Ne’n passem pas fauta, dins nòstra varietat de la linga, de mots que se disen parier mas que vòlen pas dire la mesma chausa : lo lach e lo lac, char (adjectiu) e la charn, lo bot e lo boc, lo pòrt e lo pòrc, lo som e lo son, mai (adverbi), lo mes de mai e la mair… Lo cerv, lo serf e la serp se disen tots tres [sar] a Nontron, e [sr] en d’autres endrechs. La tombada de la consonanta finala ne’n es causa, de ’quilhs omefònes.
 Quò fai que nòstres davanciers chausiren benleu de remplaçar quauqu’uns de ’quilhs mots per d’autres que son pus precis e pus clars : lo bocarau se ditz daus còps per lo boc (lo masle de la chabra), la riba per lo bot (la fin), lo durmir per lo som, lo gorret, lo ganhon per lo pòrc... Los que aprenen l’occitan en Perigòrd e que vòlen parlar coma fau aimaran benleu mai dire que mingen de la charn que non pas de la vianda, mot que es sentit, benleu a tòrt, coma un francisme. Mas aquí, fau far atencion : la « charn » a Brantòsme se ditz coma la « serp » a Nontron ! 
Rason de mai per contunhar de dire « vianda », coma beucòp de nòrd-Occitans, per nommar la charn mòrta que es per minjar. D’alhors, d’autras lingas en mai dau francés, fan la diferença : l’anglés, lo grec, las lingas eslavas… Dempuei la conquesta normanda, l’anglés a quitament dos mots diferents per nommar la béstia e sa charn : ox e beef, calf e veal, pig e pork… Los paisans anglo-saxons fasian venir lo bestiau e la denada ; los barons normands minjavan la vianda. Fin finala, francisme o pas, lo mot « vianda » rend plan servici.
Quo es de la vianda que ma granda-mair voliá ’chaptar quand esperava son torn emb sos tiquets de racionament a la bochariá. Las femnas de la vila comprenian pas perque los que avian de las polas e daus lapins lur laissavan pas lur part. La Joannà respondiá que ela e son òme, que se crebavan per far valer la meitadariá dau temps que lur filh era preisonier en Alemanha, eran contents de minjar « de la vianda ». Un document mes en linha per nòstre amic Joan-Miquèu Lahieita nos apren que, a la mesma periòda, los escodeires resistents, que refusavan de liurar lo blat aus Alemands, damandavan dos litres de vin per jorn (pas mai !) e 250 gramas de vianda. La fuelha escricha a la man per un resistent FTP precisa pas si quo es de la vianda de polet, de pòrc o de la vianda de bochariá. 
I a vianda e vianda. Sus sos vielhs jorns, mon tonton se plànhiá de pus digerir la vianda, mas quò l’empaichava pas de minjar sos lapins e d’engraissar de grilhons sos eschalons de pan per desjunar ! Pertant, quand era pitit, trobava pas tots los jorns de la vianda sus la taula. Quo es ben lo dire : los goiats craunhavan mai de pomas jasbras e de moras que de « bistec ». Sens frigòs e sens congeladors, la vianda de pòrc se gardava gaire de temps e chas nos fasian benleu passar la que podian pas salar avant que l’agués lo temps de se ’bismar. Aprep, trobavan benleu a ’chaptar de las tripas d’aumalha de temps en temps. 
Lo bulit de Trainabulit, lo bochier que passava dins los vilatges en fin de setmana, era de la carna nonmas bona per far la sopa, mai enquera ne’n aviam pas tots los diumencs. Chas nos fasian coma los paisans anglés dau segle XII, que trabalhavan per los Normands, los Irlandés afamgalits dau segles XVIII e XIX que nurissian los Anglés, los Romanés de Ceausescu, grand exportaire de vianda… Ne’n gostavam per bien dire jamai de la vianda daus vedeus que naissian dins nòstres estables e que fasiam tetar dos còps per jorn. Nòstres vedeus eran « expediats ». Eran tròp bons per los traulhabosa.

Aüei los elevaires cugen pas los « expediar » lurs vedeus e lurs jòunas vachas. La vianda se vend mau. De la bona vianda plan saborosa. Es tròp chara per los uns, dòna dau colesteròu aus autres, es causa d’accidents cardiovasculars, de pollucion de l’aiga e de l’atmosfera, dau chamjament climatic, de la deforestacion… Nòstra golardisa e nòstre biais de viure fan que la gent mingen tròp de graissa e de sucre e pas pro de frucha e de legumes. 
Autres còps, quante ’nava a la chaça, nòstras entrecòstas de chaçadors, que fasiam cueire per disnar sus las brasas dau fogier, eran espessas d’un travers det e tan larjas coma de las crespas. Chabissian a pena dins las sietas daus chaçadors. Una sentor de gralhon emplissiá la vielha maison pas tròp pròpa, mas vos promete que la minjavam de gost ’quela vianda meitat sagnosa, meitat cramada. Auriá fait enviá ad un chaçador malaude ! Nòstres chins agachavan, prestes a se nhacar e s’eissebrar per un òs o un quite bocin de papier graissos. Predator, gormand, carnassier, sauvatge… Si quo era aüei, nòstra femna diriá : « Tu cumules ! ». Dise pas. Mas pòde pas comprener los que vòlen pas far minjar aus dròlles e las dròllas de las escòlas una vianda jauventa, biò de preferéncia, plan bona per lur frotjada.

A Javerlhac, lo 12 de març de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Antan, los champanhòus eran talament espés en quauquas plaças que faliá far atencion ente òm pausava los pès per los pas chaupir. Un còp, ne’n ’masserem tant, de pitits mai de beus, que pogueren pas chabir dins lo panier (Los cugerem pas far chabir dins lo panier). L’endeman, ne’n prenguerem un pus grand, pus chabissent, de panier.
De pas confondre : chaupir e chabir. « Chaupir quauqua ren », quo es pausar un pè dessus. Per exemple, dins las vilas fau ’visar ente òm marcha per pas chaupir çò que vòle dire ! Autre exemple :
« Quante la chata veguet que sa coá era chaupida mai de cent còps per jorn, ’la s’essublit jos las jabletas e la torneren pus veire. »
« Chabir », quo es aver pro plaça dins un espaci limitat :
« Atz-vos una plaça per me dins vòstra veitura ? – Òc plan ! Òc plan ! ma brava femna . En se calhant (en se serrant), tot lo monde chabirá. »
« Chabir » se tròba dins la vielha linga jos la fòrma « caber » o « cabir ». Veiquí un brave vers d’un trobador citat e revirat per Raynouard :
« Meravil’ m’es on poiria ’l joi caber. »  BERENGER DE PALASOL
Je m’étonne où je pourrais contenir le bonheur. 
E dins La Canso de la Crosada, los Crosats venen talament nombros que :
« A penas cabon en camin ni estreita » (Chabissen a pena sus lo chamin e la rota.)
« Caber » es un verbe que ven dau latin e que se tròba en espanhòu e en portugués emb a pus prep lo mesma sense.
Un gatge ente òm pòt far chabir totplen de besunha es chabissent o chabissos. Si ne’n voletz far chabir lo mai possible fau bien agalhar la besunha (ranger, disposer) dins lo gatge. Si metetz vòstres champanhòus dins un sac de plastic, siran tròp calhats ; se van chaulhar e mabolhar, e quò sirá pas comòde de los netiar avant de los far cueire. Faretz mielhs de los agalhar coma fau dins un panier pro chabissent en fasent atencion que ren los vene chauchar (presser, appuyer sur). Entau fasent, podretz far una brava fotò de vòstres champanhòus sanciers e pròpes.
Agalhar es un verbe que tòrna sovent dins la linga daus paisans e daus agricultors. ’Renjar vòu dire mai que mai « ’dobar », « reparar », o si aimatz mielhs « esgar », coma disem chas nos. Autres còps, faliá agalhar lo fen coma fau per l’amor de ne’n far chabir lo mai possible sus lo charamat de la granja. Parier per las gerbas de blat quand montavan lo plunhon. D’alhors « plunhar » es un autre verbe que a un sense vesin de « chauchar ». Mistral dòna :
PLUGNA Presser, serrer, en Périgord, v. quichar
Si cherchem un pauc mai podem estre segurs que ne’n trobaram d’autres, emb daus senses benleu un pauc diferents d’un país a l’autre, de verbes que descriven l’ocupacion de l’espaci.

A Marennes, lo 7 de març de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Quauques vilauds que venen passar lurs vacanças au país se plànhen dau bruch de las béstias, de las machinas e de la gent. Fau creire que, dins las vilas, son pas tant desrenjats per las automobilas, los camions e ’quilhs petarons que vos trauquen las aurelhas. E la musica industriala dins los magasins ? Dins las auberjas, òm s’auva pus minjar, coma ditz l’autre. Per me, la mediocritat de la musica difusada dins las boticas es sovent lo signe que s’i ven una paubra marchàndia. Au vilatge, nòstre toristas son eissaurelhats per los tractors, las jostairas e las sejas electricas. Los chins que s’esjangolhen los matins de chaça, las vachas que monen quand an vendut luts vedeus e las quitas clòchas d’egleisa que sònen les oras los empaichen de durmir. Podem comprener si son traïts per una tronçoneurza que s’esmarrauna o ben un còp de fusilh que peta gaire loenh de las maisons, mas que dire de los que se plànhen daus jaus que chanten dabora ? Pareis qu’en Provença, pòden pas sufrir las cigalas que girrinen la nuech. En Perigòrd vòlen far olhar los lacs per pus auvir las galhaudas s’escraunar... Urosament, los que fan las leis an volgut que los bruchs de nòstres vilatges, los daus lacs mai daus jaliniers, sian declarats patrimòni sonòre de França. 
Los paisans de dins lo temps vivian pas dins un monde de silenci. La gent avian l’abituda de badar per far portar lur votz tan loenh que podian dins las terras e dins los prats. Auve enquera la vesina, las mans en olheta au fons dau vargier, que credava a son vielh grand-pair enquera a espijar dins las estolhas, quand lo disnar era preste : « Auv pairiiiin ! Auv pairiiiin ! ». Tan loenh que fugués, lo pairin era pas vengut pro dur d’aurelha per pas l’auvir. Si òm marmusava, la gent cresian benleu que òm era pas franc, que òm disiá dau mau de quauqu’un. Dins las auberjas plenas d’òmes passablament esfeunits los jorns de feira, quò s’esbadoirava, quò tustava sus las taulas a grands còps de bilhon e quò uchava per se far servir… « A mon amic, quau sabat ! », coma ditz l’autor de Picatau.
Justament, si òm vòu aprener tots qui verbes de nòstra linga que descriven los bruchs de las béstias e daus crestians, lo libre d’Enric Delaja es una font de vocabulari. Tots ’quilhs contes « en patois dau Nontronés » son per far rire, e sabem ben que la comediá umana mena grand bruch :
« La Marieta credava, la verja petava e la tròia janglava. Qu’era pieg qu’au cirque. »
Alhors, trobem una chambariera sadolarda que
« …fasiá brundir la pòrta e tundir los gabinets. ’L’especonava las marmitas… »
e una autra que « quand ’la marchava, fasiá crasenar lo planchat ».
En mai dau « sabat », avem tres mots per dire « un grand bruch e un granda agitacion » : lo masant, la petaraja, lo treblum :
« En auvent tot ’queu masant, las moschas s’esmaliren. ’Las brundiren coma de las becas. »
« La ’Belha fugiá (corriá) totjorn e fasiá un sabat enratjat. Auriatz dich que lo Diable mai los diabletons fasian la petaraja dins la maison. Paubra maison, qu’era si tranquilla, ’la ne’n veguet dau treblum ! »
Voletz un autre exemple dau mesma genre :
« Quante lo leberon fuguet vesin de la tròia, quò faguet la petaraja dins l’estable. (…)  Quò se desbrejava, quò rundiá, quò fugiá, e, de temps en temps, lo bac se desvirava. »
Lo sabat e lo masant fan benleu pensar un pauc mai au bruch, la petaraja e lo treblum au bolegadis que ne’n es causa.
Dins lo bestiari de Picatau, la jaça jagassa, lo merle estifla, lo burgaud vonvona, las ranas (galhaudas) ranen, mai los chins esmalits, quand « unlen » pas « tota la nuech ». E coma de rason, lo boc benla, los pòrcs runden (verbe « rundir »), las polas carcaren, los polichons (poletons) pianleten, las auchas s’escraunen en estendent lo còu, lo chavau rossina, e l’asne brama (« E brama, e bramaras-tu, Picatau ne’n era eissaurelhat ») … Ren de pus normau : lo mairilhier fai eschinlar l’eschinleta a la messa, lo fornet (lo *pial) de l’escòla « ronfla coma una bateurza » e lo tren « estifla e espofida en bradassant ». 
Dins los mimologismes collectats per Micheu Chapduelh, las béstias parlen coma los crestians ; dins Picatau, quò es sovent lo contrari. E aquí, la misoginia de Delaja se’n dòna tant qu’a bon compte. Las dròllas espauridas fugen « en s’esjaulhant », la dròlla que se creu perduda « sisla coma un lapin ». La Miauna, la chambariera flaunharda (enjôleuse), « s’esmarrauna en parlant » coma un margaud) e una autra pren « una votz de chabrilhon » per legir la letra que ven d’escrir. Las clapas (les commères) blagassen (o ben platussen) e se ’trapen de farlassar au luòc de far lo disnar. La chambariera que lo mera a fotuda defòra ne’n ’chaba pas de marronar : 
« E patati e patata ! e ’quò-quí e ’quò-‘lai ! ’La disset tot mai lo resta (…). ’La girrinet tant que zo trobet bon (…) e contunhet de jacinar tota sola ». 
Lo diccionari de Daniel nous ditz que « girrinar », quo es brundir coma daus insectes.  « Jacinar », que fai pensar a las ’jaças, es probablament parent de « jagassar ». Quand se rapòrten aus crestians, los crits d’animaus prenen sovent una valor pejorativa.
« Suau ! » se ditz a quauqu’un que parla tròp fòrt (« Suau ! Suau ! Picatau, tu nos essaurelhas !». « Cho ! » sierv per damandar lo silenci per l’amor de mielhs auvir un bruch estrangier :
« Cho ! Ne fasetz pas de bruch. Lo vielh es si feble que n’a pas la fòrça de credar. »
Dins los verbes de bruch que comencen per es– (s’esjaulhar, s’esjangolhar, s’esbadoirar, s’esbenzelar, s’esbramelar, s’escoilar...), ’queu preverbe es– me fai pensar a la valor de « out » dins daus verbes coma « to cry out », « to burst out » en anglés. S’esbramelar, quo es se metre de bramar tot d’un còp. Dins Picatau, lo boc se reten de s’esbenzelar chas lo perceptor, l’asne s’esbramela quand es content de ’ribar a l’estable, los goiassons s’escoilen dins la pension. En occitan ’quilhs verbes son mai que mai pejoratius.
Un autre occitanisme que tròbe plan interessant correspond un pauc au francés « pousser un cri » (butir un crit). Aimem mai dire : aver una credada :
Quante ’l’aprenguet la novela, ’la n’aguet ’na granda credada e ’la tombet sur lo planchat. »
E veiquí d’autres exemples de la mesma estructura relativament productiva :
« (Lo vedeu) n’aguet ’na si fòrta esbramelada que las vitras drindrineren. »
« (Sa mair) n’aguet ’na unlada », (la Borruda) n’aguet una granda gemada »
« (Lo diable) n’aguet una ranada que vos auriá fait fremir ».

D’ente diable nòstre contaire nontronés a-t-eu surtit tot ’queu vocabulari ? Faguet pareitre sas « viòrlas » dins lo jornau locau Le Nontronnais dins las annadas 30. Gaire dins lo Dictionnaire patois-français d’Aimé Jardry, que es plan limitat. Benleu en pita partida dins lo Daniel, que Lo Bornat aviá començat de publiar. Simpla suspausicion. Non, quo era mai que mai la linga dau país, lo parlar que Delaja, regent a Auginhac e a Champeu, podiá auvir tots los jorns e pertot. Un tresaur per nautres. Pas la pena d’anar bien loenh si volem aprener una linga que sirá pas nonmas dau francés occitanizat. Avem nòstre Picatau d’Enric Delaja, contaire de valor que sap far viure los mots de la linga per nòstre plaser. 

A Javerlhac, lo 15 de nfeurier de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Pouvez vous retrouver dans ce texte les mots qui signifient :

bavarder (2 verbes)
bêler (2 verbes)
bourdonner (insecte)    
bourdonner, vrombir (insecte, moteur)
brailler
braire (ou meugler)
caqueter
coasser (grenouilles; 2 verbes)
craquer
criailler (oie)
éternuer
gémir
grogner (cochon)
hennir
hucher
hurler
jacasser (2 verbes)
meugler
murmurer
parler fort (2 verbes)
pépier, piauler
pousser des cris aigus (cochon, chien)
pousser des cris aigus (femmes)
pousser un cri perçant (lapin, porc)
résonner, retentit (1 verbe)
rouspéter
siffler
sonner
tinter (clochette)
vacarme, tohu-bohu, charivari (3 mots)
vibrer (vitres)