Quauques vilauds que venen passar lurs vacanças au país se plànhen dau bruch de las béstias, de las machinas e de la gent. Fau creire que, dins las vilas, son pas tant desrenjats per las automobilas, los camions e ’quilhs petarons que vos trauquen las aurelhas. E la musica industriala dins los magasins ? Dins las auberjas, òm s’auva pus minjar, coma ditz l’autre. Per me, la mediocritat de la musica difusada dins las boticas es sovent lo signe que s’i ven una paubra marchàndia. Au vilatge, nòstre toristas son eissaurelhats per los tractors, las jostairas e las sejas electricas. Los chins que s’esjangolhen los matins de chaça, las vachas que monen quand an vendut luts vedeus e las quitas clòchas d’egleisa que sònen les oras los empaichen de durmir. Podem comprener si son traïts per una tronçoneurza que s’esmarrauna o ben un còp de fusilh que peta gaire loenh de las maisons, mas que dire de los que se plànhen daus jaus que chanten dabora ? Pareis qu’en Provença, pòden pas sufrir las cigalas que girrinen la nuech. En Perigòrd vòlen far olhar los lacs per pus auvir las galhaudas s’escraunar... Urosament, los que fan las leis an volgut que los bruchs de nòstres vilatges, los daus lacs mai daus jaliniers, sian declarats patrimòni sonòre de França. 
Los paisans de dins lo temps vivian pas dins un monde de silenci. La gent avian l’abituda de badar per far portar lur votz tan loenh que podian dins las terras e dins los prats. Auve enquera la vesina, las mans en olheta au fons dau vargier, que credava a son vielh grand-pair enquera a espijar dins las estolhas, quand lo disnar era preste : « Auv pairiiiin ! Auv pairiiiin ! ». Tan loenh que fugués, lo pairin era pas vengut pro dur d’aurelha per pas l’auvir. Si òm marmusava, la gent cresian benleu que òm era pas franc, que òm disiá dau mau de quauqu’un. Dins las auberjas plenas d’òmes passablament esfeunits los jorns de feira, quò s’esbadoirava, quò tustava sus las taulas a grands còps de bilhon e quò uchava per se far servir… « A mon amic, quau sabat ! », coma ditz l’autor de Picatau.
Justament, si òm vòu aprener tots qui verbes de nòstra linga que descriven los bruchs de las béstias e daus crestians, lo libre d’Enric Delaja es una font de vocabulari. Tots ’quilhs contes « en patois dau Nontronés » son per far rire, e sabem ben que la comediá umana mena grand bruch :
« La Marieta credava, la verja petava e la tròia janglava. Qu’era pieg qu’au cirque. »
Alhors, trobem una chambariera sadolarda que
« …fasiá brundir la pòrta e tundir los gabinets. ’L’especonava las marmitas… »
e una autra que « quand ’la marchava, fasiá crasenar lo planchat ».
En mai dau « sabat », avem tres mots per dire « un grand bruch e un granda agitacion » : lo masant, la petaraja, lo treblum :
« En auvent tot ’queu masant, las moschas s’esmaliren. ’Las brundiren coma de las becas. »
« La ’Belha fugiá (corriá) totjorn e fasiá un sabat enratjat. Auriatz dich que lo Diable mai los diabletons fasian la petaraja dins la maison. Paubra maison, qu’era si tranquilla, ’la ne’n veguet dau treblum ! »
Voletz un autre exemple dau mesma genre :
« Quante lo leberon fuguet vesin de la tròia, quò faguet la petaraja dins l’estable. (…)  Quò se desbrejava, quò rundiá, quò fugiá, e, de temps en temps, lo bac se desvirava. »
Lo sabat e lo masant fan benleu pensar un pauc mai au bruch, la petaraja e lo treblum au bolegadis que ne’n es causa.
Dins lo bestiari de Picatau, la jaça jagassa, lo merle estifla, lo burgaud vonvona, las ranas (galhaudas) ranen, mai los chins esmalits, quand « unlen » pas « tota la nuech ». E coma de rason, lo boc benla, los pòrcs runden (verbe « rundir »), las polas carcaren, los polichons (poletons) pianleten, las auchas s’escraunen en estendent lo còu, lo chavau rossina, e l’asne brama (« E brama, e bramaras-tu, Picatau ne’n era eissaurelhat ») … Ren de pus normau : lo mairilhier fai eschinlar l’eschinleta a la messa, lo fornet (lo *pial) de l’escòla « ronfla coma una bateurza » e lo tren « estifla e espofida en bradassant ». 
Dins los mimologismes collectats per Micheu Chapduelh, las béstias parlen coma los crestians ; dins Picatau, quò es sovent lo contrari. E aquí, la misoginia de Delaja se’n dòna tant qu’a bon compte. Las dròllas espauridas fugen « en s’esjaulhant », la dròlla que se creu perduda « sisla coma un lapin ». La Miauna, la chambariera flaunharda (enjôleuse), « s’esmarrauna en parlant » coma un margaud) e una autra pren « una votz de chabrilhon » per legir la letra que ven d’escrir. Las clapas (les commères) blagassen (o ben platussen) e se ’trapen de farlassar au luòc de far lo disnar. La chambariera que lo mera a fotuda defòra ne’n ’chaba pas de marronar : 
« E patati e patata ! e ’quò-quí e ’quò-‘lai ! ’La disset tot mai lo resta (…). ’La girrinet tant que zo trobet bon (…) e contunhet de jacinar tota sola ». 
Lo diccionari de Daniel nous ditz que « girrinar », quo es brundir coma daus insectes.  « Jacinar », que fai pensar a las ’jaças, es probablament parent de « jagassar ». Quand se rapòrten aus crestians, los crits d’animaus prenen sovent una valor pejorativa.
« Suau ! » se ditz a quauqu’un que parla tròp fòrt (« Suau ! Suau ! Picatau, tu nos essaurelhas !». « Cho ! » sierv per damandar lo silenci per l’amor de mielhs auvir un bruch estrangier :
« Cho ! Ne fasetz pas de bruch. Lo vielh es si feble que n’a pas la fòrça de credar. »
Dins los verbes de bruch que comencen per es– (s’esjaulhar, s’esjangolhar, s’esbadoirar, s’esbenzelar, s’esbramelar, s’escoilar...), ’queu preverbe es– me fai pensar a la valor de « out » dins daus verbes coma « to cry out », « to burst out » en anglés. S’esbramelar, quo es se metre de bramar tot d’un còp. Dins Picatau, lo boc se reten de s’esbenzelar chas lo perceptor, l’asne s’esbramela quand es content de ’ribar a l’estable, los goiassons s’escoilen dins la pension. En occitan ’quilhs verbes son mai que mai pejoratius.
Un autre occitanisme que tròbe plan interessant correspond un pauc au francés « pousser un cri » (butir un crit). Aimem mai dire : aver una credada :
Quante ’l’aprenguet la novela, ’la n’aguet ’na granda credada e ’la tombet sur lo planchat. »
E veiquí d’autres exemples de la mesma estructura relativament productiva :
« (Lo vedeu) n’aguet ’na si fòrta esbramelada que las vitras drindrineren. »
« (Sa mair) n’aguet ’na unlada », (la Borruda) n’aguet una granda gemada »
« (Lo diable) n’aguet una ranada que vos auriá fait fremir ».

D’ente diable nòstre contaire nontronés a-t-eu surtit tot ’queu vocabulari ? Faguet pareitre sas « viòrlas » dins lo jornau locau Le Nontronnais dins las annadas 30. Gaire dins lo Dictionnaire patois-français d’Aimé Jardry, que es plan limitat. Benleu en pita partida dins lo Daniel, que Lo Bornat aviá començat de publiar. Simpla suspausicion. Non, quo era mai que mai la linga dau país, lo parlar que Delaja, regent a Auginhac e a Champeu, podiá auvir tots los jorns e pertot. Un tresaur per nautres. Pas la pena d’anar bien loenh si volem aprener una linga que sirá pas nonmas dau francés occitanizat. Avem nòstre Picatau d’Enric Delaja, contaire de valor que sap far viure los mots de la linga per nòstre plaser. 

A Javerlhac, lo 15 de nfeurier de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Pouvez vous retrouver dans ce texte les mots qui signifient :

bavarder (2 verbes)
bêler (2 verbes)
bourdonner (insecte)    
bourdonner, vrombir (insecte, moteur)
brailler
braire (ou meugler)
caqueter
coasser (grenouilles; 2 verbes)
craquer
criailler (oie)
éternuer
gémir
grogner (cochon)
hennir
hucher
hurler
jacasser (2 verbes)
meugler
murmurer
parler fort (2 verbes)
pépier, piauler
pousser des cris aigus (cochon, chien)
pousser des cris aigus (femmes)
pousser un cri perçant (lapin, porc)
résonner, retentit (1 verbe)
rouspéter
siffler
sonner
tinter (clochette)
vacarme, tohu-bohu, charivari (3 mots)
vibrer (vitres)

Quo es mai d’un còp dins la jornada, mai que mai quante sei coma daus mainatges, que daus mots me tòrnen de quante era pitit. Coma quante vese los parents far minjar aus pitits de la besunha industriala dins daus topinons. Autres còps, los mainatjons de lur atge saussavan benleu daus eschalons de pan dins lo rosseu d’un uòu bulit que ’pelavan un cacon. Crànhian pas la saumonela dins ’queu temps. D’alhors los pitits mai los beus mingen pas tant de pan coma nautres dins lo temps ! Quitament en occitan francisat, los mots viravan sus la linga daus goiats coma ’quela vitoira jauventa que los fasiá frotjar : un échalou de pain, un petit cacou, la moulette (la moleta) … Los òmes disian « Vau minjar un eschalon e beure un viatge » coma disem aüei : « Vau cassar la crosta e… ». Non, los òmes d’aura beven pus gaire de vin.

M’es ’vis que auve enquera mon defunt grand-pair sus sos vielhs jorns se plànher d’estre gaste quante tornava de trabalhar dins lo vergier. « Sei completament abracat », çò-disiá, emb una intonacion davalanta que tombava coma son còrps usat sus sa chaira davant lo fuòc. En gaire de temps, començava de becicar. Los vielhs d’aura fan coma me : beciquen davant la television. Abracat, becicar… Pense ad un autre biais de dire de mon grand-pair que trobava plan a ma mòda : « Me’n fote coma de la pola escoada. » Los regent trobavan benleu dins los devers de lurs dròlles : « Je m’en fous comme de la poule écouée. » Saber si ’quela paubra pola aviá perdut las plumas de sa coá o ben si avian pas volgut la laissar coar sos uòus ?

Pense a d’autres mots que trobava amusants ; per exemple « babinhon », « crupinhon », « ’massar un paufinhon », « recabilhonar ». Era-quò perque eran associats a nòstres juecs turbulents de goiats ’guissables (« Tu ses bien ’guissable ! ») ? Un dròlle que s’esparrava dins la charriera tombava benleu sus lo babinhon. Un autre còp, tombava de cuu, o ben sus lo crupinhon, si òm vòu. Disiá : « Ai ’massat un brave paufinhon ! ». Lurs paubras mairs que los avian vuts tombar de bicicleta ne’n avian « una frimor dau cagoelh au crupinhon », mas los goiats tòst reviscolats se ’massavan còp sec, coma si avian « ’gut un ressòrt dins lo crupinhon » (E. Delaja). Si per cas quauqu’un se desmanchava un braç o un pè, lo faliá menar au recabilhonaire per lo far recabilhonar.

O ben eran-quò las sonoritats que m’amusavan :  -binhon, -pinhon, -finhon ? Consonanta oclusiva + i + consonanta palatala molhada + u. La « babòia », que sa fonetica era vesina daus autres mots, serviá per espaurir los merles dins los cirieirs. Un dròlle que tractavan de « babòia » era gaire desgordit, lo contrari d’un goiat escarrabilhat. Tots ’quilhs mots, vielhs amics dins nòstre parlar, venian risibles un còp que eran mascarats de francés per una pita transgression : babignou, crupignou, pofignou, baboye, écarabillé… Ne’n aviá una plena gòrja. 

Autres juecs, autres mots : gosonar, gansolhar. Un fiu d’erba de la bona lonjor serviá per « gosonar » dins los cròs per far surtir los greus sus lo prat. Quante quò pleviá, los galapians anavan « gansolhar » dins los gansolhiers sus los chamins…
Me damande si preniá mai de plaser de far daus meschants torns que de dire e tornar dire ’quilhs mots de nòstra linga. Era un pauc coma lo personatge de Nabòcov dins lo roman Lolita que troba una jauvissença dins los quites noms de las goiatas. La linga occitana era un un terren d’amusaments illimitat.

A Javerlhac, lo 13 de genier de 2021
Jan-Peire Reidi

Dins lur prumier sense, virar fai referéncia ad un movement circular sus se-mesma, tornar un desplaçament dins la direccion opausada a la dau despart.

Virar : exemples (tourner)

La Terra vira autorn dau Solelh (tourne)
Far virar la ròda. (faire tourner la roue)
Tota la nuech ai pas ’restat de me virar d’un costat de l’autre dins lo liech e ai pas pogut trobar lo durmir.  (me retourner)
Autres exemples : virar la testa, virar l’eschina (tourner le dos), se virar darreir davant (se retourner)

Tornar : exemples (revenir, rentrer)

Faguet semblant de s’en anar e tornet sus sos pas. (revint)
Ai obludat mon pòrtafuelha, fau que lo tòrne querre. (que je revienne le chercher)
Tòrna dau trabalh tots los sers a sieis oras. (revient, rentre).
Un chaçador aima gaire tornar (a la maison) sens ren. (revenir bredouille)
Es pas enquera tornat. (rentré)
L’anar e tornar : l’aller-retour
Tòrna-me los sòus que t’ai prestats. (Rends-moi…)
Vos vendrai querre mai vos tornarai. (Je viendrai vous prendre et (en plus) je vous ramènerai)

Au sense figurat

Sens entrar dins tots los detalhs, podem remarcar quauques emplecs interessants de tornar e de virar au sense figurat :

Tornar (rendre, recommencer)

Tornar pòt servir per indicar un retorn a un estat anterior (tornar + adjectiu, locucion adjectivala) :
Los remèdis te faran pas tornar jòuna. (Les médicaments ne te rendront pas ta jeunesse)
Gaëtan tornet de bona umor. (J. Ganhaire) (retrouva sa bonne humeur)
L’asne tornet de gost dau costat de Sent-Barrancon. (retrouva son entrain)
Tornar, au figurat, pòt indicar una repeticion (Veire dejos : tornar + infinitiu) :
Per ’queu còp, vos perdòne, mas n’i tornetz pas. (ne recommencez pas)
A taula, òm ditz a sos convidats : Tòrnatz-(l)i ! (Reprenetz-en !)
« Dija donc, brave tridau, tornet lo comte, … » (Dis donc, mon lascar, reprit le comte…)
Autra expression interessanta : a ne pus (l)i tornar : en veux-tu en voilà  
« ’La li faguet de l’onestetats a ne pus i tornar. » (Elle lui fit des salamalecs à n’en plus finir.)

Virar : autres exemples

Disem : virar (daus sòus) de costat/de biais : mettre (de l’argent) de côté, 
virar los talons : « Lo jòune òme aviá a penas virat los talons que (la chaminéia) tornava fumar que jamai » (J. Ganhaire) (avait tourné les talons ; se remettait à fumer)
e avem la locucion : « de quauque biais que quò virés » : quelle que soit la tournure que prendront les choses
Sabetz coma lo mot occitan « viralinga » se ditz en francés ?  Virelangue ! Ten, ne’n veiquí un plan malaisat a dire dins nòstre parlar nontronés, ente ch- se ditz ts- : « Lo chat lecha lo chin, lo chin lecha lo chat » !
Laissam de costat los verbes desrivats de virar : desvirar (retourner, bouleverser), trasvirar, chapvirar, revirar (traduire)… e de tornar : (s’)entornar, contornar, destornar…, — e obludam las « tòrnas » (fantômes) ! —  per parlar de la locucions verbalas formadas de tornar segut de l’infinitiu.

Tornar far

« La chaminéia tornava fumar »… Per exprimir la reiteracion (repeticion), lo prefixe re– es benleu pas tant productiu en occitan coma en francés. Aimem mai utilizar tornar : tornar dire (redire, répéter), tornar far (refaire), tornar veire (revoir), tornar començar, (recommencer) tornar partir (repartir)… :  dire un còp de mai, far un còp de mai, etc.
Lo tornerem pus veire. (On ne l’a pas revu.) Lo lop deuguet lo minjar perque degun lo torneren veire (E. Delaja)
Tornar se pòt conjugar a tots los temps e totas las fòrmas e, normalament, dins mon parlar, lo verbe que seg demòra a l’infinitiu. La conjugason de tornar coneis l’alternança o/ò de trobar, copar… 
A la votz passiva trobem daus còps una fòrma benleu mai gramaticala : estre/esser + tornat + participi passat (en plaça de l’infinitiu) :
Lo pont sirá pas tornat bastit. (E. Ros)
mas, dins la mesma novela, podem legir : 
« Anonciatz que lo pont sirá tornat levar », 
çò que vòu benleu dire que quauquas reglas sintaxicas pòden estre un pauc diferentas d’una varietat de la linga a l’autra.

Tornar dire pòt, dins lo contexte e segon l’intonacion, exprimir de las emocions diferentas :
Neutre o irritat : Zo tòrne dire. (Je répète)   Esmanciaire : Tòrna-zu dire ! (Répète un peu !)  Zo te tornarai pas dire ! (Je ne te le répèterai pas !) Aprovaire : Tornatz-zo dire ! (Ah oui, alors !)

E per ’chabar, veiquí una pita devinalha. De ’quelas doas frasas : « La torneren querre », « La torneren cherchar », laquau vòu dire : « Ils reprirent leurs recherches » ? Laquau : « Ils revinrent la chercher » ?

A Javerlhac, lo 1er de feurier de 2021
Jan-Peire Reidi