Quauquas annadas, lo temps s’eschaura talament au mes de genier que poriatz quitament trabalhar defòra en braç de chamisa. Mos vesins de vergier, daus Peitavins, disian : « On va le payer ! ». Zo paiaram ! De creire que fasiam mau de jauvir de ’quelas doas-tres oras de solelh blanchinhard. Lo temps freg e la névia que venian au mes de feurier, las geladas de prima, eran pas solament un fenomène normau, eran una punicion meritada.
Vos damandetz pas çò que avetz fait de mau ; si avetz estat uros, si avetz agut un pauc de plaser, zo paiaretz ! Si setz embarromat aprep aver fait la bringa, vòstre mau de testa dau lendeman es per « paiar » los pitits còps de tròp. Bien fait per vos ! Tot se pàia : lo plaser d’amor, mai la quita creacion artistica :
« Ce qu’il faut de regrets pour payer un frisson
Et ce qu’il faut de pleurs pour un air de guitare. »
Avetz benleu pres quauques quilòs ? Faliá pas tant beure de bon vin e minjar de charn saborosa ! Un còp, per rire, dissí ad una dama : « Avetz plan de la chança, vautres, de pas estre gormands ! ». Creguí que anava s’estranglar, talament que fuguet chucada. Me trobí béstia. Tant pieg per me ; l’umor pas compres, quo es coma lo resta, quò se pàia !
Autres còps – mai quò se fai benleu enquera aüei – volian conhar dins la testa daus cresents que fasian pechat de minjar quauqua ren de defendut, de bicar emb quauqu’un que quo era pas permes de bicar, e quitament, si prenian dau plaser en far l’amor. Fasian plan pus aisat per los menar si crànhian l’infern, mai de lur prener lors sòus. Daus sòus que de totas faiçons lor servirian pus de ren quante sirian mòrts e que valiá tant donar a los que prejavan per lor arma. Tant qu’a far ! Los pechats se paiavan char, d’un biais o d’un autre. Las mairs pas maridadas ne’n sabian quauqua ren. E los malurs que tombavan sus un país eran una punicion divina, quitament si la gent avian ren fait. Repentetz-vautres, pechadors !
Per dirijar un país a sa mòda, quo es parier. Ren de mielhs que de far creire aus ciutadans que lurs malurs actuaus, quo es ilhs que ne’n son causa. Lo governament de Vichei disset aus Francés que lo Front Popular, los comgets paiats, e ch. a. eran causa de lor desfacha en 1940.
Chas vos, sabe pas, mas chas nos quo era un desonor de pas paiar sos deutes. Fasian mielhs que quò, empruntavan jamai de sòus. Mai plànhavan gaire los que minjavan lur ben. M’an apres a paiar ma plaça dins l’autobus e fau partida de los que pàien lors impòsts. Mas, Diu mercés, chas nos son jamai estats oblijats de remborsar daus sòus empruntats per quauqu’un mai de la familha, per daus meitat coquins venduts a daus coquins. Avian pas agut afar a daus creditors inumans que vòlen a tota fòrça culpabilizar e umiliar un pòble per lo roinar enquera mai. Coma las paubras goiatas, mairs pas maridadas, que « paiavan » tota lor vita lo crime d’un pair, d’un pairastre, d’un salopard, tornat sadol a la maison.
A Marennes, lo 20 de julhet de 2015
Jan-Peire Reidi

L’òme que anonça la meteo sus France Inter a costuma de parlar dau temps que quò vai far dins las « planas daus sud-oest ». Quò me fai totjorn pensar a la chançon d’Yves Montand « Dans les plaines du Far West quand vient la nuit, i-i-i… ». Segur, nautres, en Perigòrd e Gasconha, som plan eslunhats de la capitala de França, e quo es benleu per quò-’quí que fan una linha LGV. « Daus auratges son anonçats dins lo Perigòrd e las Charantas ». Si prenetz la LGV quante veiretz montar brun, siretz desjà ’ribat a París que quò aurá pas enquera començat de tonar. Mas, per tornar au Far West, l’Aquitània retira gaire l’oest daus Estats-Units, mai si los Landés fan de las corsas de vachas dins las vilas e los cow-boys daus rodeos emb los taureus.
Lo meorologista comença de dire las previsions dins lo nòrd avant de « davalar vers lo sud ». « En davalar vers lo sud, las nivols laissaran la plaça a la solelhada sus lo Massiu Centrau… ». E ben vei, los Parisians se cresen talament que nautres, Occitans, podem nonmas estre pus bas que ilhs. La gent dau nòrd « davalen » dins lo sud, quitament quante van dins las montanhas daus Aups e daus Pireneus. Puei, tòrnen « montar » a París. Ma granda-mair disiá que « mai òm monta naut, mai òm fai veire son c… ». Los Parisians son plan glorios.
Non, ai pas idéia que sei montat bien naut quante lo TGV ’rieba a la gara Montparnasse e que vese per la fenestra dins l’aer chaulhat, ’queu païsatge de ralhas e ’quilhs grafitis sus los imòbles de lotjaments apilats ente la gent van durmir aprep lur trabalh. Fau davalar sus los escaliers mecanics per surtir de la gara, e fau s’enfonsar enquera mai per s’encafornar dins lo metrò coma daus mila de gents.
A lo metrò ! Si setz pas malaude quante i entratz, vos que setz acostumat au grand aer, zo siretz quante ne’n tornaretz surtir. Quò poscha, quò nifla, quò estranuda, e la gent son plan calhats ’quí-dedins.
Comptetz pas vos sietar si vesetz una plaça libra dins lo metrò. Un dròlle o ben una dròlla pus lestes que vos, que saben se raletar entre la gent, l’auran presa avant vos. Entau, faran pus aisat per jugar emb lur tauleta. D’alhors, degun fai atencion a sos vesins. Quante parlen pas dins lur telefonet, los autres « usatgiers » piquen daus messatges, jueguen, escolten de la musica. Los solets que parlen entre ilhs son los gropes de toristas. Daus òmes benleu venguts de Romania fan la questa. An una quita sonò per vos mielhs eissaurelhar emb lur musica de miséria. Degun lur ditz ren.
Los Parisians se parlen pas. Fan coma los vesins braulhats dins nòstres vilatges de l’ancian temps. Diriatz que parlen e risen tots sols quand los vesetz marchar dins las ruás emb lurs escoltaires de telefonet conhats dins las aurelhas. Aurá, Diu mercés, la gent dau país fan pas coma lo Parisians o ben los vesins autres còps. Se parlen. Avant de se crosar, los menaires ’resten lur automobilas sur la rota e drueben lurs fenestras per blagassar tranquillament. Quante tòrnen partir, fan daus signes d’amistat aus menaires que los seguian e que pacientavan.
Per se parlar, se ’visar e se rire amistosament, fau que los Parisians sian jòunes, que suertan fumar de las cigaretas sus lo trepador davant los bars, e que aïan pas enviá de passar la nuech tots sols. Òm ne’n veu d’autres sietats sus de las « terrassas » que son dubertas dau costat de la ruá per mielhs laissar passar los gases de las automobilas. ’Quelas « terrassas » son chaufadas per de las grandas lampas rojas quante fai freg. Los Parisians son mau-mainatgiers.
Los Parisians creben de fam. An pas lo temps de se ’chaptar de que far un repas. Quò fai que, emb lur telefonet, comanden de las pizzas que un dròlle en petaron lur pòrta a lur lotjament. Pas de que lur olhar lo ventre. Los riches van dins daus grands restaurants ente se fan servir de la besunha de luxe plan delicada e bien presentada que crueba quitament pas lo fons de la sieta. Una granda sieta, e tres còps ren dedins ! E si ’visatz çò que la gent mingen a ’quelas terrassas que ne’n parlava totaura, veiretz benleu una diesena de fritas, una pita saussiça, una fuelha de salada, e ren pus. Dau vin ? Non, gaire.
Avetz-vos fait minjar de la bona besunha dau país a daus Parisians ? Òm diriá que an jamai pus vut de confit o de champanhòus ! D’es-quò bon ! D’es-quò perfumat ! D’es-quò saboros ! E paubre, quo es pertant pas la pena de tant s’esmiraudiar. Nautres, minjariam dau fetge gras tots los jorns si voliam ! Coma ditz ma vesina, lo fetge gras, quò despana bien.
Mas quo es ben verai que i a beucòp de paubres a París. Òm ne’n veu que duermen emb lur botelha de vin roge sus los trepadors, sus de las grilhas, o ben dins de las pitas tendas au bòrd de l’aiga.
Los Parisians marchen redde per anar prener lo metrò, lo tren o l’autobus. Trainen de las maletas sus de las pitas ròdas per far segre lur besunha. Marchen mai que la gent d’emperaquí que son oblijats de totjorn prener la veitura per se desplaçar. Quò fai que los Parisians son pus legiers. Benleu que lo Mutelà e lo Cacau Colat agissen pas parier a París coma chas nos. E benleu que, a París, los òmes laissen passar pus sovent l’ora de l’aperitiu.
Los Parisians son sales. Que voletz-vos ? Quo es oblijat dins ’quel aer empoisonat que vos pica los uelhs e los cròs de nas. Quò prus e quò put. Fau totjorn far atencion ente òm pausa los pès per pas chaupir quauqua ren de mofle. Tot es brechat de pòuvera grassa defòra, dins los lotjaments, mai dins los quites teatres ente la gent ’resten pas de poschar e ente òm cuja pas far chabir sas chambas entre los sietis.
A, quò me fai pensar… Prenem lo TGV la setmana que ven a la gara d’Engolesme, me e ma femna. Anem veire una peça de teatre a la Comédie Française e una expausicion a la Pinacothèque, escoltar un concert a la Philharmonie… Nòtras vacanças a l’estrangier.
E emportaram quauques bocaus de confit per sinar l’aer dau país a París.

A Javerlhac, lo 29 de junh de 2015
Jan-Peire Reidi

Ai conegut un òme, breton de naissença, que coneissiá pas lo chabròl. Pacientament l’i expliquèri tot çò que cal pas mancar de saber per far un bon chabròl e per en tirar en primièr lo plaser e en segond los benfachs. Come semblava pas convencut, e que i aviá a l’ostal un bolhon de favas-pommas de tèrra, copèri de lescas plan teunes d’una torta del jorn d’abans e un còp la sopa trempada e plan confida faguèrem chabròl . L’amic se boissèt las potas e d’un ton de professor anti-chabròl me diguèt ; «  Òc, ai compres : far chabròl quò’s encara una excusa per poder beure un còp de roge de mai ! » Aquí los bracs m’en tombèron ! Trobar nonmas la savor del vin dins un chabròl, quò’s un pecat impardonable ! E partiguèri doncas en crosada per valorizar las qualitats de nòstre car chabròl. Per aquò prenguèri doas afirmacions vertadièras emplegadas per los irreductibles d’aquesta religion : quand fai caud lo chabròl refresca e quand fai freg vos rescalfa ! Res de complicat a comprendre : quò’s simplament l’aplicacion de règlas de fisica.

L’estiu fai caud e los pòres de la pèl son druberts. Fasetz chabròl, e alara la pression que ven del mescladis sopa cauda-vin freg es talament granda que la susor e las umors sortisson per los pòres ont la calor los fai evaporar. E cadun sap que l’evaporacion dona del freg. Doncas quand fai caud, lo chabròl refresca ! C Q C D

L’ivèrn fai freg e los pòres de la pèl son barrats. Fasez chabròl, e alara la pression que ven del mescladis sopa cauda-vin freg es granda. Mas coma los pòres de la pèl son barrats la susor e las umors se pòdon par sortir. E la pression es talamant granda que se vire en compression. E cadun sap que la compression dona de la calor.

Doncas quand fai freg lo chabròl rescalfa ! C Q C D

Sabi pas se mon amic foguèt completament convencut per mon sermon, mas a comptar d’aquel jorn faguèt chabròl e ièu èri fier d’aver far un convertit.

Sèrgi Lespinassa