Lo passé simple es lo temps dau recit dins la linga francesa literària. Fai un brave moment que, dins la linga parlada, es remplaçat per lo passé composé. Mas en occitan e dins d’autras lingas romanicas, lo « passat simple », que aimem mai apelar « preterit », es una fòrma plan viva dins tots los niveus de linga. A la velhada, quo era au « preterit », pas au « passat compausat », que los vielhs engrunavan la sega d’eveniments de lur conte :
Ma granda a sovent contat que, ’na nuech, daus velhadors que passavan pas luenh auvigueron quauqua res de pas ordinari… D’abòrd, i aguet darreir ilhs lo pas d’un chavau… Tot d’un còp, en passant lo riu, quò se getet dedins emb un bruch de ferralha… L’endeman, torneron au riu… Lai vegueron res… (Marcela Delpastre, Los Contes dau Pueg Gerjan)
Lo preterit pòt servir tanben per contar una sega d’eveniments mai recents. Per exemple, veiquí coma una pita dròlla parla de sa jornada chas sos grands a la campanha, d’en prumier en occitan, puei en francés :
Version occitana : Dijòus, jorn de comget, n-anei a la campanha. Prenguei mon panieron ente ma mair avia plejat dins una pelha blancha un paquet de cafet… [Mos grands] me desbarrasseren de mon panier… La Pomponeta avia ’gut quatre pitits chats… Los megueren dins una bòtja e los n-anerem nejar dins lo Riu-tòrt… En tornar de nejar los chats, encroserem los lapins que n’avia dietz de crebats… Après ’quò surtiguerem de la cava de las pomas que l’i puirissian… ( Jan dau Melhau, En francés dins la revirada)
E veiquí lo raconte, un pauc melhorat, si òm pòt dire, que la dròlla ne’n fai au passé composé « dins la revirada » :
… j’ai regardé téter les petits chats de la Pomponette, j’ai ramassé de l’herbe pour les lapins, j’ai épluché des pommes de terre… ( Jan dau Melhau, En francés dins la revirada)
D’un costat, avem un recit, de l’autre, quò sembla mai un compte-rendut.
De segur, los escrivans de linga francesa an enquera mestier dau passé simple. Dins L’Estrangier d’Albert Camus lo recit au passé composé es una chausida calculada que fai pareitre chasca frasa coma una unitat separada per crear l’impression d’un monde absurde.
Au contrari, nòstre preterit, dòna de l’òrdre e de la coërença au passat. Es lo temps dau contaire ; estacha los eveniments entre ilhs dins un recit que deu menar en quauque luòc, jusc’au moment que òm pòt dire : « E cric, e crac, mon conte es ’chabat ».
Lo passat compausat en occitan es resultatiu ; quo es que lo resultat de l’accion e lo rapòrt emb lo present que lo que parla a dins l’idéia :
« Que t’a ’ribat ? – Ai tombat dins l’escalier e m’ai cassat una chamba. »
Ai legit Lo Viatge aquitan. (e pòde ne’n parlar)
Quo es lo temps dau compte-rendut, lo que sierv naturalament dins las letras per donar de las novelas.
Mon char filh,
…. Dempuei que ses partit, avem una béstia en dire, perque lo vedeu que aviam ’chaptat au vesin que aviá de tan bravas banas s’a esbanat e l’am vendut… Mon paubre Jan, te dirai que ton pair s’a desfait un braç e que la Madelin l’a recabilhonat… (D’aprep E. Delaja)
E òm tròba sovent lo passat compausat dins los jornaus intimes :
Mas, mas, mas… M’ai fretat los uelhs, ai pelucat, ai cheurlhat… ’Visa ’quel afar ai-ieu dich a nòstra femna… Un auseu a la mòda punk… Un merle meitat blanc. (Peire Lallet, En segre lo jornau)
Lo passat compausat occitan fait estat mai que mai de quauqua ren de recent. Lo rapòrt de l’eveniment passat emb lo present pòt sovent estre verifiat per la possibilitat d’ajostar un adverbi coma « desjà » :
A desjà ’chabat. (*’Chabet desjà es impossible)
Quò seriá interessant de comparar los temps daus passat dins daus exemples coma :
1) Partit a la guerra en 1914 e lo torneren pus veire.
2) Dempuei dietz ans l’an pus tornat veire. (On ne l’a jamais revu)
A vòstra idéia, qu’es quò dire que lo passat compausat es impossible dins la prumiera frasa e lo preterit dins la segonda ? (NB. Som en 2018.)
Un autre exercici interessant seriá de comparar los temps de la conjugason empluiats dins una biografia – per exemple, la de Mistral – en francés e en occitan dins la Wikipedia : passé simple e présent de narration dins una linga, preterit dins l’autra…
Los que an agut la chança d’auvir parlar e de parlar la linga en familha se sierven naturalament dau preterit occitan ; per los autres, quo es una pita dificultat, coma lo preterit e lo present perfect per los que aprenen l’anglés.

Un autre còp, parlaram benleu d’una autre temps de la conjugason enquera viu en occitan, mas pus gaire en francés, lo passat subrecompausat. Ça a eu payé ! coma disiá Fernand Raynaud. Quò a ’gut paiat, mas quò pàia pus !

A Javerlhac, lo 27 d’abriu de 2018
Jan-Peire Reidi