Dins son brave libre L’Aubre solet, l’escrivan lemosin Peire Lallet conta que son pair, « lo pair Jan », perdiá pas una ocasion de picar la curiosetat de son dròlle. Quante un avion passava, que quò ’ribava pas tan sovent qu’aüei, eu li credava :
« Pitit, vaque veire l’avion ! »
E, quante aviá mestier d’agusar la lama de la faucherza :
« Pitit, vaque virar la mòla ! ».
Vaque es un imperatiu de la seconda persona dau singular dau verbe venir que se ditz pas nonmas per apelar un chin o ben far segre las ovelhas. Òm auva sovent las mairs zo dire a lur mainatge, per exemple. Per convidar una persona que òm tutia, òm pòt li dire :
« Vaque minjar la sopa coma nautres ! »
Dins sa Grammaire limousine, p. 266, Chabaneu explica que vaque es benleu la reünion de ven e de ’quí (en francés : viens e ici), emb un desplaçament de l’accent sus la prumièra sillaba. Quo es nonmas una ipotesi. L’explicacion « ven ’quí » ’niriá finament si tots disian  *véque, coma nautres que parlem è, e si lo parlar è era mai ancian, mas los que parlen a disen « vaque », emb un a long…
Chabaneu fai remarcar que « vaque » = « *ven quí » siriá desjà un pleonasme e que fariam un doble pleonasme en disent : « Vaque ’quí ! ».
« Vaque » es una fòrma que s’auva en lemosin naut, mas que, a Tula, disen « vene » (Chabaneu, p. 266). Quò empaicha pas Jan dau Melhau, que ne’n es pertant pas loenh, escris :
« Vaque veire quauqua res de brave ! ». (Una jornada a la campanha)

Justament, s’es vut qu’a la campanha lo òrdres eran pas totjorn tròp amistos, subretot quante volian eslunhar quauque chin que japava japaras-tu aprep un estrangier. La gent eran pas tan mofles coma au jorn d’aüei :
« Taicí, raca de chin ! »
E la paubre béstia se tirava d’aquí la coá entre las pautas per pas ’massar quauque còp de lata o d’agulhada.
« Taicí », prononçat *teici,  ven probablament de « d’aicí » (Vai-te’n d’aicí !), coma quò se ditz enquera dins d’autres endrechs. Mas chausa amusanta, dins Lou Trésor dóu Felibrige, Mistral escris :
« TEICI, TAICI interj. que l’on emploie en Prov. pour appeler un animal, en Lim. pour le chasser » !
Anatz comprener… Mas una frasa sens gaire d’ambigüitat que aimavan dire, quo era : « Defòra n’es pas plen ! »
« Taicí, raca de chin ; defòra n’es pas plen ! ».
Quo es ben lo diable si òm pòt pas se far escoltar !

A Javerlhac, lo 30 de mai de 2018
Jan-Peire Reidi

Linga d’òc, linga d’amor. Creiriatz que l’amor espelis dins la quita gramatica.
La locucion prepausicionala que aime lo mai es per l’amor de (far quauqua ren), que exprimis la finalitat. Es vesina de sense d’autras locucions coma : per (de) dire de, per fin de. Nòstres davanciers de linga lemosina, que sentian benleu pus lo rapòrt emb lo sentiment que dòna dau sense a nòstra vita, an creat la fòrma emb l’aferesi e sens article : per ’mor de. Pòt estre prononçada per ’mo’ de… Voletz daus exemples ? Ne’n veiquí tres :
Eu copava de las gitòlas de boesc sabat per l’amor de far daus estiflaus. (Delaja)
… las aurelhas coijadas sus l’eschina per ’mor de montrar lo mens possible de sa persona. (Ganhaire)
Fugueren penduts per ’mor de los empaichar de traïr. (Dugròs)
La locucion se tròba en gascon e en lengadocian jos la fòrma pr’amor de…
Per l’amor de far, per far : ente es la diferença ? Siretz benleu pas tots d’acòrd, mas m’es ’vis que la realizacion de l’accion es prevuda emb un pauc mens d’immediatetat e un pauc mai de complexitat dins « per l’amor de far » que dins « per far ». De verifiar !

La locucion conjonctiva per l’amor que (per ’mor que) voù dire per çò que, perque (= per çò que). Indica per quala la rason quauqua ren se fai o se fai pas :
Me plànhe pas de tu, per l’amor que m’as jamai fait degreu.
Eu ne tirava pas lo lard aus chins, per l’amor qu’eu ne ’viá ni lard ni chins. (Delaja)
Li disiá que Bartali [era mòrt], mas l’autre lo cresiá pas per l’amor que l’aviá jamai vist dins los mòrts dau jornau. (Berland)
Las locucions conjonctivas que podrian correspondre en francés son : (compte tenu) du fait que, pour la bonne raison que.

Quauques francofònes que aprenen l’occitan ausen benleu pas utilizar de las fòrmas coma per l’amor que, per l’amor de, per l’amor que (ten !) la referença a l’amor lur pareis suspecta. An paur de se trompar. An tòrt ; fau surtir de l’estile minimalista.
Veiquí doas locucions de mai que pòden surprener : per pretz que… e de beu que :
Per pretz que metiá lo chapelet jos lo nas [dau chin], eu li fotiá un còp de verja. (Delaja)
Sinonimes : a mesura que, a proporcion que… En francés : au fur et à mesure que…
De beu qu’eu tustava, eu enfonset la pòrta. (citat per Camila Chabaneu ; = talament qu’eu tustava…)

Veiquí, per ’chabar, lo sovenir d’una locucion « d’amor ». Si i aviá quauquas sòbras dins lo plat quante aviam disnat, ma defunta granda-mair disiá :
« L’un per l’amor de l’autre, z’an pas volgut ’chabar. »
Per politessa, chascun z’aviá laissat per los autres. L’un per l’amor de l’autre ! Es-t-eu pas brave ’queu biais de dire ?

A Javerlhac, lo 7 de mai de 2018
Jan-Peire Reidi

Lo passé simple es lo temps dau recit dins la linga francesa literària. Fai un brave moment que, dins la linga parlada, es remplaçat per lo passé composé. Mas en occitan e dins d’autras lingas romanicas, lo « passat simple », que aimem mai apelar « preterit », es una fòrma plan viva dins tots los niveus de linga. A la velhada, quo era au « preterit », pas au « passat compausat », que los vielhs engrunavan la sega d’eveniments de lur conte :
Ma granda a sovent contat que, ’na nuech, daus velhadors que passavan pas luenh auvigueron quauqua res de pas ordinari… D’abòrd, i aguet darreir ilhs lo pas d’un chavau… Tot d’un còp, en passant lo riu, quò se getet dedins emb un bruch de ferralha… L’endeman, torneron au riu… Lai vegueron res… (Marcela Delpastre, Los Contes dau Pueg Gerjan)
Lo preterit pòt servir tanben per contar una sega d’eveniments mai recents. Per exemple, veiquí coma una pita dròlla parla de sa jornada chas sos grands a la campanha, d’en prumier en occitan, puei en francés :
Version occitana : Dijòus, jorn de comget, n-anei a la campanha. Prenguei mon panieron ente ma mair avia plejat dins una pelha blancha un paquet de cafet… [Mos grands] me desbarrasseren de mon panier… La Pomponeta avia ’gut quatre pitits chats… Los megueren dins una bòtja e los n-anerem nejar dins lo Riu-tòrt… En tornar de nejar los chats, encroserem los lapins que n’avia dietz de crebats… Après ’quò surtiguerem de la cava de las pomas que l’i puirissian… ( Jan dau Melhau, En francés dins la revirada)
E veiquí lo raconte, un pauc melhorat, si òm pòt dire, que la dròlla ne’n fai au passé composé « dins la revirada » :
… j’ai regardé téter les petits chats de la Pomponette, j’ai ramassé de l’herbe pour les lapins, j’ai épluché des pommes de terre… ( Jan dau Melhau, En francés dins la revirada)
D’un costat, avem un recit, de l’autre, quò sembla mai un compte-rendut.
De segur, los escrivans de linga francesa an enquera mestier dau passé simple. Dins L’Estrangier d’Albert Camus lo recit au passé composé es una chausida calculada que fai pareitre chasca frasa coma una unitat separada per crear l’impression d’un monde absurde.
Au contrari, nòstre preterit, dòna de l’òrdre e de la coërença au passat. Es lo temps dau contaire ; estacha los eveniments entre ilhs dins un recit que deu menar en quauque luòc, jusc’au moment que òm pòt dire : « E cric, e crac, mon conte es ’chabat ».
Lo passat compausat en occitan es resultatiu ; quo es que lo resultat de l’accion e lo rapòrt emb lo present que lo que parla a dins l’idéia :
« Que t’a ’ribat ? – Ai tombat dins l’escalier e m’ai cassat una chamba. »
Ai legit Lo Viatge aquitan. (e pòde ne’n parlar)
Quo es lo temps dau compte-rendut, lo que sierv naturalament dins las letras per donar de las novelas.
Mon char filh,
…. Dempuei que ses partit, avem una béstia en dire, perque lo vedeu que aviam ’chaptat au vesin que aviá de tan bravas banas s’a esbanat e l’am vendut… Mon paubre Jan, te dirai que ton pair s’a desfait un braç e que la Madelin l’a recabilhonat… (D’aprep E. Delaja)
E òm tròba sovent lo passat compausat dins los jornaus intimes :
Mas, mas, mas… M’ai fretat los uelhs, ai pelucat, ai cheurlhat… ’Visa ’quel afar ai-ieu dich a nòstra femna… Un auseu a la mòda punk… Un merle meitat blanc. (Peire Lallet, En segre lo jornau)
Lo passat compausat occitan fait estat mai que mai de quauqua ren de recent. Lo rapòrt de l’eveniment passat emb lo present pòt sovent estre verifiat per la possibilitat d’ajostar un adverbi coma « desjà » :
A desjà ’chabat. (*’Chabet desjà es impossible)
Quò seriá interessant de comparar los temps daus passat dins daus exemples coma :
1) Partit a la guerra en 1914 e lo torneren pus veire.
2) Dempuei dietz ans l’an pus tornat veire. (On ne l’a jamais revu)
A vòstra idéia, qu’es quò dire que lo passat compausat es impossible dins la prumiera frasa e lo preterit dins la segonda ? (NB. Som en 2018.)
Un autre exercici interessant seriá de comparar los temps de la conjugason empluiats dins una biografia – per exemple, la de Mistral – en francés e en occitan dins la Wikipedia : passé simple e présent de narration dins una linga, preterit dins l’autra…
Los que an agut la chança d’auvir parlar e de parlar la linga en familha se sierven naturalament dau preterit occitan ; per los autres, quo es una pita dificultat, coma lo preterit e lo present perfect per los que aprenen l’anglés.

Un autre còp, parlaram benleu d’una autre temps de la conjugason enquera viu en occitan, mas pus gaire en francés, lo passat subrecompausat. Ça a eu payé ! coma disiá Fernand Raynaud. Quò a ’gut paiat, mas quò pàia pus !

A Javerlhac, lo 27 d’abriu de 2018
Jan-Peire Reidi