Mon ’reir-’reir-’reir- grand-pair bastit ’quela maison tota sola ente demòre aüei dins lo país daus singliers (daus singlars, si aimatz mai), un país plan sauvatge ente, coma òm disiá autres còps, lo lop minjariá sa mair que degun zo saubriá. Pareis, justament,  que lo darnier lop fuguet tuat a dos o tres quilometres de ’quí, gaire loenh dau vilatge de Chantagreu, lo 6 de decembre de 1940 (Premium Sud Ouest 18/12/2020 ; Dordogne : l’histoire du dernier loup abattu en 1940 à Javerlhac). Aura enquera, avem ben chas nos l’aiga correnta, l’electricitat, lo telefòne, internet, mai un quite robòt per netiar la maison, mas vivem dins la natura. Som pas exactament « a la campanha », coma nòstres vesins au vilatge. Avem nonmas de ’visar  defòra per espiar las chabras sauvatjas e d’autra sauvatgina. 
Sovent, los jorns de chaça, vesem passar los quatre x quatre emb un singlier dessenhat sus una portiera. Son menats per daus chaçadors ’bilhats de verd e de roge que tenen lo volant d’una man e un telefonet de l’autra. Fan segre dins una remòrca daus chins que son bradassats deçai delai darreir una grilha. Daus sauvatges modèrnes ?
Non, lur ai jamai defendut de passar e de chaçar sus la proprietat, a ’quilhs predators dau diumenc. Zo rencure pas ; avem pro jarras de singlier e de chabra sauvatja dins lo congelator per far minjar nòstra granda familha dos o tres jorns de reng. Ne’n avetz gostat dau singlier, ròstit o ben en cebier ? Un còp que tueren un gròs singlier rasis la maison, lur aní damandar de me metre de costat un bocin de vianda per se far perdonar. L’endeman, veiquí un grand sac de charn sagnosa. Filh de lop ! quau bocin !
Au chasteu de Chambord, las damas dau segle XV montavan sus la terrassa d’ente podian segre la chaça dins los grands bòscs a l’entorn. Fau parier ; me  plante un moment sus lo balet per escoltar o ben devinar çò que se passa dau temps que sei a esserbar lo o ben ’massar la besunha. 
« Cho !…
Quò i es, quo es partit ! Clau ! Clau ! Clau !...
Quò se’n vai dau costat de Las ’Badias !... 
Non, quò tòrna vers Las ’Chanaus. Quò vai surtir dins ’quilhs fons au bòrd de la rota !...
Pau ! Pau ! Pau !  Mas m’es ’vis que quo es tornat partir… CLAU-CLAU-CLAU-CLAU ! ’Queste còp quo es mancat, la béstia es pas mòrta ! »
Quauquas minutas pus tard, vese surtir dau bòsc doas chabras sauvatjas que se planten doas-tres segondas benleu dietz metres pus loenh, coma per escoltar o ben se damandar de quau biais virar. Senten benleu ma preséncia… Vooo ! las vese se destindar, sautar-volar-traçar dins lo prat, per-dessus la clausura electrica, tan leugieras sus lurs pautas teunas que semblen pas tucar terra. Piunada de còr quand las vese s’essublir darreir lo tuquet. Moment d’enviblor e de gràcia que s’esvanis.
Loenh darreir, los chins seguen la piada clabau… clabau…, la perden, la tòrnen trobar… Un chin mens valhent que los autres laissa la tropa un moment per venir nos sinar, se far aflatar, beure dins l’arrosador, l’esversar. Puei los quatre x quatre suerten tot d’un còp dins un brundir d’infern, redde-redde, coma per mielhs ’rachar las peiras dau chamin. Som-nos dins un autre monde ? Los senhors de dins lo temps menavan benleu pas tant de bruch quand acorsavan la sauvatgina a chavau. En musica !
Las chabras sauvatjas que vesem aquí suerten mai que mai l’enser a jorn falit. Las auvem raunar o, per mielhs dire, japar coma un chin rauche, per prevenir un estrangier, o benleu lur pitit, que son ’quí. D’eran-t-ilh minhards ’quela pita chabra e son pitit que, sietats sus lo balet los sers d’estiu, ’visavam passar au fons dau vargier ! Se sarravan un moment darreir lo reng de peseus, nos espiavan per veire si bolegavam pas, puei doçament, leugieramant,  contunhavan lur chamin per anar beure au lac. Quante ne’n vesiá quauqu’una a la chaça, fai quauquas annadas, faliá ben que li tiresse, per far semblant, davant los autres chaçadors, mas crese ben que fasiá exprés de la mancar. Aura, fau mielhs que quò ; vau pus a la chaça.
Pertant, tan gentes que sian, vos promete que los plànhe pas, los chabròus que ’massen una bona descharja de chabrotinas. Ne’n ai mai d’un, de repròches, a lur far. Per començar, mos pitits chaisnes trufiers : ne’n plantí 70 i a vint ans ; ne’n laisseren 5 ! Quò contunhet per lo vergier. Troberen que los pebrons e la salada biò eran una bona sorça de vitaminas. Prenian delicatament lo còr de la laituja e laissavan las fuelhas sus los bòrds. Fauguet far un barradis autorn dau vargier e metre dau trelhis per garantir los trufiers. E que diriatz-vos si plantavas un pitit cirier empeutat, de bona varietat, e lo trobavas tot pelat l’endeman ? Mas quo es ren a costat de çò que fan aus bòscs. Coden la testa daus pitits chaisnes ; quò fai que los jòunes chaisnes que essaien de frotjar dins las jarriças son sovent ranquenits, drechs coma mon cobde quand me mòche. Las nosilhieras prenen lur plaça ; los chabròus aimen pas las gitòlas de nosilhier. Autres còps, lo lop minjava los chabròus que podiá ’trapar e espaurissiá los autres. Aura, avem tuat los darniers lops e, au luòc d’acorsar los chabròus, los lops que tòrnen tròben que fan pus aisat de se servir dins daus tropeus d’ovelhas que pas una bargiera ven defendre en tustar sas suchas. Mas zo vos damande : los quaus fan lo mai de mau aus aubres : los chabròus o ben las machinas novelas que còpen tot ?
Ten ! Vos mente pas : i a doas minutas, en levar los uelhs de mon ordinator, quo es un pòrc singlier d’una bela talha que vene de veire. Quo es pas sovent que vesem un singlier si fai pas brun. Los chins l’an benleu acorsat ; es benleu blaçat. A fait dau chamin. A un gròs ventre ; quo es benleu una tròia plena que chercha un endrech tranquille. La tuaran benleu deman, que la prefectura a prolonjat la sason de chaça. Un còp de mai, escoltarai. Saubrai si los chins an fait levar quauqua ren. Un, dos tres còps de fusilh… los chins que se taisen l’un aprep l’autre… un chaçador que còrna sa victòria : saubrai que la béstia es mòrta. Si auve los chins japar-janglar, jape que te jape, totjorn a la mesma plaça, me dobtarai que quauque vielh varrau es aculat. Emb sos cròcs afilats coma daus rasadors, voldrá esventrar lo prumier chin que passará a sa portada. Si los chins se pausen e si auve ren pus, me calcularai que an ’chabat la béstia d’un còp de carabina.
Los chaçadors los cugen pas far surtir daus bòscs, los singliers, e quand lur pòden tirar, quo es mai d’un còp que los manquen ! Los merchands de cartochas se’n plandran pas. Pas pro de chaçadors, pas pro de chins, tròp de singliers. La nuech, los singliers son sus las rotas, dins los parcs, au beu mitan las vilas. Son causa d’accidents de la circulacion, de maladiá dins los elevatges de pòrcs e de perta de revengut per los agricultors. Desviren los prats e las terras per cherchar los vermes e los rats. Traulhen, chafrelhen e esversen çò que mingen pas. Fius electrifiats autorn dau bigarroelh, chaçadors subrequipats, sason de chaça prolonjada, ren n’i fai. La Federacion de chaça podrá pas tot indemnizar. Los singliers son pertot sus çò que los crestians cresian estre quò lur.
I a-quò tròp de sauvatgina dins lo monde o ben tròp de gent ? Los uns vòlen limitar « la propagacion daus nosibles », los autres laissar far la natura. M’es ’vis que nòstres vesins d’Euròpa an decidat que i aviá daus problemas plan mai importants que nòstres afars de lops, d’orsas e de singliers. Sabe pas si, dins los Länder, an damandat a lurs elevaires e agricultors, mas, dins de las grandas vilas coma Berlin, vòlen laissar la sauvatgina e la gent viure ensemble. Aquí, ne’n vendriam quasiment a nos brejar. Chaçadors, agricultors, ecologistas intransigents, son pas enquera prestes de s’acordar. En atendent, me faretz pas creire que los chaçadors fan mai de mau a la natura e a la societat qu’una sauvatgina que ren ni degun pareis contròllar.

A Javerlhac, lo 20 e lo 21 de març de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Ne’n passem pas fauta, dins nòstra varietat de la linga, de mots que se disen parier mas que vòlen pas dire la mesma chausa : lo lach e lo lac, char (adjectiu) e la charn, lo bot e lo boc, lo pòrt e lo pòrc, lo som e lo son, mai (adverbi), lo mes de mai e la mair… Lo cerv, lo serf e la serp se disen tots tres [sar] a Nontron, e [sr] en d’autres endrechs. La tombada de la consonanta finala ne’n es causa, de ’quilhs omefònes.
 Quò fai que nòstres davanciers chausiren benleu de remplaçar quauqu’uns de ’quilhs mots per d’autres que son pus precis e pus clars : lo bocarau se ditz daus còps per lo boc (lo masle de la chabra), la riba per lo bot (la fin), lo durmir per lo som, lo gorret, lo ganhon per lo pòrc... Los que aprenen l’occitan en Perigòrd e que vòlen parlar coma fau aimaran benleu mai dire que mingen de la charn que non pas de la vianda, mot que es sentit, benleu a tòrt, coma un francisme. Mas aquí, fau far atencion : la « charn » a Brantòsme se ditz coma la « serp » a Nontron ! 
Rason de mai per contunhar de dire « vianda », coma beucòp de nòrd-Occitans, per nommar la charn mòrta que es per minjar. D’alhors, d’autras lingas en mai dau francés, fan la diferença : l’anglés, lo grec, las lingas eslavas… Dempuei la conquesta normanda, l’anglés a quitament dos mots diferents per nommar la béstia e sa charn : ox e beef, calf e veal, pig e pork… Los paisans anglo-saxons fasian venir lo bestiau e la denada ; los barons normands minjavan la vianda. Fin finala, francisme o pas, lo mot « vianda » rend plan servici.
Quo es de la vianda que ma granda-mair voliá ’chaptar quand esperava son torn emb sos tiquets de racionament a la bochariá. Las femnas de la vila comprenian pas perque los que avian de las polas e daus lapins lur laissavan pas lur part. La Joannà respondiá que ela e son òme, que se crebavan per far valer la meitadariá dau temps que lur filh era preisonier en Alemanha, eran contents de minjar « de la vianda ». Un document mes en linha per nòstre amic Joan-Miquèu Lahieita nos apren que, a la mesma periòda, los escodeires resistents, que refusavan de liurar lo blat aus Alemands, damandavan dos litres de vin per jorn (pas mai !) e 250 gramas de vianda. La fuelha escricha a la man per un resistent FTP precisa pas si quo es de la vianda de polet, de pòrc o de la vianda de bochariá. 
I a vianda e vianda. Sus sos vielhs jorns, mon tonton se plànhiá de pus digerir la vianda, mas quò l’empaichava pas de minjar sos lapins e d’engraissar de grilhons sos eschalons de pan per desjunar ! Pertant, quand era pitit, trobava pas tots los jorns de la vianda sus la taula. Quo es ben lo dire : los goiats craunhavan mai de pomas jasbras e de moras que de « bistec ». Sens frigòs e sens congeladors, la vianda de pòrc se gardava gaire de temps e chas nos fasian benleu passar la que podian pas salar avant que l’agués lo temps de se ’bismar. Aprep, trobavan benleu a ’chaptar de las tripas d’aumalha de temps en temps. 
Lo bulit de Trainabulit, lo bochier que passava dins los vilatges en fin de setmana, era de la carna nonmas bona per far la sopa, mai enquera ne’n aviam pas tots los diumencs. Chas nos fasian coma los paisans anglés dau segle XII, que trabalhavan per los Normands, los Irlandés afamgalits dau segles XVIII e XIX que nurissian los Anglés, los Romanés de Ceausescu, grand exportaire de vianda… Ne’n gostavam per bien dire jamai de la vianda daus vedeus que naissian dins nòstres estables e que fasiam tetar dos còps per jorn. Nòstres vedeus eran « expediats ». Eran tròp bons per los traulhabosa.

Aüei los elevaires cugen pas los « expediar » lurs vedeus e lurs jòunas vachas. La vianda se vend mau. De la bona vianda plan saborosa. Es tròp chara per los uns, dòna dau colesteròu aus autres, es causa d’accidents cardiovasculars, de pollucion de l’aiga e de l’atmosfera, dau chamjament climatic, de la deforestacion… Nòstra golardisa e nòstre biais de viure fan que la gent mingen tròp de graissa e de sucre e pas pro de frucha e de legumes. 
Autres còps, quante ’nava a la chaça, nòstras entrecòstas de chaçadors, que fasiam cueire per disnar sus las brasas dau fogier, eran espessas d’un travers det e tan larjas coma de las crespas. Chabissian a pena dins las sietas daus chaçadors. Una sentor de gralhon emplissiá la vielha maison pas tròp pròpa, mas vos promete que la minjavam de gost ’quela vianda meitat sagnosa, meitat cramada. Auriá fait enviá ad un chaçador malaude ! Nòstres chins agachavan, prestes a se nhacar e s’eissebrar per un òs o un quite bocin de papier graissos. Predator, gormand, carnassier, sauvatge… Si quo era aüei, nòstra femna diriá : « Tu cumules ! ». Dise pas. Mas pòde pas comprener los que vòlen pas far minjar aus dròlles e las dròllas de las escòlas una vianda jauventa, biò de preferéncia, plan bona per lur frotjada.

A Javerlhac, lo 12 de març de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Antan, los champanhòus eran talament espés en quauquas plaças que faliá far atencion ente òm pausava los pès per los pas chaupir. Un còp, ne’n ’masserem tant, de pitits mai de beus, que pogueren pas chabir dins lo panier (Los cugerem pas far chabir dins lo panier). L’endeman, ne’n prenguerem un pus grand, pus chabissent, de panier.
De pas confondre : chaupir e chabir. « Chaupir quauqua ren », quo es pausar un pè dessus. Per exemple, dins las vilas fau ’visar ente òm marcha per pas chaupir çò que vòle dire ! Autre exemple :
« Quante la chata veguet que sa coá era chaupida mai de cent còps per jorn, ’la s’essublit jos las jabletas e la torneren pus veire. »
« Chabir », quo es aver pro plaça dins un espaci limitat :
« Atz-vos una plaça per me dins vòstra veitura ? – Òc plan ! Òc plan ! ma brava femna . En se calhant (en se serrant), tot lo monde chabirá. »
« Chabir » se tròba dins la vielha linga jos la fòrma « caber » o « cabir ». Veiquí un brave vers d’un trobador citat e revirat per Raynouard :
« Meravil’ m’es on poiria ’l joi caber. »  BERENGER DE PALASOL
Je m’étonne où je pourrais contenir le bonheur. 
E dins La Canso de la Crosada, los Crosats venen talament nombros que :
« A penas cabon en camin ni estreita » (Chabissen a pena sus lo chamin e la rota.)
« Caber » es un verbe que ven dau latin e que se tròba en espanhòu e en portugués emb a pus prep lo mesma sense.
Un gatge ente òm pòt far chabir totplen de besunha es chabissent o chabissos. Si ne’n voletz far chabir lo mai possible fau bien agalhar la besunha (ranger, disposer) dins lo gatge. Si metetz vòstres champanhòus dins un sac de plastic, siran tròp calhats ; se van chaulhar e mabolhar, e quò sirá pas comòde de los netiar avant de los far cueire. Faretz mielhs de los agalhar coma fau dins un panier pro chabissent en fasent atencion que ren los vene chauchar (presser, appuyer sur). Entau fasent, podretz far una brava fotò de vòstres champanhòus sanciers e pròpes.
Agalhar es un verbe que tòrna sovent dins la linga daus paisans e daus agricultors. ’Renjar vòu dire mai que mai « ’dobar », « reparar », o si aimatz mielhs « esgar », coma disem chas nos. Autres còps, faliá agalhar lo fen coma fau per l’amor de ne’n far chabir lo mai possible sus lo charamat de la granja. Parier per las gerbas de blat quand montavan lo plunhon. D’alhors « plunhar » es un autre verbe que a un sense vesin de « chauchar ». Mistral dòna :
PLUGNA Presser, serrer, en Périgord, v. quichar
Si cherchem un pauc mai podem estre segurs que ne’n trobaram d’autres, emb daus senses benleu un pauc diferents d’un país a l’autre, de verbes que descriven l’ocupacion de l’espaci.

A Marennes, lo 7 de març de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/