En poursuivant votre navigation sur ce site, vous acceptez l'utilisation de cookies. Ces derniers assurent le bon fonctionnement de nos services. En savoir plus.
E per gardar lo rison a las pòtas, apres Gogòl, Edmond Rostand...veiqui Lu nas de Picatau, extrach de Jan Picatau de Sent Barrancon de Enric Delatja legit per Jan-Peire Reidi.
De'n prumier, veiqui lo texte en grafia normalizada e de l'autor e lo MP3 enregistrat per Jan-Peire Reidi
e de mai, una cronica de Jan-Peire Reidi sur l'autor Aimat Jardric
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Non, Aimat Jardric (Aimé Jardry, 1830-1890), l’autor de Champalimaud, es pas l’escrivan daus ranvers de Nontron que aime lo mai. Sos personatges de toirauds, Champalimaud e Bonefant, fasian benleu rire los paisans de son epòca – que eran segur pas pus béstias que nautres – mas, coma contaire, se pòt pas comparar a l’autre Nontronés, Enric Delaja (« Contaviòrla »). A pas la finessa lexicala mai l’elegància de Delaja. Quo es pas Jardric que saubriá enginjar una istòria ente una situacion plasenta ne’n mena una autra, e entau de segre jusc’a la tombada inesperada a la fin. Mas totparier, fau reconeitre que legissem enquera emb plaser quauquas paginas ente descriu, per exemple, la granda feira de Javerlhac en 1880, las coquinarias dau brigand Burgon, las messonjas dau blagassaire Gròs Nas, tant enòrmas que venen rabelaisianas, quasi fantasticas… E ai pas enquera fotut ’lai son Dictionnaire patois-français, ente un lingüista pòt trobar quauques pitits elements lexicaus obludats per daus lexicografes benleu mai capables que se.
Quo es-quò dire que daus Occitans de l’epòca de Jardric, que avian un pauc estudiat dins los libres d’escòla en francés, avian perdut ’quela competéncia lingüistica elementària que nos fai coneitre còp sec un element de nòstra linga e un autre que z’es pas ? Eran benleu coma nòstres vielhs que, si òm lur damanda coma disen « une planche (de bois) » vos respondran : « una plancha » (« Quò siriá pas « una pòst ? » – E ben òc-es, una pòst. »). Si òm coneis bien doas lingas e si òm las parla regulierament òm las laissa dins doas tiretas diferentas ; lo contengut d’una tireta tomba pas dins l’autra. Los anglicistas vertadiers parlen pas franglés.
O ben ’quilhs Occitans « instruichs » cresian-t-ilhs que lur linga era d’un reng inferior, e que podian pas li far de mau si la boiravan emb quauques mots e viradas de la linga francesa ? De totas faiçons, quo era nonmas per far rire daus traulhabosa, non ?… Dempuei, los felibres e los occitanistas an volgut metre un pauc d’òrdre ’quí-dedins. Mercés, Mistral.
Quand vese la grafia patoisanta aberranta de Jardric, me damande si li mancava pas un pauc de sense lingüistic. Per me, i a francisme e francisme. I a daus francismes que an trobat lur plaça dins la linga e que se pòden pas remplaçar sens chamjar lo sense e sens perdre quauqua ren. Pense a « bien » e « ben », dins nòstra varietat lemosina de la linga occitana. D’autres francismes se pòden pas comprener si òm coneis pas la linga d’origina. Jardric se geina pas : si a mestier d’una rima en –ia, dins lo texte ente parla de Javerlhac, ne’n veiquí una : *la prairia ! (« E ben òc-es, la prada ! »). Dins Champalimaud, trobem *de suita (còp sec) e sa rima la *truita (la trucha) ! Los textes de Jardric son enfecits de francismes.
Si cresetz que los escrichs d’un autor son sacrats e que òm pòt pas ren chamjar sens lo traïr, perdonatz-me. Ai enregistrat « Chamapalimaud apren a nodar », mas ai « corrijat » (corregit !) quauques francismes. Ai gardat « bientòst », mas respecte tròp ma linga prestar ma votz a d’autres barbarismes. Ai mes lo texte d’origina après ma transcripcion : siatz jutge ! L’autra rason que m’a fait chausir ’queu texte es a una vivacitat e un ritme que ne’n fan un bocin interessant per l’enregistrament.
« Champalimaud » fai partida de nòstra cultura. Quand lo toner tamborinava e l’auratge fasiá lo diable a quatre, chas nos disian per rire : « Quo es Champalimaud que nòda dins los cacaus ! ». Enquera dins las annadas cinquanta, los goiats e las goiatas trobavan gaire de juecs mai plasents que de traulhar lo pilòt de cacaus espanduts au granier que chas nos avian mes a sechar en atendent de los vendre o ben de los esnogelar per far l’òli : vrau, vrau, vrau… Mas quò valiá pas lo bonur de nodar dins lo blat nonmas escodut. Avetz-vautres sentit ’quilhs mila de gruns chauds rotlar frr, frr, frr, contra la peu de vòstras jarras ? Fasiam l’amor emb un concentrat de vita pus doç que lo sable de la plaja. Mas lo plaser durava gaire de temps. Pas pus tòst que quauqu’un de chas nos auviá lo sabat au granier, montava plan mai redde que la vielha mair de Picatau per nos « chantar Ramona » (marronar ?) emb una vimzela o una ponhada d’ortrujas.
Los defauts d’Aimat Jardric nos faran pas obludar tot çò que tots ’quilhs escriveires de « patois » nos an laissat. Jardric aviá de l’imaginacion e sabiá animar un texte. Si una maison mau bastida s’esbòlha, podem eissaiar de comprener perqué s’es esbolhada e prener las peiras per ne’n bastir una autra !
A Javerlhac, lo 10 d’abriu de 2020
Jan-Peire Reidi
Los scientifics pòden pas dire perqué lo coronavirus ataca los vielhs mai que los jòunes, si i a beucòp de personas que pòrten lo virus sens zo saber, perqué quauques malaudes son bien pus mau que d’autres, si demòra en suspension dins l’aer, si lo temps i fai (Veire Sud-Ouest dau 1er d’abriu), si vai se perdre o ben tornar tots los ans coma la gripa…
Mas ren nos empaicha d’escoltar çò que los istorians an a nos dire de las epidemias daus segles passats. Per exemple, l’istòria nos apren que, après l’epidemia de pesta dau segle quatòrze que tuet benleu lo tierç de la populacion de l’Euròpa, la vita daus paisans s’amelhoret en beucòp d’endrechs. Fasian mestier per desboijar las terras que degun pus trabalhava. Malurosament, los senhors e los reis torneren plan trobar d’autres biais de lur raubar los fruchs de lur trabalh.
Pus prep de nautres, la gripa espanhòla, que comencet en America dau nòrd e fuguet portada en Euròpa per los sodards americans en 1917, tuet mai de cinquanta millions d’estres umans dins las annadas 1918-1920. Coma per las autras epidemias dau passat, per exemple la dau colerà a la fin dau segle dietz-e-nòu, las autoritats comprengueren l’importància de la « distanciacion sociala ». Una de las darnieras parucions dau National Geographic (30 de març) nos apren que las grandas vilas daus Estats-Units prengueren totas de las mesuras per dondar lo mau, mas diferentament. Las vilas que agiren còp sec e sens balançar agueren pas tant de malaudes e vegueren la fin de la maladiá pus tòst que las autras. La vila de Philadelphia que faguet un grand passa-charriera (parade) dos jorns au començament de l’epidemia aguet mais de vint mila pesonas infectadas. D’autras vilas, coma Saint-Louis, se cregueren tiradas d’afar e crederen victòria tròp tòst. La consequéncia fuguet una seconda ersa de la maladiá que tuet bien mai de gent que la prumiera. La jornalista conclutz que, si l’istòria pòt nos aprener quauqua ren per la crisi que coneissem aüei, quo es que fau pas plejar davant una una « populassa impacienta, bolegairitz ; quò siriá fatau ». La leiçon : obludatz la beutat dau printemps que s’espanis ; gardatz la distància !
La jornalista americana nos ditz pas coma, mai quantben de temps ’quela populace mespresada fará per tener si pòt pas trobar de que se nurir e gardar son lotjament ; quò es pas son idéia, de ’quela femna, quo es pas la mòda daus dirigents de son país, la solidaritat… Totparier, sa « leiçon » es plan bona ; segur demoraram barrats lo temps que faudrá.
La crisi actuala afortesis çò que beucòp de nautres sabiam desjà : las « leis dau merchat » nos menen a la catastròfa. Me rapele que mos collegas americans professors d’economia que disian « The market will take care of everything », lo merchat z’esgará tot… E ben non, « the market » a creat de las richessas que daus millions de gent ne’n an profitat, mas son economia roina la planeta. Lo « merchat » pòt pus garantir nòstra seguretat sanitària, alimentària, environamentala.
Si l’istòria nos apren que las grandas epidemias boleguen l’òrdre sociau, nos ditz pas coma podem far servir los chamjaments per lo ben de tots. Aprep la guerra civila que seguet la revolucion russa de 1917 e l’epidemia de colerà de 1920, los bolshevics fagueren una « politica economica novela » (NEP) que donet un pauc de libertat d’entreprener aus paisans. Sabem que ’quò ’chabet mau : la collectivizacion forçada, las deportacions e la famina en Ucraïna dins las annadas trenta. Quand auram dondat lo coronavirus, faudrá ben far tornar partir l’economia e faudrá ben daus investiments, valent a dire daus capitaus. Quò sirá lo moment de far atencion !
Arser un agricultor « tractet » l’erba jos la barradura electrica dau prat ente vai far pacatjar sas vachas. Faguet pas semblant ; lo rencurava pas, son glifosata. Antan totas mas ’belhas moriren. Ujan, som lo 3 d’abriu, e ai pas enquera auvit lo cocut. Me damande si tornará. Tròba benleu pus de nis de pitits auseus per poner sos uous.
Lo cocut es mòrt,
Es mòrt en Espanha…
As-tu entendut cantar la cigala,
As-tu entendut cantar lo cocut ?
Lo cocut, lo glifosata, la seguretat sanitària : i a-quò un rapòrt ?
Confinat a Javerlhac lo 3 d’abriu de 2020
Jan-Peire Reidi