Las avetz benleu gardadas ’quelas vielhas fotòs de nòça rosselardas dau segle passat : la nòvia en rauba blancha e sos parents a man drecha, los dau nòvi de l’autre costat, los autres convidats darreir los nòvis. Davant, daus mainatges que avem vuts venir vielhs e que son mòrts fai un brave moment. Las femnas ’bilhadas d’un davantau blanc son las cosinieras. Pas de fotòs de nòça sens un jugaire d’acordeon o de clarineta. En naut a man mança, un òme que sierv a beure ad un autre… Gròssas mans noassosas de paisans ; la graissa los entraupava gaire. Piaus tonduts e penchenats, barbas rasadas, chapeus, ribans a la botoniera, dentela per las femnas las pus richas…
Preissa de sovenirs, piunada de còr, despiech de pas poder plaçar un nom sus una chara pas completament inconeguda… Degun pus per damandar.
Las fotòs son presas davant quauque portau de granja. Ren rapela la natura ente ’quela gent passavan lur vita, a part lo bosquet de la nòvia e quauque pitit pinhier ribanat que se trasveu ’lai-darreir contra lo mur… La gent eran «  a nòça », dins un monde tan loenh que possible de lo que los vesiá trimar d’un solelh a l’autre tota la senta jornada. La nòça, la festa. Disian « far la nòça » coma diriam aüei « far la festa ». Au contrari, « som pas tots los jorns a nòça » vòu dire : « som pas a la festa ; pas aisada, la vita ».
La gent se mariden mens au jorn d’aüei. Nòstres jòunes son sovent « associats », coma disiam. Chas nos coneissian un òme e una femna que eran « associats » ; se maridavan pas perque la femna voliá pas perdre sa pension de veva de guerra. Si la gent avian dau ben, las doas familhas fasian « los acòrds » – los diccionaris disen « las acordalhas », « l’acordada » – afen, un bon repas per parlar de çò que donarian aus nòvis chascuna de son costat. « Son fiançats » se disiá gaire chas nos. Parlavan dau dròlle e de la dròlla que se devian maridar coma dau « pretengut » e de sa « pretenguda ». Delaja ditz : « la mestressa » (Picatau espiava lo farcit « coma un galant que ’visa sa mestressa »). « La « bona mia » aviá pas totjorn mestier d’estre la pretenguda ! Lo jorn de la nòça, lo nòvi e la nòvia eran « los nòvis ». Un còp maridada, quo era sovent la dròlla que ’nava viure dins la familha de son òme. La nòvia veniá « la nòra » (la belle-fille, la bru) de la maison.
La nòvia, lo nòvi, los nòvis. Lo goiat que ieu era se damandava d’ente venian ’quilhs mots semblavan pas lo francés. Saubí pus tard que « nòvia » se disiá parier en espanhòu. Lo mot latin d’origina vòu dire « noveu ». Fuguí enquera mai interessat d’aprener que « nòra » se trobava dins mai d’una linga venguda de l’indoeuropenc, linga parlada fai benleu cinc o sieis mila ans. Es la mair de totas las lingas de l’Euròpa – manca lo basque, lo maltés, lo ongrés, lo finlandés, l’estonian e lo turc – e de la majoritat de las lingas de l’Iran e de l’Índia. Los sabents an tornat construir totplen d’elements de l’indoeuropenc en comparar las lingas que ne’n son eissidas. Nòstra « nòra » se tròba en sanscrit, en vielh anglés (snoru), en latin (nurus), en grec (Sorsa : The American Heritage Dictionary of the English Language), en russe (snokhá)…
Lo monde cresen-ilhs que las lingas remonten totas a la destruccion de la Tor de Babel e que lur varietat, que fai que los òmes se comprenem pas, es una punicion divenca ? Quand ensenhava l’anglés, ne’n aviá mon aise de veire que tant de personas – mos quites collegas ! –coneissian pas l’istòria de nòstras lingas e de lur evolucion (1). Los Occitans saben ben que ne’n passem pas fauta d’etimologias toponomicas fantaisiosas ! Fasiá tots los ans a mos elevas de prumiera o de terminala una pita presentacion de las lingas de l’Euròpa. Fasiam mielhs que quò : cherchavam ensemble l’origina comuna de nòra, snusá, snokhá, etc… En utilizar las indicacions furnidas per los lingüistas, ’ribavam au mot indoeuropenc reconstituat *snusós (2). Dins beucòp de lingas, lo mot vòu dire si ben « nòvia » (la mariée) coma « nòra » (la belle-fille, la bru). Probablament, dins ’quilhs pòbles « indoeuropencs » de la fin dau neolitic, la nòvia anava viure dins la familha de son òme. Entau, la lingüistica comparativa nos pòt menar de la nòvia a la nòra ; parier coma la nòça, mas quo es un pauc mens plasent !

A Javerlhac, lo 22 d’abriu de 2020
Jan-Peire Reidi

(1) Per los que fan coma me, que son pas daus especialistas mas que son curios de las lingas dau monde, pòde pas pro recomandar Une Histoire des langues et des peuples qui les parlent de l’istorian Jean Sellier (Edicions La Découverte, 2019).
(2) Los legeires que quò interessa trobaran un pauc mai de detalhs sus lo blòg www.lochamindelafont.com

E per gardar lo rison a las pòtas, apres Gogòl, Edmond Rostand...veiqui Lu nas de Picatau, extrach de Jan Picatau de Sent Barrancon de Enric Delatja legit per Jan-Peire Reidi.

NasdePicatau.pdf

nasPicatau.mp3

De'n prumier, veiqui lo texte en grafia normalizada e de l'autor e lo MP3 enregistrat per Jan-Peire Reidi

Champalimaud.pdf

Champalimaud.mp3

e de mai, una cronica de Jan-Peire Reidi sur l'autor Aimat Jardric

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Non, Aimat Jardric (Aimé Jardry, 1830-1890), l’autor de Champalimaud, es pas l’escrivan daus ranvers de Nontron que aime lo mai. Sos personatges de toirauds, Champalimaud e Bonefant, fasian benleu rire los paisans de son epòca – que eran segur pas pus béstias que nautres – mas, coma contaire, se pòt pas comparar a l’autre Nontronés, Enric Delaja (« Contaviòrla »). A pas la finessa lexicala mai l’elegància de Delaja. Quo es pas Jardric que saubriá enginjar una istòria ente una situacion plasenta ne’n mena una autra, e entau de segre jusc’a la tombada inesperada a la fin. Mas totparier, fau reconeitre que legissem enquera emb plaser quauquas paginas ente descriu, per exemple, la granda feira de Javerlhac en 1880, las coquinarias dau brigand Burgon, las messonjas dau blagassaire Gròs Nas, tant enòrmas que venen rabelaisianas, quasi fantasticas… E ai pas enquera fotut ’lai son Dictionnaire patois-français, ente un lingüista pòt trobar quauques pitits elements lexicaus obludats per daus lexicografes benleu mai capables que se.
Quo es-quò dire que daus Occitans de l’epòca de Jardric, que avian un pauc estudiat dins los libres d’escòla en francés, avian perdut ’quela competéncia lingüistica elementària que nos fai coneitre còp sec un element de nòstra linga e un autre que z’es pas ? Eran benleu coma nòstres vielhs que, si òm lur damanda coma disen « une planche (de bois) » vos respondran : « una plancha » (« Quò siriá pas « una pòst ? » – E ben òc-es, una pòst. »). Si òm coneis bien doas lingas e si òm las parla regulierament òm las laissa dins doas tiretas diferentas ; lo contengut d’una tireta tomba pas dins l’autra. Los anglicistas vertadiers parlen pas franglés.
O ben ’quilhs Occitans « instruichs » cresian-t-ilhs que lur linga era d’un reng inferior, e que podian pas li far de mau si la boiravan emb quauques mots e viradas de la linga francesa ? De totas faiçons, quo era nonmas per far rire daus traulhabosa, non ?… Dempuei, los felibres e los occitanistas an volgut metre un pauc d’òrdre ’quí-dedins. Mercés, Mistral.
Quand vese la grafia patoisanta aberranta de Jardric, me damande si li mancava pas un pauc de sense lingüistic. Per me, i a francisme e francisme. I a daus francismes que an trobat lur plaça dins la linga e que se pòden pas remplaçar sens chamjar lo sense e sens perdre quauqua ren. Pense a « bien » e « ben », dins nòstra varietat lemosina de la linga occitana. D’autres francismes se pòden pas comprener si òm coneis pas la linga d’origina. Jardric se geina pas : si a mestier d’una rima en –ia, dins lo texte ente parla de Javerlhac, ne’n veiquí una : *la prairia ! (« E ben òc-es, la prada ! »). Dins Champalimaud, trobem *de suita (còp sec) e sa rima la *truita (la trucha) ! Los textes de Jardric son enfecits de francismes.
Si cresetz que los escrichs d’un autor son sacrats e que òm pòt pas ren chamjar sens lo traïr, perdonatz-me. Ai enregistrat « Chamapalimaud apren a nodar », mas ai « corrijat » (corregit !) quauques francismes. Ai gardat « bientòst », mas respecte tròp ma linga prestar ma votz a d’autres barbarismes. Ai mes lo texte d’origina après ma transcripcion : siatz jutge ! L’autra rason que m’a fait chausir ’queu texte es a una vivacitat e un ritme que ne’n fan un bocin interessant per l’enregistrament.
« Champalimaud » fai partida de nòstra cultura. Quand lo toner tamborinava e l’auratge fasiá lo diable a quatre, chas nos disian per rire : « Quo es Champalimaud que nòda dins los cacaus ! ». Enquera dins las annadas cinquanta, los goiats e las goiatas trobavan gaire de juecs mai plasents que de traulhar lo pilòt de cacaus espanduts au granier que chas nos avian mes a sechar en atendent de los vendre o ben de los esnogelar per far l’òli : vrau, vrau, vrau… Mas quò valiá pas lo bonur de nodar dins lo blat nonmas escodut. Avetz-vautres sentit ’quilhs mila de gruns chauds rotlar frr, frr, frr, contra la peu de vòstras jarras ? Fasiam l’amor emb un concentrat de vita pus doç que lo sable de la plaja. Mas lo plaser durava gaire de temps. Pas pus tòst que quauqu’un de chas nos auviá lo sabat au granier, montava plan mai redde que la vielha mair de Picatau per nos « chantar Ramona » (marronar ?) emb una vimzela o una ponhada d’ortrujas.
Los defauts d’Aimat Jardric nos faran pas obludar tot çò que tots ’quilhs escriveires de « patois » nos an laissat. Jardric aviá de l’imaginacion e sabiá animar un texte. Si una maison mau bastida s’esbòlha, podem eissaiar de comprener perqué s’es esbolhada e prener las peiras per ne’n bastir una autra !

A Javerlhac, lo 10 d’abriu de 2020
Jan-Peire Reidi