Ai conegut un òme, breton de naissença, que coneissiá pas lo chabròl. Pacientament l’i expliquèri tot çò que cal pas mancar de saber per far un bon chabròl e per en tirar en primièr lo plaser e en segond los benfachs. Come semblava pas convencut, e que i aviá a l’ostal un bolhon de favas-pommas de tèrra, copèri de lescas plan teunes d’una torta del jorn d’abans e un còp la sopa trempada e plan confida faguèrem chabròl . L’amic se boissèt las potas e d’un ton de professor anti-chabròl me diguèt ; «  Òc, ai compres : far chabròl quò’s encara una excusa per poder beure un còp de roge de mai ! » Aquí los bracs m’en tombèron ! Trobar nonmas la savor del vin dins un chabròl, quò’s un pecat impardonable ! E partiguèri doncas en crosada per valorizar las qualitats de nòstre car chabròl. Per aquò prenguèri doas afirmacions vertadièras emplegadas per los irreductibles d’aquesta religion : quand fai caud lo chabròl refresca e quand fai freg vos rescalfa ! Res de complicat a comprendre : quò’s simplament l’aplicacion de règlas de fisica.

L’estiu fai caud e los pòres de la pèl son druberts. Fasetz chabròl, e alara la pression que ven del mescladis sopa cauda-vin freg es talament granda que la susor e las umors sortisson per los pòres ont la calor los fai evaporar. E cadun sap que l’evaporacion dona del freg. Doncas quand fai caud, lo chabròl refresca ! C Q C D

L’ivèrn fai freg e los pòres de la pèl son barrats. Fasez chabròl, e alara la pression que ven del mescladis sopa cauda-vin freg es granda. Mas coma los pòres de la pèl son barrats la susor e las umors se pòdon par sortir. E la pression es talamant granda que se vire en compression. E cadun sap que la compression dona de la calor.

Doncas quand fai freg lo chabròl rescalfa ! C Q C D

Sabi pas se mon amic foguèt completament convencut per mon sermon, mas a comptar d’aquel jorn faguèt chabròl e ièu èri fier d’aver far un convertit.

Sèrgi Lespinassa

Per l’autor nontronés Enric Delaja, « una poja », quo era « un grand chamin » « per ’nar dins los gròs borgs ». La toponimia nos ditz quo era un chamin que montava lo long d’una penda e que davalava gaire dins los fons maujauvents ente òm riscava de s’entalhar o de se far atacar per los brigands. La « diagonala d’Aquitània », dempuei avant la conquesta romana, seguiá una granda poja que passava per Sent-Liunard, ’Naiçon, Sent-Pardol, la Tor Blancha, Liborna. Devian plan estre dangeiros totparier, ’quilhs chamins, perque Delaja escris que òm i trobava los leberons. E cresetz-zo si vos voletz, lo vilatge de Trencha Poiera, sus la comuna de Sent Martin lu Pench es vengut Tranchecouyère en francés. Es rasis lo vilatge de Serpina (Serpine), que era benleu enfecit de serps. I pense : i a de la gent emperaquí que se ’pelen « La Poja » (Lapouge) e daus endrechs « La Poiada » (La Pouyade).
Una granda partida daus chamins eran estrechs, entarrats, pro larges per una charreta, mas pas mai. Fresches l’estiu, entre los plais e los murs mossuts, gaulhos l’ivern quante quò pleviá e que l’aiga riulava au mitan. Los senhors de l’ancian temps avian comandat aus paisans que lur devian la corvéia de montar daus murs de peiras sens mortier per tener la terra que, autrament, siriá estada emportada au prumier auratge. Avian pres lo temps de chausir de las peiras que afiblavan, de far un trabalh que marcava bien e que tendriá benleu mai de cinquanta ans. Sabian plan, si ben coma nautres au jorn d’aüei, que quò siriá brave a la sason novela, per las dròllas que anirian querre l’aiga a la font o portarian lo linge au lavador, ’quelas pitas flors espanidas sus los bòrds d’un chamin doç coma un còrps aimat.
Faliá plan la mainatjar ’quela bona terra, que fasiá plan mestier per far venir de que nuirir los crestians.  Los aubres daus plais la retenian, aitot ilhs, la garantissian dau vent e donavan dau boesc per far dau fuòc dins la chaminéia. Chamins farrats que menavan au riu, dins las terras o ad un autre vilatge. M’eivis que ieu auve las ròdas de charreta emb lurs bendas de fer bradassar sus las peiras lenas : bradint-bradau, bradadint-bradadau… Las ovelhas laissavan daus tapons de lana sus las romdres e los charregs de fen quauques piaus d’erba secha sus las espinas daus boissons blancs. Los bòrds daus chamins eran per los poetas mai per los gormands : mossirons, maurilhas, cagolhas, moras, champanhòus…
Devian ben aver pro autoritat, los que avian fait far las grandas rotas per los chavaus daus messatgiers, las carròças daus monsurs e per las armadas dau rei o de l’emperaire, per l’amor que fasian de las linhas drechas, larjas, òrras, e se fotian pas mau de la bona terra besilhada e de la gent que quò desrenjava. Per las pitas rotas, quo es pas parier : vironen talament que òm se damanda si quauque pitit monsur pus chaitiu e mai decidat que los autres aviá pas empaichat la rota de prener l’escorciera a travers sa terra. O ben las charretas avian desplaçat lo chamin annada aprep annada per passar a costat de quauque gansolhier, d’una moliera, d’un aubre esversat, de peiras que avian rudelat…
Los chamins son barrats quand sierven pus de ren. Lo que passava ente es mon vargier deviá plan servir per menar la mina de fer dempuei lo cròs ente la tiravan, darreir la maison, jusc’au lac ente era lavada. L’anavan far fondre a Farja Nuòva per far los canons de marina dau rei de França. Los chamins se vesen pus, mas deven ben laissar longtemps quauqua marca dins lo païsatge, per ’mor que, quante òm es sus un vielh chamin que s’es perdut, pareis que quò se sent.
Enfin, òm zo ditz … Non, ai pas enquera vut au traslutz, dins los rengs de porrada e de mongetas, de tòrnas en suchas e chapeus negres menar daus chavaus atalats a de las bòtjas charjadas de mina ! Coma dins una ruá de Winchester en Anglaterra, que s’es enfonsada, ente las tòrnas en vestits dau segle XVII marchen totas las nuechs cinquanta centimetres per-dessus la chauçada. Mas quo es pas donat a tot lo monde de veire las tòrnas. L’enser, quante crose la poja de l’anciana « diagonala » de Limòtges a Bordeu en tornar dau cafet occitan de Laguilhac, ai beu me ’rachar los uelhs per veire la vielha mala-pòsta, non, ren, vese ren. Siriá plan content de la veire passar coma una chaça volanta un de ’quilhs sers emb son cochier enjucat sus son sieti que fasiá petar son foet sus los chavaus per ’ribar pus viste au relais de Cercle, rasis la Tor Blancha ! Vese quitament pas lo « pieton » vengut de Maruelh que esperava lo corrier per lo portar a Perigús en passar per Bordelha, Biràs e Chasteu-l’Evesque (Lo Chasteu).
Quante quò venguet que la gent ’chapteren daus tractors e de las remòrcas, fauguet ben eslargir los chamins per puescher passar las machinas, e esbolhar ’quilhs vielhs murs de peiras sechas que los ancians ’pelavan de las còuts. Aüei, un còp de mai, son venguts tròp estrechs per las mestiverzas-baterzas gigantas. Pertant fau mainatjar lo terren ; fau semnar lo bigarroelh rasis la rota... Beucòp de vielhs chamins que servian pus gaire an disparegut. Daus còps, quo es pus aisat de barrar un chamin emb una barradura electrica que non pas de far lo torn de dos prats separats ; i a meitat mau si meten sus lo fiu una ponhada de caochoc per la drubir e la tornar plaçar sens ’massar lo corrent. Pas aisat de contentar tot lo monde : los agricultors que fan lur trabalh, mai los autres, la gent que se permenen. Los vielhs chamins que an laissats en l’estat son sovent venguts daus sendareus de randonada. Los braves pitits chamins…

A Javerlhac, lo 15 de junh de 2015
Jan-Peire Reidi

Texte mandat per l'autor per la centiesma de Rubrica en òc

Lo camion m’a laissat a la surtida de l’autostrada. I a quinze ans, i viá nonmas la pita rota que menava vers lo miegjorn, drech davant. L’aviá engulhada lo còr lord e lo sac leugier, laissant dernier io la vila borgesa, convencionala, mespresanta, cuòu cosuda, ente podiá pus aver l’alen. Au coenh dau pont, m’era desvirat un darrier còp, cronhòla sarrada, grumilhas dins los uelhs, io que auriá cregut aver queu matin lai lo còr leugier e un estufladís a las pòtas. Aviá quitament esbauchat un geste d’adiussiatz. Quo es benleu queu sovenir doleirós que me fai tornar aprep quinze ans d’errança, de misera, de decepcion, de milions de pas que m’an gaire eslonhat de io. Me veiqui. D’en pè au coenh dau pont, io t’enfacie. I a totjorn la lonja davalada de las teuladas mauras vers la riviera, que semblan fugir la nauta catedrala. Me remembre d’ela mai grisa, mas garde enquera lo sovenir de queu campanament un pauc triste que reglava nòstra vita de goiardeus goluts de libertat, que devalavan las ruelas sornas per gisclar en unlant de jòia dins la clardat esblaugissenta dau bòrd de l’aiga. Los quais semblan aura un vaste parquatge ente las autòs an deslogat los quatre chens que s’eschauravan lo ventre a grands bufes de plaser. Riviera, tu, ses totjorn la mesma, lenta, suausa, que solas las chadenas tendudas de quauques gabarots o la tija oblica de tres crespas d’aiga te fan saber vivanta. Eras ‘na amija, riviera. M’as jamai fait de mau. As risolat a mas rebombetas, aculhit mas banhadas frijolantas, daus uns còps acrochat quauque paubre peisson a las espinglas torsudas que t’aviá confiadas. Quo es per tu mon prumier bonjorn… Mon bocin de cigarreta, l’acceptas emb un pitit chuchetament. Veiqui, pòde entrar, aura. Assegure mon sac a l’espatla, testa nauta, passe lo pont cranament e m’enconhe dins las ruas pendosas daus noms ancians que miegjorn fai meitat clardat, meitat reirlutz.

Joan Ganhaire

Texte mandat per l'autor per la centiesma de Rubrica en òc