L’òme que anonça la meteo sus France Inter a costuma de parlar dau temps que quò vai far dins las « planas daus sud-oest ». Quò me fai totjorn pensar a la chançon d’Yves Montand « Dans les plaines du Far West quand vient la nuit, i-i-i… ». Segur, nautres, en Perigòrd e Gasconha, som plan eslunhats de la capitala de França, e quo es benleu per quò-’quí que fan una linha LGV. « Daus auratges son anonçats dins lo Perigòrd e las Charantas ». Si prenetz la LGV quante veiretz montar brun, siretz desjà ’ribat a París que quò aurá pas enquera començat de tonar. Mas, per tornar au Far West, l’Aquitània retira gaire l’oest daus Estats-Units, mai si los Landés fan de las corsas de vachas dins las vilas e los cow-boys daus rodeos emb los taureus.
Lo meorologista comença de dire las previsions dins lo nòrd avant de « davalar vers lo sud ». « En davalar vers lo sud, las nivols laissaran la plaça a la solelhada sus lo Massiu Centrau… ». E ben vei, los Parisians se cresen talament que nautres, Occitans, podem nonmas estre pus bas que ilhs. La gent dau nòrd « davalen » dins lo sud, quitament quante van dins las montanhas daus Aups e daus Pireneus. Puei, tòrnen « montar » a París. Ma granda-mair disiá que « mai òm monta naut, mai òm fai veire son c… ». Los Parisians son plan glorios.
Non, ai pas idéia que sei montat bien naut quante lo TGV ’rieba a la gara Montparnasse e que vese per la fenestra dins l’aer chaulhat, ’queu païsatge de ralhas e ’quilhs grafitis sus los imòbles de lotjaments apilats ente la gent van durmir aprep lur trabalh. Fau davalar sus los escaliers mecanics per surtir de la gara, e fau s’enfonsar enquera mai per s’encafornar dins lo metrò coma daus mila de gents.
A lo metrò ! Si setz pas malaude quante i entratz, vos que setz acostumat au grand aer, zo siretz quante ne’n tornaretz surtir. Quò poscha, quò nifla, quò estranuda, e la gent son plan calhats ’quí-dedins.
Comptetz pas vos sietar si vesetz una plaça libra dins lo metrò. Un dròlle o ben una dròlla pus lestes que vos, que saben se raletar entre la gent, l’auran presa avant vos. Entau, faran pus aisat per jugar emb lur tauleta. D’alhors, degun fai atencion a sos vesins. Quante parlen pas dins lur telefonet, los autres « usatgiers » piquen daus messatges, jueguen, escolten de la musica. Los solets que parlen entre ilhs son los gropes de toristas. Daus òmes benleu venguts de Romania fan la questa. An una quita sonò per vos mielhs eissaurelhar emb lur musica de miséria. Degun lur ditz ren.
Los Parisians se parlen pas. Fan coma los vesins braulhats dins nòstres vilatges de l’ancian temps. Diriatz que parlen e risen tots sols quand los vesetz marchar dins las ruás emb lurs escoltaires de telefonet conhats dins las aurelhas. Aurá, Diu mercés, la gent dau país fan pas coma lo Parisians o ben los vesins autres còps. Se parlen. Avant de se crosar, los menaires ’resten lur automobilas sur la rota e drueben lurs fenestras per blagassar tranquillament. Quante tòrnen partir, fan daus signes d’amistat aus menaires que los seguian e que pacientavan.
Per se parlar, se ’visar e se rire amistosament, fau que los Parisians sian jòunes, que suertan fumar de las cigaretas sus lo trepador davant los bars, e que aïan pas enviá de passar la nuech tots sols. Òm ne’n veu d’autres sietats sus de las « terrassas » que son dubertas dau costat de la ruá per mielhs laissar passar los gases de las automobilas. ’Quelas « terrassas » son chaufadas per de las grandas lampas rojas quante fai freg. Los Parisians son mau-mainatgiers.
Los Parisians creben de fam. An pas lo temps de se ’chaptar de que far un repas. Quò fai que, emb lur telefonet, comanden de las pizzas que un dròlle en petaron lur pòrta a lur lotjament. Pas de que lur olhar lo ventre. Los riches van dins daus grands restaurants ente se fan servir de la besunha de luxe plan delicada e bien presentada que crueba quitament pas lo fons de la sieta. Una granda sieta, e tres còps ren dedins ! E si ’visatz çò que la gent mingen a ’quelas terrassas que ne’n parlava totaura, veiretz benleu una diesena de fritas, una pita saussiça, una fuelha de salada, e ren pus. Dau vin ? Non, gaire.
Avetz-vos fait minjar de la bona besunha dau país a daus Parisians ? Òm diriá que an jamai pus vut de confit o de champanhòus ! D’es-quò bon ! D’es-quò perfumat ! D’es-quò saboros ! E paubre, quo es pertant pas la pena de tant s’esmiraudiar. Nautres, minjariam dau fetge gras tots los jorns si voliam ! Coma ditz ma vesina, lo fetge gras, quò despana bien.
Mas quo es ben verai que i a beucòp de paubres a París. Òm ne’n veu que duermen emb lur botelha de vin roge sus los trepadors, sus de las grilhas, o ben dins de las pitas tendas au bòrd de l’aiga.
Los Parisians marchen redde per anar prener lo metrò, lo tren o l’autobus. Trainen de las maletas sus de las pitas ròdas per far segre lur besunha. Marchen mai que la gent d’emperaquí que son oblijats de totjorn prener la veitura per se desplaçar. Quò fai que los Parisians son pus legiers. Benleu que lo Mutelà e lo Cacau Colat agissen pas parier a París coma chas nos. E benleu que, a París, los òmes laissen passar pus sovent l’ora de l’aperitiu.
Los Parisians son sales. Que voletz-vos ? Quo es oblijat dins ’quel aer empoisonat que vos pica los uelhs e los cròs de nas. Quò prus e quò put. Fau totjorn far atencion ente òm pausa los pès per pas chaupir quauqua ren de mofle. Tot es brechat de pòuvera grassa defòra, dins los lotjaments, mai dins los quites teatres ente la gent ’resten pas de poschar e ente òm cuja pas far chabir sas chambas entre los sietis.
A, quò me fai pensar… Prenem lo TGV la setmana que ven a la gara d’Engolesme, me e ma femna. Anem veire una peça de teatre a la Comédie Française e una expausicion a la Pinacothèque, escoltar un concert a la Philharmonie… Nòtras vacanças a l’estrangier.
E emportaram quauques bocaus de confit per sinar l’aer dau país a París.

A Javerlhac, lo 29 de junh de 2015
Jan-Peire Reidi

Ai conegut un òme, breton de naissença, que coneissiá pas lo chabròl. Pacientament l’i expliquèri tot çò que cal pas mancar de saber per far un bon chabròl e per en tirar en primièr lo plaser e en segond los benfachs. Come semblava pas convencut, e que i aviá a l’ostal un bolhon de favas-pommas de tèrra, copèri de lescas plan teunes d’una torta del jorn d’abans e un còp la sopa trempada e plan confida faguèrem chabròl . L’amic se boissèt las potas e d’un ton de professor anti-chabròl me diguèt ; «  Òc, ai compres : far chabròl quò’s encara una excusa per poder beure un còp de roge de mai ! » Aquí los bracs m’en tombèron ! Trobar nonmas la savor del vin dins un chabròl, quò’s un pecat impardonable ! E partiguèri doncas en crosada per valorizar las qualitats de nòstre car chabròl. Per aquò prenguèri doas afirmacions vertadièras emplegadas per los irreductibles d’aquesta religion : quand fai caud lo chabròl refresca e quand fai freg vos rescalfa ! Res de complicat a comprendre : quò’s simplament l’aplicacion de règlas de fisica.

L’estiu fai caud e los pòres de la pèl son druberts. Fasetz chabròl, e alara la pression que ven del mescladis sopa cauda-vin freg es talament granda que la susor e las umors sortisson per los pòres ont la calor los fai evaporar. E cadun sap que l’evaporacion dona del freg. Doncas quand fai caud, lo chabròl refresca ! C Q C D

L’ivèrn fai freg e los pòres de la pèl son barrats. Fasez chabròl, e alara la pression que ven del mescladis sopa cauda-vin freg es granda. Mas coma los pòres de la pèl son barrats la susor e las umors se pòdon par sortir. E la pression es talamant granda que se vire en compression. E cadun sap que la compression dona de la calor.

Doncas quand fai freg lo chabròl rescalfa ! C Q C D

Sabi pas se mon amic foguèt completament convencut per mon sermon, mas a comptar d’aquel jorn faguèt chabròl e ièu èri fier d’aver far un convertit.

Sèrgi Lespinassa

Per l’autor nontronés Enric Delaja, « una poja », quo era « un grand chamin » « per ’nar dins los gròs borgs ». La toponimia nos ditz quo era un chamin que montava lo long d’una penda e que davalava gaire dins los fons maujauvents ente òm riscava de s’entalhar o de se far atacar per los brigands. La « diagonala d’Aquitània », dempuei avant la conquesta romana, seguiá una granda poja que passava per Sent-Liunard, ’Naiçon, Sent-Pardol, la Tor Blancha, Liborna. Devian plan estre dangeiros totparier, ’quilhs chamins, perque Delaja escris que òm i trobava los leberons. E cresetz-zo si vos voletz, lo vilatge de Trencha Poiera, sus la comuna de Sent Martin lu Pench es vengut Tranchecouyère en francés. Es rasis lo vilatge de Serpina (Serpine), que era benleu enfecit de serps. I pense : i a de la gent emperaquí que se ’pelen « La Poja » (Lapouge) e daus endrechs « La Poiada » (La Pouyade).
Una granda partida daus chamins eran estrechs, entarrats, pro larges per una charreta, mas pas mai. Fresches l’estiu, entre los plais e los murs mossuts, gaulhos l’ivern quante quò pleviá e que l’aiga riulava au mitan. Los senhors de l’ancian temps avian comandat aus paisans que lur devian la corvéia de montar daus murs de peiras sens mortier per tener la terra que, autrament, siriá estada emportada au prumier auratge. Avian pres lo temps de chausir de las peiras que afiblavan, de far un trabalh que marcava bien e que tendriá benleu mai de cinquanta ans. Sabian plan, si ben coma nautres au jorn d’aüei, que quò siriá brave a la sason novela, per las dròllas que anirian querre l’aiga a la font o portarian lo linge au lavador, ’quelas pitas flors espanidas sus los bòrds d’un chamin doç coma un còrps aimat.
Faliá plan la mainatjar ’quela bona terra, que fasiá plan mestier per far venir de que nuirir los crestians.  Los aubres daus plais la retenian, aitot ilhs, la garantissian dau vent e donavan dau boesc per far dau fuòc dins la chaminéia. Chamins farrats que menavan au riu, dins las terras o ad un autre vilatge. M’eivis que ieu auve las ròdas de charreta emb lurs bendas de fer bradassar sus las peiras lenas : bradint-bradau, bradadint-bradadau… Las ovelhas laissavan daus tapons de lana sus las romdres e los charregs de fen quauques piaus d’erba secha sus las espinas daus boissons blancs. Los bòrds daus chamins eran per los poetas mai per los gormands : mossirons, maurilhas, cagolhas, moras, champanhòus…
Devian ben aver pro autoritat, los que avian fait far las grandas rotas per los chavaus daus messatgiers, las carròças daus monsurs e per las armadas dau rei o de l’emperaire, per l’amor que fasian de las linhas drechas, larjas, òrras, e se fotian pas mau de la bona terra besilhada e de la gent que quò desrenjava. Per las pitas rotas, quo es pas parier : vironen talament que òm se damanda si quauque pitit monsur pus chaitiu e mai decidat que los autres aviá pas empaichat la rota de prener l’escorciera a travers sa terra. O ben las charretas avian desplaçat lo chamin annada aprep annada per passar a costat de quauque gansolhier, d’una moliera, d’un aubre esversat, de peiras que avian rudelat…
Los chamins son barrats quand sierven pus de ren. Lo que passava ente es mon vargier deviá plan servir per menar la mina de fer dempuei lo cròs ente la tiravan, darreir la maison, jusc’au lac ente era lavada. L’anavan far fondre a Farja Nuòva per far los canons de marina dau rei de França. Los chamins se vesen pus, mas deven ben laissar longtemps quauqua marca dins lo païsatge, per ’mor que, quante òm es sus un vielh chamin que s’es perdut, pareis que quò se sent.
Enfin, òm zo ditz … Non, ai pas enquera vut au traslutz, dins los rengs de porrada e de mongetas, de tòrnas en suchas e chapeus negres menar daus chavaus atalats a de las bòtjas charjadas de mina ! Coma dins una ruá de Winchester en Anglaterra, que s’es enfonsada, ente las tòrnas en vestits dau segle XVII marchen totas las nuechs cinquanta centimetres per-dessus la chauçada. Mas quo es pas donat a tot lo monde de veire las tòrnas. L’enser, quante crose la poja de l’anciana « diagonala » de Limòtges a Bordeu en tornar dau cafet occitan de Laguilhac, ai beu me ’rachar los uelhs per veire la vielha mala-pòsta, non, ren, vese ren. Siriá plan content de la veire passar coma una chaça volanta un de ’quilhs sers emb son cochier enjucat sus son sieti que fasiá petar son foet sus los chavaus per ’ribar pus viste au relais de Cercle, rasis la Tor Blancha ! Vese quitament pas lo « pieton » vengut de Maruelh que esperava lo corrier per lo portar a Perigús en passar per Bordelha, Biràs e Chasteu-l’Evesque (Lo Chasteu).
Quante quò venguet que la gent ’chapteren daus tractors e de las remòrcas, fauguet ben eslargir los chamins per puescher passar las machinas, e esbolhar ’quilhs vielhs murs de peiras sechas que los ancians ’pelavan de las còuts. Aüei, un còp de mai, son venguts tròp estrechs per las mestiverzas-baterzas gigantas. Pertant fau mainatjar lo terren ; fau semnar lo bigarroelh rasis la rota... Beucòp de vielhs chamins que servian pus gaire an disparegut. Daus còps, quo es pus aisat de barrar un chamin emb una barradura electrica que non pas de far lo torn de dos prats separats ; i a meitat mau si meten sus lo fiu una ponhada de caochoc per la drubir e la tornar plaçar sens ’massar lo corrent. Pas aisat de contentar tot lo monde : los agricultors que fan lur trabalh, mai los autres, la gent que se permenen. Los vielhs chamins que an laissats en l’estat son sovent venguts daus sendareus de randonada. Los braves pitits chamins…

A Javerlhac, lo 15 de junh de 2015
Jan-Peire Reidi

Texte mandat per l'autor per la centiesma de Rubrica en òc