D’autres cherchadors fan ilhs-mesma de las experienças arqueologicas, talhen las peiras, fabriquen los ustilhs, eissàien de viure coma nòstres reires, per l’amor de comprener perque fasian entau e pas autrement. Fan una replica de la Bauma de Chauvet, mai una autra de Las Caus (Quau numero ?) per la gent coma nautres que veiran jamai l’originau. Lo cinema nos fai veire daus vestigis arqueologics, ne’n explica tots los detalhs. Parier per los animaus sauvatges que vesem mielhs que poriam jamai los veire dins la realitat. Pas la pena de vuelher a tota fòrça desrenjar las balenas e los daufins o ben bolegar de las roinas que duermen jos terra dempuei dau mila d’annadas. Es-quò pas mielhs entau ?

A Javerlhac, lo 29 de març de 2015
Jan-Peire Reidi