« AND CURSED BE HE THAT MOVES MY BONES »
(E maudich siá lo que remudará mos òs)
Inscripcion ente es entarrat William Shakespeare, dins l’egleisa de Stratford-upon-Avon

« … et passe sa mort en vacances » (Georges Brassens)

Mai nautres, portem de las crisantemas au cementèri per la Tots-Sents. Quauqua ren nos ditz que quo es un chausa que fau far, que fau far veire a tot lo monde que som de ’quela terra e de ’queu país, aitot nautres, que som ’quí e que obludem pas.
Quo es pas totjorn aisat de trobar una pita tomba de quauques metres carrats au mitan daus cadafalques de maubre ròse. Òm chercha ente son entarrats nòstres « paubres mòrts », coma disiá ma defunta granda-mair. Lo nom gravat dins la peira, pas escrich coma fau, se veu a pena. Òm cala lo topin de crisantemas entre una placa e un crucifiç, flors de fuòc sus la terra freja. Òm se ditz que òm fai son dever de pietat filiala, sens puescher s’empaichar de pensar que lo geste a nonmas lo sense e la valor òm li dòna e que los mòrts que son ’quí son pus ’quí.
Pas aisat, dins un endrech parier, de reviscolar en se-mesma lo sovenir de la gent que avem aimats. La morbiditat estofa la chalor trista dau sovenir. Lo cementèri es tròp òrre. Lo champ daus mòrts es un imatge orrible de la societat daus vius, de lor gloriosetat pretenciosa. Òm sap pas si fau plànher la vanitat de la gent que despensen daus sòus per onorar lors mòrts o ben eissaiar de comprener lor raibe de permanéncia. Vòlen far veire a ilhs-mesma e aus autres que garden quauqua ren que, per ilhs, a una granda valor. Òm se damanda quitament si lo sense de nòstra dignitat nos comanda pas de far parier. Òm voldriá creire que ’quilhs monuments son una fòrma de pregiera, mas que vau una pregiera sens umilitat ? Òm a enviá de virar los talons e òm ne’n a un pauc onta.
Avetz-vautres vut un cementèri anglés ? Quo es nonmas una peluja e de las peiras tombalas emb un nom gravat dessus. Pas de cavòts, pas de chapelas e de monuments. Aus Estat-Units, òm veu quitament daus cementèris que semblen un grand prat ; quo es nonmas quand òm s’i permena que òm remarca, pausadas a plat dins l’erba, de las placas de bronze per far veire ente es lo mòrt e un pitit cròs per metre quauquas flors. Mas crese ben que los Anglés e los Americans respecten lors mòrts tan ben coma nautres. Farian benleu coma lor grand autor, William Shakespeare, que voliá pas que sos òs fuguessan remudats, per l’amor de se mielhs reïncarnar lo moment vengut. Per nautres, l’endrech ente nòstres mòrts son entarrats es una chausa que nos estacha a un país. Pareis que, quand bastissen un barratge, çò que « pausa lo mai de problemas », coma disen los engenhaires, quo es de desplaçar los cementèris daus vilatges que deven estre nejats.
Avant que ieu tornesse viure au país e que veniá metre de las flors au cementèri per la Tots-Sents, ’visava la natura dau Nontronés au mes d’octòbre, e me damandava si mos ancians, que me fasian venir en ’questa sason per dever de fidelitat, me fasian pas en mesma temps un autre present tots los ans. Avetz vut lo païsatge dempuei lo cementèri de Nontroneu ? La beutat de las jarriças e daus plais, roges e rosseus coma lo fuòc au solelh d’octòbre nos fasiá plan laissar nòstras idéias de mòrt. Mos pitits dròlles espingavan dins lo cementèri (« Montes pas sus las tombas ! ») e legissian los noms sus las peiras (« E.R., monier a Vilajalet, mòrt en 1934 »). Rencontravam daus ancians vesins, lor damandavam lor portament, s’eimajavan de la familha. Puei, avant de tornar en vila per trabalhar, ’massavam dins nòstres bòscs quauques champanhòus e de las chastanhas. Sei segur que nòstres ancians eran a nos espiar d’ente som e, de nos veire tan uros de viure, se sentian coma nautres, coma Brassens dins los cementèri de Ceta : en vacanças.

A Javerlhac, lo 3 de novembre de 2015
Jan-Peire Reidi

Daniel nos a preparat un texte de sovenirs de son mestier de regent per marcar la dintrada.

Bona dintrada a tots!

°°

Tant lonh que tòrni montar dins la remembrança de ma vita de regent de vilatge, es una evidencia : mon bio-ritme èra estampat per la dintrada de setembre.
La febra dintradivola començava de m’atrapar tanleu passat lo 15 d’aòst.
Segur èri enguèra en vacanças, mas l’i soscavi dejà ad aquel matin ont la cort de l’escòla s’anava emplenar de drolletas e de drollets.
Mon escòla a classa unica coma n’existavan enguèra en Peirigòrd a l’epòca, èra una pitiota escòla de vilatge perduda dils termes ensùs Lascaus. L’i èri estat nomenat dumpuèi ma sortida de l’Escòla Normala de regents e l’i demoravi, urós qu’èri dins aquel recanton de campestre ont la vita èra mai suauda, mai doça qu’endacòm mai.
Mon escòla a l’imatge de mai d’unas, se teniá facia al sud, cap al solelh que mancava pas de rescalfar lo cortil claus d’una muralha, son bel telh e son maronier. Aimi zo dire : donava l’enveja de l’i venir ensenhar.
Venian aquí de drollets de la campanha, filhs de paisans o d’obriers per la majora part, creisseguts un bric a la dura mas plan educats, coma se fasiá d’aquel temps. Ne’n comptavi una vintena aquest’annada que vos parli.
La vita d’un regent de campanha èra plan diferenta de la d’un regent de vila. Segur los programes e las obligacions pedagogicas se semblavan, mas la vita, l’organisacion, l’implicacion èran plan diferentas.
Me caliá pensar pro lèu d’apervesionar la cantina. Aviam dins lo vilatge una cantina associativa, seccion de l’Amicala Laïca, que noirissiá tots los escolans a miègjorn pagun dintrava merendar chas el. D’aquel temps, los dieteticians e los nutricionistes avian pas enguèra pres lo poder, se minjavan de causas naturalas productas dins la comuna. Cadun portava a son torn sas patatas, son lach, sos legumes, sa polalha, sa tessonalha, sos lapins. Nòstra cosinièra fasiá emb ça qu’arribava. Crompaviam mas lo pan, las conservas, lo peisson, los condiments e ça que trobaviam pas sus plaça. Tant val vos dire : minjaviam mai de micas levadas e de tortièras que non pas de « friands », de congelats e autras salopariás. D-ela fasiá la cosina coma aviá fach per sos petits e degun pensava de se’n plànger. Dins lo Gault e Millau de las cantinas deviàm tocar las tres o quatre estelas.
Me caliá tanben anar crompar lo material de la cooperativa d’escòla que los drollets organisavan e tenian, per s’educar a la gestion de lor vita escolara. Los escolans s’encargavan de la venta, de la reparticion, de la distribucion. Los mai bels fasian la comptabilitat, los responsables èran elegits per un temps. Las amassadas de cooperativa decidavan tanben d’una partida de las activitats de l’escòla. Los jorns ont se deviá discutar de causas importantas, la classa brunzissiá coma un bornat.
Un regent coma iò fasiá tanben sovent secretari de l’Amicala Laïca. La nòstra èra plan viva e productiva. Finançava tot ça qu’èran las activitats peri-escolara, los viatges, las encontradas, la bibliotèca, una partida del material audiò-visual, lo cine-club per l’escòla… Los parents l’i venian volontarament, i èran quite tots. Los qu’obravan aqui sabian ça qu’èra la vita d’una escòla, ganhavan aqui lo dreit de jaupar quand caliá. Aqueus aprenian lo colectiu e viravan l’esquina a l’egoïsme e la paur de l’autre.
A l’escòla, fasiam la jornada contunha : de uèit oras lo matin jusc’a cinc oras del ser quitavi pas los escolans e lo temps de tot plegar, corrijar e de preparar per l’endoman, dintravi pas a l’ostal avant siès o set oras. Mas l’ambient d’aquèla vita de regent-paisan èra talament coconaire que vesiái pas passar lo temps.
Vos cal pas pensar que tot s’anava plan-planier. D’enguladas e de polhadas, n’ai conegudas de rufas de temps en temps. Dins un vilajòt coma lo meu, tot se sap, tot se ditz e de còps, los problemas e los conflicts se reglavan a la lesta. Mas fai partida de la vita de pas estre totjorn d’accòrd o d’aver besonh de tornar botar de causas a lor plaça.
Es tot aquò que se tornava presentar a la broa de setembre.
Fin finala, l’esperavi aquèla dintrada dins un mescladís de confiença, de curiositat e d’enveja e son espèra me preniá lo pensar del matin al ser.

E vesètz brave monde, d’annadas après ma retirada, contunhava de me tafurar la dintrada, coma per me rampelar qu’aurá mon mestier de regent qu’aviái tant aimat serviá pus de res.

Daniel Chavaròcha, aust 2015

Texte de Jan-Peire Reidi a l'occasion de la festa dau coteu de Nontron.

°°

Chas nos disian : « Los coteus daus fenhants còpen bien ». A lur idéia, los òmes que eran pas tròp valhents prenian lo temps de los afilar, que quo era pas un trabalh tròp penible. Los autres paisans fasian benleu de lurs coteus coma de lurs machinas, que entretenian pas totjorn coma aguès faugut (Damandatz aus mecanicians !), perque quò los interessava gaire e avian totjorn quauque trabalh que tainava mai.
Agusavan los coteus de la maison que « copavan coma mon janoelh » avant un grand repas, per exemple, per los que avian pas de coteu, o ben los passavan sus la mòla per las fauchas, un còp que avian ’chabat de far lusir lo talhant de totas las dents sus la lama de faucheurza. Los apoiavan sus la peira trempa e ardich pitit ! lo goiat virava la manivela vira que te vire ; chauchavan tant que podian sens mainatjar l’acier trempat, tan delicat que fuguès.
Aprep de las annadas, la lama de ’quilhs braves coteus de Nontron era minjada aus tres-quarts. Era talament usada que chabissiá pus entierament dins lo manche quand eran barrats. Mas los òmes gardavan los coteurs jusc’a temps que traucavan las pòchas de malinas. Quand eran tròp vielhs, servian per anar « cherchar aus lapins ». Mai òm esperava pas totjorn que fuguessan fotuts ! Quo es mai d’un còp que ai polhat ma defunta mair que preniá son brave coteu de Châtellerault per ’massar los gaugs e los larjons !
Un còp, contí ad un Anglés tots los servicis que mon coteu me rendiá. Me’n serviá per engraissar mon pan de grilhons e far daus eschalons, copar lo ròstit dins ma sieta, talhar lo jambon e lo saussiçon quand nos ’restem cassar la crosta au bòrd de la rota, descopar la peu dau fromatge (« Ten, Medòr ! »), drubir una botelha emb lo tira-boschon… Nòstres ancians, mai benleu d’autres pas tan ancians que quò, prenian lur coteu per sagnar un polet o un lapin, per se curar las onglas daus dets mai daus artelhs. Veguí l’Anglés s’escharnir. 
Quo es vint còps per jorn que òm suert son coteu de sa pòcha. Una envelòpa o un paquet que òm vòu drubir pròpament, un cacau que òm voldriá minjar sens esbrijonar los tests, una romdre en travers dau chamin : Crau ! Quand òm ’massa un champanhòu, fau copar lo pè a ras de terra per pas chaulhar lo panier e pas tròp desrenjar lo micèli. Separar las paginas d’un libre emb son coteu per entrar dins un monde bastit per l’imaginacion d’un autor es un plaser de mai quand òm legis las publicacions de Melhau.
Mas, z’ai desjà escrich en quauque luòc, la granda jauvissença es de pataunhar un coteu au fons de sa pòcha. Fòrma d’onanisme ? Una escrivana occitana fai remarcar que los òmes, a començar per son pair e sos frairs ’resten pas de se maniar lo chause que vòle dire, que quò lur prus, que an benleu paur de lo perdre. Per los garir de lur complexe de castracion, a-t-ela pensat, ’quela dròlla, òfrir aus òmes de sa familha un La Guiòla, un Perigús, un Tièrn o un Nontron en eschamge de quauquas centimas d’euro ? Un brave coteu que faran segre pertot e que se’n creiran de lo drubir davant los autres òmes.
Auran los dos ustilhs que permeten ad un òme de se sauvar, coma òm ditz, de subreviure si aimatz mielhs. Mai si un òme que ’rieba nonmas « emb son b… e son coteu » chas de la gent  ente es convidat, es pas tant distingat coma lo que òfra un bosquet de flors, una bóitia de chocolat, una botelha de bon vin… o ben un coteu de Nontron. Un coteu vertadier, ponchut, bien afilat ! Per que se fasan pas de mau, las femnas ’chapten a lurs goiats de ’quilhs noveus pitits coteus emb una poncha redonda. ’Quelas femnas an ren compres. Un coteu d’òme es fait per traucar, non ?
A, la seguretat ! Avetz eissaiat de prener l’avion o ben d’entrar dins un museom emb vòstre coteu dins la pòcha ? Defendut ! Los reglaments son durs e severes per de las pitas chausas e voldrian far creire que zo son aitot per las grandas. La gent coma me, que tròben en dire lur coteu si lo senten pas dins lur pòcha, son pas contents dau tot. En Angleterra, mon filh se faguet confiscar son coteu per un con de policier, un brave coteu de Nontron, un present de son pair ! Siriá incinerat, çò-ditz l’autre. E, perdiu ! Comprene pas perque los fabricaires de coteus de pòcha van pas tots ensemble damandar a las autoritats, que vòlen tant garantir nòstra seguretat, de barrar los uelhs quauques còps per mielhs los drubir quand quo es lo moment.
Ten ! Quò me fai pensar que la Festa dau Coteu se ten a Nontron ujan, coma tots los ans, per la segonda dimenjada dau mes d’aust. Daus coteliers venguts de pertot en França e dins lo monde fan veire de las bravas lamas d’acier damassat, daus coteus japonés de grand luxe, daus canadians que semblen un avion o una fusada, daus pitits coteus que las damas garden dins lur sac… Veiretz un cotelier farjar daus coteus de chaça e un autre fabricar daus coteus de peira, parier coma los òmes preistorics. Voldretz ’chaptar tots los que portaretz los uelhs dessus. Ne’n auretz tant a la maison que si damandatz « Ente es mon coteu ? », vos respondran « Lo quau ? ». Vòstre coteu de Nontron aurá vòstre nom gravat sus la lama, mai benleu una crotz occitana sus lo manche de rampalm. Aprendretz a l’afilar, passaretz sus lo boesc de la graissa de fetge gras, auretz un coteu d’acier « alimentàri », un coteu de monsur prim coma un rasador, pas un coteu de metau negre coma los daus ancians, e obludaretz lo temps que viravatz la mòla per dòstar la berche sus la lama de la faucheurza, vira que te vire.

A Javerlhac, lo 23 de junh de 2015
Jan-Peire Reidi