Comprener un texte escrich fai partida de çò que los especialistas ’pelen las « quatre aptitudas » de la practica d’una linga. Las tres autras son : comprener la linga orala, parlar, escrir. Òm es totjorn melhor per una aptituda que per una autra ; quantben de gent saben parlar l’occitan, mas pas l’escrir e fan malaisat per lo legir ? Quantben de Francés se fan comprener daus Anglés e daus Americans mas comprenen pas las conversacions quand son dins lo país, mai los quites jornaus ?

En linga estrangiera, la dificultat per comprener la linga parlada, quo es de destriar los elements que son tots soldats dins un grope de sense. Un còp, una Anglesa me disset que compreniá pas una locucion que los Francés empluiavan tot lo temps, quauqua ren coma  *nesseresseque (« ne serait-ce que »). Quante zo veguet escrich, quò fuguet clar ! Una autra granda dificultat, quo es de telefonar en linga estrangiera. Pas aisat de desbraulhar còp sec un boiradis de sons estrangiers, sens veire la figura de la persona que parla, e de respondre d’abòrd. Lo pus complicat, quo es las chifras. Eissaiatz de tornar dire un numerò de telefòne en anglés, ten !

La lectura permes de mielhs veire los elements separats (los mots « noveus »), de sapcher coma quò s’organiza dins la frasa e d’aprener daus mots sens los tròp desformar. Ren que de veire los gropes de sense mau segmentats dins quauques textes en grafia « patoisanta », òm se rend compte que nòstres ancians, que escrivian coma podian, sabian plan parlar lur linga, mas comprenian pas totjorn coma quò foncionava !

Quante legissetz en linga estrangiera, trobatz ne sai que de mots que coneissetz pas. Si los cherchatz tots dins lo diccionari, perdetz la cencena, avetz pus lo temps de legir, mai ne’n avetz viste vòstre aise ! Quò vòu pas dire que podetz pas comprener lo texte totparier. D’alhors, la gent ne’n comprenen totjorn mai que disen, o ben que ne’n cresen comprener. Per devinar çò que òm coneis pas, òm se sierv de « estrategias » que ne’n vau pas engrunar los noms aquí, mas que viren totjorn autorn de la mesma chausa : predire lo sense, predire los eveniments, e veire si las ipotesis se verifien. Quand legissiam en classa una novela en anglés, ‘restava regulierament la lectura per damandar aus dròlles : « Que cresetz-vautres que vai ‘ribar ? » Òm ditz que un bon legeire que vira una pagina d’un libre sap quau mot vai trobar en naut de la pagina seguenta. Per legir daus libres en anglés, disiá a mos elevas de pas cherchar dins lo diccionari un mot que vesian per lo prumier còp. Sovent, lo dosesme còp, quò s’esclarzissiá. Si lo tresesme còp cujavan pas devinar çò que quò voliá dire, lur conselhava de look it up, anar veire dins lo diccionari.

Legir daus libres e daus articles dins una linga que òm estudiá es un biais d’aprener en prener dau plaser. Quo es malaisat per començar, quò vai pas viste, mas petit a petit entratz dins lo monde e la pensada de l’autor, setz portat per lo texte, coma òm ditz,  e obludatz que lo texte es escrich dins una autra linga. Aprenetz, sens aver mestier de vos forçar, dau vocabulari e de las viradas, mai las reglas graficas. Los mots e las locucions son associats a de las situacions, daus eveniments (que son daus còps charjats d’emocion), e un niveu de linga (familhara, sabenta…). Quo es plan mai precis que un diccionàri que dòna pas totjorn tròp d’exemples. Òm apren a coneitre los mots que van ensemble dins una linga mas pas dins una autra.  Entau fasent, quand drubiretz lo diccionari bilingüe, chercharetz mai sovent los mots que avetz desjà legits o ben auvits, mas que podetz pas vos rapelar sus lo moment, que non pas los mots inconeguts.

Voletz a tota fòrça far de las listas de mots sus un carnet que ‘visatz de temps en temps per vos refreschir la memòria ? Perque pas ! Òm reten mielhs çò que òm escris. Si lo mot a un equivalent precis en francés, podetz metre la revirada a costat. Fau subretot far atencion a la construccion : « aidar a quauqu’un far quauqua ren », « servir de quauqua ren », « lo jorn que lo veguí » (en francés : le jour où je l’ai vu), si quo entau que disen chas vos. Pas la pena de cherchar a aprener daus mots que òm compren mau e que sierven pas sovent. Mas si quò vos ditz… Sei pas contre los museoms. Pense que lo mielhs es d’escrir de las frasas completas o ben de las partidas de frasas ente se tròben daus mots e de las locucions que òm pensa ne’n aver mestier. Mas, zo tòrne dire, chascun fai coma vòu, i a pas de regla. Çò que compta, quo es d’i trobar son plaser, de se distraire, de descrubir, d’aprener.

A Javerlhac, lo 12 de feurier de 2015
Jan-Peire Reidi

- E ont èras dissabte que t’avèm pas vist sul mercat ?

- Avetz pr’aquò begut lo cafe sens ieu ?

- De segur ! mas diga-me, i aviá pas res de cassar ?

- Non, èri a Perigüers per la jornada de la dictada occitana.

- À ! Tu e ton occitan … !

- À ! tu e ton patès … !

- Cresi qu’anem tornat començar a nos carpinhar…

- Non : parles patès, vòles parlat patès e nonmas patès e rai se aprèp tu, i a pus degun per parlar nòstra lenga.

- As rason…se cal pas carpinhar mas oblidas pas de tornar botar d’òli sul fuòc ! E ton occitan se parlarà encara aprèp tu ?

- Segur !

- E me pòdes dire perque ?

- Òc, que la lenga es botada en escrich, dins una grafia normalizada que cadun pòt legir !

- Legir, legir emb una escritura que vòl dire res….Non, non dises pas « res » ; sabi que i a una clau, mas aquesta clau, a mon atge, la vòli pas aprene e se ai enveja de l’escruire mon patès , l’escrivi coma l’entendi !

- E òc de segur l’escrives ton patés coma en francès, emb los sons francès que as aprés a l’escòla ont èra interdit de parlar la lenga de ta maire, de ton paire ….

- E quò’s per me dire d’asinadas coma aquò que s’es anat passar la jornada a Perigüers ?

- D’asinadas ? n’ai aprés d’autras ! Sabi, per exemple, que dins mon renvers, i a un òme que parla perfièchament lo patès, que pòt contar en patès tota l’istòria de son vilatge e de la vilòta qu’es de l’autre costat de l’aiga e que vòl pas participar als enregistraments de la collecta de memòrias de doman  !

- E lo coneissi aquel piòt ?

- Quò’s un òme que pensa que son saber es a el, e vòl pas que los autres n’aprofitan : tant de coneissenças que se van perdre de la fauta d’un caput …! Veses aquò es una vertadièra asinada per pas dire mai !

- Se compreni plan, lo piòt quò’s ieu ! Mas mon paure dròlle que vòles que mas istòrias fagan per ajudar « la lenga nòstra », coma dises, a estre parlada ?

- Per te dire la vertat , ieu soi pas pro assabentat per respondre coma cal a ta question mas ne’n coneissi que te’n parlarián d’un tal biais que passat un desenat de minutas n’entendrián mas tu !

- Benlèu…ne’n soi pas pas segur ! E de tot biais que vòles que mon parlar, mon parlar de païsan – de pacan coma dises- mon patès, venga far dins l’occitan ? Mon patès es del patès e pas de l’occitan nom de nom de … !

- O…. senti que lo topin bolhis ; ai las aurelhas que calfan !Ton patès quò’s de l’occitan e se s’es pas d’acòrdi me’n foti ! Escota cap d’ase, parla me de ton paire quand desmagencava la vinha ! ieu enregistri e dins un quizenat de jorns, s’es lo convidat de « Meitat-chen, meitat-pòrc » e aprèp, quò serà la tele e puèi lo libre a far emb las fotòs de chas tu e los texts en occitan normalizat… la glòria mon amic, la glòria …

- Me parles pas de glòria si que non te parli pus !

- Mas mon amic, parlavi…. de la glòria de l’occitan !

Sèrgi Lespinasse

"Vodriá que dins cent ans
Tu fuguesses ma mia
E me, ton bon amant,
Si nos viviam…"
(La Valsa perigòrda,
chançon tradicionala)

Dins Ceux de Quatorze, l’autor francés Maurice Genevoix conta un sovenir de guerra que li peset tota sa vita. Pendent los combats dau mes de setembre de 1914, una nuech que quò pleviá, los Francés fugueren desbordats. Lo jòune luòctenent Genevoix se trobet tot sol au mitan daus ulans bavarés que corrian vers las trenchadas francesas. En trabuchar sus un cadabre alemand, aguet l’idéia de ‘massar lo casque ponchut e de lo coifar en plaça de son quepi. Corguet vers las linhas francesas en credar « Hurrah ! Vorwärts ! », coma los autres. Aguet tòst despassat los enemics mas, dins la nuech e lo braulhard, aguet lo temps de tirar un còp de de revòlver dins la testa o l’eschina de tres sodards que anavan traucar la peu de sos camaradas emb lurs baionetas. Agueren tots tres la mesma credada estranglada quand tomberen, una credada raucha que Genevoix obludet jamai. Aguet pas lo coratge de ne’n parlar dins Sous Verdun, la prumiera edicion. Auriá volgut creire que los tres òmes s’eran sauvats.
Torní pensar a mon grand-pair, que me contava coma aviá tuat son prumier Bòcha quante se troberen tots dos en mesma temps a la font ente anavan querre l’aiga. Quò fuguet mon grand-pair que trauquet l’autre. Contava que montet sus son cadabre per ’rachar la baioneta.
Estre uman que se veu perdut, credada, còrps que se voida de son sang, que perd presa ; ranadas, agonia, silenci. Chara apasimada o ben escharnida presa dins una immobilitat permanenta. Charn que puris dins la gaulha, boirada emb lo teissut daus abilhaments, emb d’autres restas d’estres umans esbocinats, espansilhats, minjats per la mitralha. Tots ’quilhs mòrts.
E los autres que torneren : mutilats, esbratats, eschambats, desfigurats, gasats, fòus. Daus òmes jòunes endechats que los obus o ben l’apchon dau chirurgian lur avian ‘rachat lur raibes. Mòrts.
Orfaneus, vevas de guerra, dròllas que an perdut lur pretengut, que beucòp coneitran jamai una vita de femna fòrta de la fòrça d’un òme aimat, una vita de mair.
Quand a ’chabat de purar e de se torcer de dolor, la mair ‘bilhada de negre garda dins sa peitrena jusc’a son darnier jorn un pés que cuja la far tombar terra, que li rauba lo durmir. Lo pair a pus de coratge per trabalhar, per entreprener quauqua ren, per ’dobar çò que s’abolis. Trainen tots dos un pés que degun pòt portar, lo pés dau malur ; son vielhs. Fan fugir los jòunes. Mòrts.
Genevoix e mon grand-pair volian ’restar los Alemands per que pueschan pas far en França çò que fagueren vint-e-sies ans pus tard. Sabian que la guerra era un grand malur e ne’n porteren lo pés tota lur vita. Prendram-nos lo drech de los jutjar ? Comptatz pas sus me per mespresar lur coratge.

Dins la novela de Katherine Mansfield La Moscha (1922), « lo patron » (the boss), un òme vielh, mas enquera fòrt, pareis desvirat quand son amic li ven parlar de ente son entarrats lurs filhs tots dos tuats a la guerra, en Belgica. De’n prumier, l’amic a mestier d’un còp de oisquí per se rapelar perque es vengut veire l’autre. La vielha sufrença dau patron, que lo rosjava de’n dedins los prumiers temps aprep la mòrt de son filh, sieis ans en arreir, es tornada. Barra la pòrta e demora tot sol sietat a son bureu per purar davant la fotò de son filh. Sap que son filh era un dròlle gai e plasent, mas sus ’quela fotò, lo retira pas, a l’aer severe. L’òme pòt pas purar… Veu una moscha que se neja dins l’encrier. La suert e la ’visa se netiar, presta a tornar prener sa volada. Tot un moment, la chapinha : pas pus tòst que vòu tornar partir, fai tombar una gota d’encra sus l’insecte que ’chaba per ne’n crebar. Lo patron la pleja dins un papier sechador, zo tira dins la paniera e damanda un autre papier sechador. A la fin de la novela, se sent maluros coma las peiras, mas cuja pas se rapelar çò que lo carcinava avant que faguès nejar la moscha.

Novembre 1918. Mai 1945. La guerra es ’chabada ; los jòunes an sonat la clòcha de l’egleisa. Son contents de sapcher que aniran pas se batre. Son uros de puescher respirar, minjar e beure, semnar e mestivar, aimar e far daus pitits, entreprener. Mas ausen benleu pas enquera tròp raibar, calcular. Quò pren dau temps per garir.
Avetz-vautres, come me, sentit lo bonur de viure coma si la sola finalitat de la vita era la vita ela-mesma ? La vita vitanta dau jorn au lendeman, çò que mon tonton ‘pelava « se sauvar ». Sens vergonha, jauvissem daus plasers de la béstia : beure e minjar son aise, sentir son ventre s’agalhar, tornar dins son liech tébie quand òm s’es levat pissar la nuech, coneitre lo solaç dau remèdi que fai partir un mau de testa, estre tot esfeunit quand òm fai de l’exercici, aimar un autre còrps … mai tots ’quilhs pitits plasers simples que descris Philippe Delerm : lo de golar la prumiera gorjada de biera o ben de pataunhar un coteu de Nontron dins sa pòcha… La jòia nos ufla la peitrena de veire la clardat d’un matin de prima e d’auvir los auseus de la terra e dau ceu.  Un frijoladis de bonur nos cor dins l’eschina au moment que lo solelh se coija dins çò que ‘pelem « una charanta », o ben quand ‘visem passar las gruas. Som benaises. Vivem. « Si nos viviam… », disian nòstres grands-pairs, que ausavan pas creire que quo era possible… Mas perque som-nos coma lo boss de Katherine Mansfield, nautres que avem conegut los que an fait la guerra ? Perque gardem-nos coma l’idéia de quauqua fauta pesanta que auriam obludada, un pés dau passat que los pòbles uros coneissen benleu pas ? La revòlta de la jòunessa dins las annadas seissanta e la construccion europenca nos an pas enquera tornat nòstra innocença.

A Javerlhac, lo 27 de genier de 2015