Lo passé simple es lo temps dau recit dins la linga francesa literària. Fai un brave moment que, dins la linga parlada, es remplaçat per lo passé composé. Mas en occitan e dins d’autras lingas romanicas, lo « passat simple », que aimem mai apelar « preterit », es una fòrma plan viva dins tots los niveus de linga. A la velhada, quo era au « preterit », pas au « passat compausat », que los vielhs engrunavan la sega d’eveniments de lur conte :
Ma granda a sovent contat que, ’na nuech, daus velhadors que passavan pas luenh auvigueron quauqua res de pas ordinari… D’abòrd, i aguet darreir ilhs lo pas d’un chavau… Tot d’un còp, en passant lo riu, quò se getet dedins emb un bruch de ferralha… L’endeman, torneron au riu… Lai vegueron res… (Marcela Delpastre, Los Contes dau Pueg Gerjan)
Lo preterit pòt servir tanben per contar una sega d’eveniments mai recents. Per exemple, veiquí coma una pita dròlla parla de sa jornada chas sos grands a la campanha, d’en prumier en occitan, puei en francés :
Version occitana : Dijòus, jorn de comget, n-anei a la campanha. Prenguei mon panieron ente ma mair avia plejat dins una pelha blancha un paquet de cafet… [Mos grands] me desbarrasseren de mon panier… La Pomponeta avia ’gut quatre pitits chats… Los megueren dins una bòtja e los n-anerem nejar dins lo Riu-tòrt… En tornar de nejar los chats, encroserem los lapins que n’avia dietz de crebats… Après ’quò surtiguerem de la cava de las pomas que l’i puirissian… ( Jan dau Melhau, En francés dins la revirada)
E veiquí lo raconte, un pauc melhorat, si òm pòt dire, que la dròlla ne’n fai au passé composé « dins la revirada » :
… j’ai regardé téter les petits chats de la Pomponette, j’ai ramassé de l’herbe pour les lapins, j’ai épluché des pommes de terre… ( Jan dau Melhau, En francés dins la revirada)
D’un costat, avem un recit, de l’autre, quò sembla mai un compte-rendut.
De segur, los escrivans de linga francesa an enquera mestier dau passé simple. Dins L’Estrangier d’Albert Camus lo recit au passé composé es una chausida calculada que fai pareitre chasca frasa coma una unitat separada per crear l’impression d’un monde absurde.
Au contrari, nòstre preterit, dòna de l’òrdre e de la coërença au passat. Es lo temps dau contaire ; estacha los eveniments entre ilhs dins un recit que deu menar en quauque luòc, jusc’au moment que òm pòt dire : « E cric, e crac, mon conte es ’chabat ».
Lo passat compausat en occitan es resultatiu ; quo es que lo resultat de l’accion e lo rapòrt emb lo present que lo que parla a dins l’idéia :
« Que t’a ’ribat ? – Ai tombat dins l’escalier e m’ai cassat una chamba. »
Ai legit Lo Viatge aquitan. (e pòde ne’n parlar)
Quo es lo temps dau compte-rendut, lo que sierv naturalament dins las letras per donar de las novelas.
Mon char filh,
…. Dempuei que ses partit, avem una béstia en dire, perque lo vedeu que aviam ’chaptat au vesin que aviá de tan bravas banas s’a esbanat e l’am vendut… Mon paubre Jan, te dirai que ton pair s’a desfait un braç e que la Madelin l’a recabilhonat… (D’aprep E. Delaja)
E òm tròba sovent lo passat compausat dins los jornaus intimes :
Mas, mas, mas… M’ai fretat los uelhs, ai pelucat, ai cheurlhat… ’Visa ’quel afar ai-ieu dich a nòstra femna… Un auseu a la mòda punk… Un merle meitat blanc. (Peire Lallet, En segre lo jornau)
Lo passat compausat occitan fait estat mai que mai de quauqua ren de recent. Lo rapòrt de l’eveniment passat emb lo present pòt sovent estre verifiat per la possibilitat d’ajostar un adverbi coma « desjà » :
A desjà ’chabat. (*’Chabet desjà es impossible)
Quò seriá interessant de comparar los temps daus passat dins daus exemples coma :
1) Partit a la guerra en 1914 e lo torneren pus veire.
2) Dempuei dietz ans l’an pus tornat veire. (On ne l’a jamais revu)
A vòstra idéia, qu’es quò dire que lo passat compausat es impossible dins la prumiera frasa e lo preterit dins la segonda ? (NB. Som en 2018.)
Un autre exercici interessant seriá de comparar los temps de la conjugason empluiats dins una biografia – per exemple, la de Mistral – en francés e en occitan dins la Wikipedia : passé simple e présent de narration dins una linga, preterit dins l’autra…
Los que an agut la chança d’auvir parlar e de parlar la linga en familha se sierven naturalament dau preterit occitan ; per los autres, quo es una pita dificultat, coma lo preterit e lo present perfect per los que aprenen l’anglés.

Un autre còp, parlaram benleu d’una autre temps de la conjugason enquera viu en occitan, mas pus gaire en francés, lo passat subrecompausat. Ça a eu payé ! coma disiá Fernand Raynaud. Quò a ’gut paiat, mas quò pàia pus !

A Javerlhac, lo 27 d’abriu de 2018
Jan-Peire Reidi

Le Congrés Permanent de la Langue Occitane vient de mettre en ligne sur le " Dico d'òc " un lexique français-occitan limousin gratuit , en plus des versions déjà existantes (auvergnat, gascon, languedocien, provençal, vivaro-alpin...).

Ce travail collaboratif effectué par Danis Chapduelh sur la base de divers travaux effectués par des linguistes et des auteurs permet de constituer un « Basic » de 14000 entrées, très utile notamment pour les collégiens et lycéens.

Il existe également une version occitan français.

A voir sur : https://www.locongres.org/fr/applications/dicodoc-fr/dicodoc-recherche?view=search

Comprener un texte escrich fai partida de çò que los especialistas ’pelen las « quatre aptitudas » de la practica d’una linga. Las tres autras son : comprener la linga orala, parlar, escrir. Òm es totjorn melhor per una aptituda que per una autra ; quantben de gent saben parlar l’occitan, mas pas l’escrir e fan malaisat per lo legir ? Quantben de Francés se fan comprener daus Anglés e daus Americans mas comprenen pas las conversacions quand son dins lo país, mai los quites jornaus ?

En linga estrangiera, la dificultat per comprener la linga parlada, quo es de destriar los elements que son tots soldats dins un grope de sense. Un còp, una Anglesa me disset que compreniá pas una locucion que los Francés empluiavan tot lo temps, quauqua ren coma  *nesseresseque (« ne serait-ce que »). Quante zo veguet escrich, quò fuguet clar ! Una autra granda dificultat, quo es de telefonar en linga estrangiera. Pas aisat de desbraulhar còp sec un boiradis de sons estrangiers, sens veire la figura de la persona que parla, e de respondre d’abòrd. Lo pus complicat, quo es las chifras. Eissaiatz de tornar dire un numerò de telefòne en anglés, ten !

La lectura permes de mielhs veire los elements separats (los mots « noveus »), de sapcher coma quò s’organiza dins la frasa e d’aprener daus mots sens los tròp desformar. Ren que de veire los gropes de sense mau segmentats dins quauques textes en grafia « patoisanta », òm se rend compte que nòstres ancians, que escrivian coma podian, sabian plan parlar lur linga, mas comprenian pas totjorn coma quò foncionava !

Quante legissetz en linga estrangiera, trobatz ne sai que de mots que coneissetz pas. Si los cherchatz tots dins lo diccionari, perdetz la cencena, avetz pus lo temps de legir, mai ne’n avetz viste vòstre aise ! Quò vòu pas dire que podetz pas comprener lo texte totparier. D’alhors, la gent ne’n comprenen totjorn mai que disen, o ben que ne’n cresen comprener. Per devinar çò que òm coneis pas, òm se sierv de « estrategias » que ne’n vau pas engrunar los noms aquí, mas que viren totjorn autorn de la mesma chausa : predire lo sense, predire los eveniments, e veire si las ipotesis se verifien. Quand legissiam en classa una novela en anglés, ‘restava regulierament la lectura per damandar aus dròlles : « Que cresetz-vautres que vai ‘ribar ? » Òm ditz que un bon legeire que vira una pagina d’un libre sap quau mot vai trobar en naut de la pagina seguenta. Per legir daus libres en anglés, disiá a mos elevas de pas cherchar dins lo diccionari un mot que vesian per lo prumier còp. Sovent, lo dosesme còp, quò s’esclarzissiá. Si lo tresesme còp cujavan pas devinar çò que quò voliá dire, lur conselhava de look it up, anar veire dins lo diccionari.

Legir daus libres e daus articles dins una linga que òm estudiá es un biais d’aprener en prener dau plaser. Quo es malaisat per començar, quò vai pas viste, mas petit a petit entratz dins lo monde e la pensada de l’autor, setz portat per lo texte, coma òm ditz,  e obludatz que lo texte es escrich dins una autra linga. Aprenetz, sens aver mestier de vos forçar, dau vocabulari e de las viradas, mai las reglas graficas. Los mots e las locucions son associats a de las situacions, daus eveniments (que son daus còps charjats d’emocion), e un niveu de linga (familhara, sabenta…). Quo es plan mai precis que un diccionàri que dòna pas totjorn tròp d’exemples. Òm apren a coneitre los mots que van ensemble dins una linga mas pas dins una autra.  Entau fasent, quand drubiretz lo diccionari bilingüe, chercharetz mai sovent los mots que avetz desjà legits o ben auvits, mas que podetz pas vos rapelar sus lo moment, que non pas los mots inconeguts.

Voletz a tota fòrça far de las listas de mots sus un carnet que ‘visatz de temps en temps per vos refreschir la memòria ? Perque pas ! Òm reten mielhs çò que òm escris. Si lo mot a un equivalent precis en francés, podetz metre la revirada a costat. Fau subretot far atencion a la construccion : « aidar a quauqu’un far quauqua ren », « servir de quauqua ren », « lo jorn que lo veguí » (en francés : le jour où je l’ai vu), si quo entau que disen chas vos. Pas la pena de cherchar a aprener daus mots que òm compren mau e que sierven pas sovent. Mas si quò vos ditz… Sei pas contre los museoms. Pense que lo mielhs es d’escrir de las frasas completas o ben de las partidas de frasas ente se tròben daus mots e de las locucions que òm pensa ne’n aver mestier. Mas, zo tòrne dire, chascun fai coma vòu, i a pas de regla. Çò que compta, quo es d’i trobar son plaser, de se distraire, de descrubir, d’aprener.

A Javerlhac, lo 12 de feurier de 2015
Jan-Peire Reidi