"Vodriá que dins cent ans
Tu fuguesses ma mia
E me, ton bon amant,
Si nos viviam…"
(La Valsa perigòrda,
chançon tradicionala)

Dins Ceux de Quatorze, l’autor francés Maurice Genevoix conta un sovenir de guerra que li peset tota sa vita. Pendent los combats dau mes de setembre de 1914, una nuech que quò pleviá, los Francés fugueren desbordats. Lo jòune luòctenent Genevoix se trobet tot sol au mitan daus ulans bavarés que corrian vers las trenchadas francesas. En trabuchar sus un cadabre alemand, aguet l’idéia de ‘massar lo casque ponchut e de lo coifar en plaça de son quepi. Corguet vers las linhas francesas en credar « Hurrah ! Vorwärts ! », coma los autres. Aguet tòst despassat los enemics mas, dins la nuech e lo braulhard, aguet lo temps de tirar un còp de de revòlver dins la testa o l’eschina de tres sodards que anavan traucar la peu de sos camaradas emb lurs baionetas. Agueren tots tres la mesma credada estranglada quand tomberen, una credada raucha que Genevoix obludet jamai. Aguet pas lo coratge de ne’n parlar dins Sous Verdun, la prumiera edicion. Auriá volgut creire que los tres òmes s’eran sauvats.
Torní pensar a mon grand-pair, que me contava coma aviá tuat son prumier Bòcha quante se troberen tots dos en mesma temps a la font ente anavan querre l’aiga. Quò fuguet mon grand-pair que trauquet l’autre. Contava que montet sus son cadabre per ’rachar la baioneta.
Estre uman que se veu perdut, credada, còrps que se voida de son sang, que perd presa ; ranadas, agonia, silenci. Chara apasimada o ben escharnida presa dins una immobilitat permanenta. Charn que puris dins la gaulha, boirada emb lo teissut daus abilhaments, emb d’autres restas d’estres umans esbocinats, espansilhats, minjats per la mitralha. Tots ’quilhs mòrts.
E los autres que torneren : mutilats, esbratats, eschambats, desfigurats, gasats, fòus. Daus òmes jòunes endechats que los obus o ben l’apchon dau chirurgian lur avian ‘rachat lur raibes. Mòrts.
Orfaneus, vevas de guerra, dròllas que an perdut lur pretengut, que beucòp coneitran jamai una vita de femna fòrta de la fòrça d’un òme aimat, una vita de mair.
Quand a ’chabat de purar e de se torcer de dolor, la mair ‘bilhada de negre garda dins sa peitrena jusc’a son darnier jorn un pés que cuja la far tombar terra, que li rauba lo durmir. Lo pair a pus de coratge per trabalhar, per entreprener quauqua ren, per ’dobar çò que s’abolis. Trainen tots dos un pés que degun pòt portar, lo pés dau malur ; son vielhs. Fan fugir los jòunes. Mòrts.
Genevoix e mon grand-pair volian ’restar los Alemands per que pueschan pas far en França çò que fagueren vint-e-sies ans pus tard. Sabian que la guerra era un grand malur e ne’n porteren lo pés tota lur vita. Prendram-nos lo drech de los jutjar ? Comptatz pas sus me per mespresar lur coratge.

Dins la novela de Katherine Mansfield La Moscha (1922), « lo patron » (the boss), un òme vielh, mas enquera fòrt, pareis desvirat quand son amic li ven parlar de ente son entarrats lurs filhs tots dos tuats a la guerra, en Belgica. De’n prumier, l’amic a mestier d’un còp de oisquí per se rapelar perque es vengut veire l’autre. La vielha sufrença dau patron, que lo rosjava de’n dedins los prumiers temps aprep la mòrt de son filh, sieis ans en arreir, es tornada. Barra la pòrta e demora tot sol sietat a son bureu per purar davant la fotò de son filh. Sap que son filh era un dròlle gai e plasent, mas sus ’quela fotò, lo retira pas, a l’aer severe. L’òme pòt pas purar… Veu una moscha que se neja dins l’encrier. La suert e la ’visa se netiar, presta a tornar prener sa volada. Tot un moment, la chapinha : pas pus tòst que vòu tornar partir, fai tombar una gota d’encra sus l’insecte que ’chaba per ne’n crebar. Lo patron la pleja dins un papier sechador, zo tira dins la paniera e damanda un autre papier sechador. A la fin de la novela, se sent maluros coma las peiras, mas cuja pas se rapelar çò que lo carcinava avant que faguès nejar la moscha.

Novembre 1918. Mai 1945. La guerra es ’chabada ; los jòunes an sonat la clòcha de l’egleisa. Son contents de sapcher que aniran pas se batre. Son uros de puescher respirar, minjar e beure, semnar e mestivar, aimar e far daus pitits, entreprener. Mas ausen benleu pas enquera tròp raibar, calcular. Quò pren dau temps per garir.
Avetz-vautres, come me, sentit lo bonur de viure coma si la sola finalitat de la vita era la vita ela-mesma ? La vita vitanta dau jorn au lendeman, çò que mon tonton ‘pelava « se sauvar ». Sens vergonha, jauvissem daus plasers de la béstia : beure e minjar son aise, sentir son ventre s’agalhar, tornar dins son liech tébie quand òm s’es levat pissar la nuech, coneitre lo solaç dau remèdi que fai partir un mau de testa, estre tot esfeunit quand òm fai de l’exercici, aimar un autre còrps … mai tots ’quilhs pitits plasers simples que descris Philippe Delerm : lo de golar la prumiera gorjada de biera o ben de pataunhar un coteu de Nontron dins sa pòcha… La jòia nos ufla la peitrena de veire la clardat d’un matin de prima e d’auvir los auseus de la terra e dau ceu.  Un frijoladis de bonur nos cor dins l’eschina au moment que lo solelh se coija dins çò que ‘pelem « una charanta », o ben quand ‘visem passar las gruas. Som benaises. Vivem. « Si nos viviam… », disian nòstres grands-pairs, que ausavan pas creire que quo era possible… Mas perque som-nos coma lo boss de Katherine Mansfield, nautres que avem conegut los que an fait la guerra ? Perque gardem-nos coma l’idéia de quauqua fauta pesanta que auriam obludada, un pés dau passat que los pòbles uros coneissen benleu pas ? La revòlta de la jòunessa dins las annadas seissanta e la construccion europenca nos an pas enquera tornat nòstra innocença.

A Javerlhac, lo 27 de genier de 2015

Sovent quand torrine*, daus mots ancians occitans me tornen en memòria. Mots e expressions qu'ai pus gaire l'occasion d'auvir... daus mots simples ò complicats qu'emploiavan la gent dau vilatge e que me 'ribavan a la volada dins las aurelhas.

La Marie M. de Pueg Ardich era la reina de 'quelas figuras d'estile emb de las expressions fluridas. L'avia l'art, coma degun, de trobar daus eimatges, daus chafres* e sustot d'enginjar daus mots noveus per mielhs dire çò que 'la pensava e tanben interessar son auditòri a l'ocasion dau passatge dau bochier, bolangier e autre espicier. En mai 'la ponctuava sas frasas de pitits mots afectuos -ò pas- en foncion de l'interlocutor, coma « paubre filh, paubra femna, paubra òme » ò « e ben mon coquin ! »...  « filh de lop » e quitament « filh de loira ! »

La Marie M. avia totjorn viscut a Pueg Ardich. L'era nascuda dins sa pita maison clara en peiras de grison* emb 'na genoisa de cinc renjadas de teules en naut dau mur, maison particularament bien situada a l'entrada dau vilatge. Sa vita ? Crese que 'l'avia perdut sa mair quand 'l'era jòuna, 'l'avia 'na sòr que li semblava. Son pair avia deugut se tornar maridar en Charanta perque daus còps la disia que sa demia-sòr « bien maridada » era venguda la veire emb 'na gròssa veitura ... Sietada pres de la chamineia, a visar los dos tisons crosats d'ente montava una pita flama bluia, dins sa granda cosina totjorn bien boissada e pròpa, aimava l'escotar parlar de sa jòunessa e de sa granda mair de la maison dau Jutge, «O Diu paubra !... l'era bien aimabla 'quela femna... 'la nos fasia cueire de las pompiras ròstidas  e nos veniam, sos cinc pitits filhs dau vilatge, en fujant e nos tornavam partir daus bocins de pompiras dins las mans que nos craunhavam... qu'era nòstres bonbons de la fin de las annadas 1800 ! .

Sabe que jòuna filha 'l'aguet una decepcion sentimentala e que 'la venia lo ser durmir chas ma granda-mair « per obludar sos einuegs ». Pus tard, 'la trobet un gente òme e se maridet... 'la ne'n era plan fiera e l'expression « Era-t-eu gente mon òme ? » ponctuava sas frasas quand 'la me montrava sa fotò de maridatge dau printemps 1920. En efech, lo François era grand e me sovene sustot de sas gròssas mostachas qu'eu se frisava dau bot daus dets. Agueren un filh unique dos ans pus tard.

La Marie M. era totjorn bien penhada emb un chinhon rond acrochat per una penhe en còrna. La vese emb son davantau gris a pitas flors blanchas per portar quauquas fuelhas de chauls ò gaugs* per sos lapins. Si quauqu'un passava n'um podia comptar sur ela per far la conversacion e tot saber sus la gent. Fau dire que quò li fasia 'na distraccion de veire lo monde, 'l'avia jamai surtit dau vilatge a part per 'nar au borg per l'escòla, las festas, e... los voiatges en autobus organizats per l'Amicala de las Escòlas... çò que li faguet dire en tornar de Roian « aura coma ai vist la montanha mai la mar, ai tot vist, pòde morir quand vòle ! »...

L'avia pas sa pariera per baptisar la gent que passavan sus la rota e far los comentaris « qu'era la Marguerita e son Margariton » ò ben « qu'era de la gendarmassaria per lo calendrier » , « quela femna qu'era un brave chaptau, 'l'avia un manteu de borra de chen », « O Diu ! paubra pita, eu era v-òrre coma un còp de fusilh » mas l'expression que surtia lo mai era « 'queu filh de Senta Nòbla Loira »....

Coma 'la parlava fòrt, n'um l'auvia de loenh... e 'la podia quitament se far de las reflexions a votz nauta per fin d'estre auvida « Es-quò, possible de viure dins de la miseria entau !» si per cas 'la vesia una bosa de vacha dins lo chamin ! Qu'es vrai que l'era delicada...

L'aimava pas tròp lo trabalh daus champs. Quand son òme fuguet vielh, son filh prenguet la succession e la Marie M. contunhet jusquant'a sa mòrt de far la cosina per tota la familha. Sos nebots apreciavan lo gost daus clafotis a gròs bòrds que 'la fasia cueire dins lo forn de la chaudiera apres la bacada*... 'la enfornava una tòla sus son fuòc entau la chalor se perdia pas.

A un mes de sos 90 ans, 'la se casset 'na chamba e partiguet a l'ospitau. Sa nòra me disset « qu'alai 'la parlava nonmas en patois e que mesma la nuech 'la raibava en patois ! ». 'La tornet juste per son darnier voiatge au cementeri de Roman.

Per ma part, avia totjorn apreciat sa libertat de ton e sa faiçon de pas gardar la linga dins la pòcha ! Un personatge, 'quela Marie M. !

Marie M. (15/03/1895-02/02/1985).

Andrée Jaumeta Beauzetie ( notre photo)

(merces a Adelina que me balhet las datas)

Lexic:

torrine : faire son tourin (soupe à l'ail) faire peu de chose !

Chafre : surnom

grison : granit

gaugs : pissenlits

bacada : patée pour les cochons

Quand los Americans prengueren Bagdad en 2003, la television faguet veire un elicoptèr que davalava sus l’embassada daus Estats Units e daus sodards que ne’n surtian per anar ocupar los bastiments. Los Estats-Units tornavan prener lur ben. Los ciutadans americans podian creire que los drechs de lur grand país umiliat eran restablits e que l’invasion de l’Iraq era justifiada.
Daus jornalistas fagueren remarcar que l’embassada aviá desjà estada presa l’enmatin e que lo « reportatge » filmat quauquas oras pus tard era entierament fabricat. D’autres disseren que quo era a quauqua ren prep lo mesma filme a l’envers de lo dau darnier elicoptèr que s’enlertet de l’embassada americana a Saïgon en 1974. Los Vietnamians dau nòrd era mestres de la vila. Daus mila de gent demoravan barrats dins l’embassada, podian pus se sauvar… Imatges d’umiliacion nacionala que los Americans eran pas prestes d’obludar…
Fagueren veire lo filme de Bagdad sus la chadena CBS. A los que ne’n fagueren lo repròche aus jornalistas, i aguet de la gent per respondre : « Lo reportatge es benleu factualament faus (factually false) mas es istoricament vertadier (historically true) » !
Parier per Neil Armstrong quand pauset los pès sus la luna en 1969. Darnierament, un reportatge per la chadena Arte provet que lo filme aviá estat fait per Stanley Kubrick a Londres avant l’eveniment, per l’amor de presentar aus telespectators daus imatges… presentables. Disseren que, a l’epòca, daus cineastas professionaus coma François Truffaut avian vut la trompariá.
Mai quò data pas d’aüei que los medias americans se sierven de fotografias fabricadas. Pendent la Guerra Civila americana, los jornaus daus estats de l’Union fagueren desjà pareitre de las scenas dramatizadas per la propaganda nordista. « Istoricament vertadier » !
Quo es verai en partida que òm pòt far dire ad una fotò tot çò que òm vòu. Benleu que los imatges nos aiden nos representar un eveniment e que, si son « historically true », fau ren lur damandar de mai, sens nos pausar la question de lur autenticitat. An un ròtle pedagogic, coma los imatges sus las façadas, los vitraus e los tableus de las egleisas. De las representacions per aprener l’istòria senta a nòstres ancians que sabian pas legir. Los grands tableus « istorics » de David, Gros, Géricault, Delacroix, Picasso, avian pas mai de valor documentària, mas lur messatge era acceptat. L’eficacitat de ‘queu « messatge » despendiá, per una granda partida daus ciutadans, de la volontat de lo creire. Las prenem per çò que son : de las òbras d’art fòrtas portairitz d’un messatge ancian.
Quo es pus parier aüei ; la gent vòlen daus documents autentics. Son plan esmalits si descuebren que los imatges son messongiers. O ben chausissen lo cinisme, fòrma de fenhantisa intellectuala ; deciden que òm pòt pus creire ren ni degun.
Quò empaicha pas que quauquas fotografias d’una fòrça excepcionala, presas sus la scena de l’eveniment per daus fotogràfes plan coratjos, pòrten un messatge pas totjorn prevut mai benvengut per las autoritats. An una valor de document e pòden quitament jugar un ròtle istoric. Pense a la fotò  de Robert Capa presa pendent la guerra d’Espanha, ente un veu un combatant republican au moment qu’una bala fascista li fai laschar son fusilh e tombar mòrt d’eschina. O ben a la fotò de ‘quela dròlla vietnamiana que fug tota nuá sus la rota, lo còrs bruslat per lo napalm, en unlar de dolor, davant la fumada negra de son vilatge que crama. Los Americans que vegueren quò-‘quí dins lo jornau prengueren consciença de la sauvatjariá modèrna de la guerra que lur país menava au Vietnam. Parier coma « Lo Radeu de la Méduse » de Géricault, dins las annadas 1820 ; lo tableu aviá fait prener consciença aus Francés de l’incompetença de ‘quilhs monarchistas au poder, que avian perdut lur onor e lur umanitat. Parier coma Guernica. Pense aitot aus uelhs verds d’una pita dròlla afgana de benleu dietz ans en fotò sus la cuberta dau National Geographic quò fai tres o quatre annadas, daus uelhs plens de colera que siran jamai pus los d’un mainatge, que puraran pus jamai, perque an vut tota l’orror e la dolor dau monde, daus uelhs de serp presta a ‘fissar ! Òc-es, quò exista, los reportatges onestes que an dau sense !

A prepaus d’imatges, vautres voletz benleu me far parlar de Charlie. Segur, sei Charlie.  Un Charlie coma vautres, que es plan triste, esmalit, desgostat. Que rencura plan « son » economista Bernard Maris. Que vòu pas laissar los fòus e los brigands far la lei en Euròpa mai dins lo monde. Que sosten lo drech de blasfemar, lo drech d’estre islamofòbe, crestianofòbe, judaistofòbe, ateistofòbe, librepensadofòbe, sabe-iò, dins las boinas de la lei republicana. Que a pas paur, e que pensa que, per forçar los uns e los autres a acceptar ‘queu drech, lo fau far servir, l’impausar, fau laissar « blasfemar », e non pas « respectar » sens criticar, autant dire acceptar, las cresenças, leis, « tradicions »… daus sauvatges. Un Charlie que aima Daumier, per exemple. Quauques dessenhs de Charlie Hebdo – benleu pas tots –   lo fan plan rire, mas los oblueda redde !
Non, quo es pas mon genre, ’quel estat d’esperit de mocariá sistematica, mai si quò exista e deu existar. La simplificacion-simplisme-vulgaritat de l’expression e de la pensada, la derision generala son un autre biais de barrar lo sense critic, que pòt far mespresar tot mai tot lo monde, quitament las lingas minoritàrias… Mas aurá, quo es benleu pas lo moment de ne’n parlar. Excusatz-me !

A Marennes, lo 23 de genier de 2015
Jan-Peire Reidi