Vitas negras importantas
D’oprimits
Vitas que zo son pas mai pas mens de Blancs o de Rosseus
Vitas de riches mai « egalas » que las autras
Pas de perda de vitas americanas çò-ditz le reportaire estatsunian aprep la catastròfa
Vitas que se compten un ser d’epidemia
Que se pòden comparar d’un país a l’autre

Vitas de violéncia
Feminicidi infanticidi omicidi
Que damanden venjança
Que vòlen plaidiar au tribunau
Uelh per uelh
Vitas paiadas per l’assegurança, ’chaptadas per las firmas chimicas
Daus sòus per consolar per far estar
Per contunhar de tuar
Pretz calculat marchandat de las vitas
Sus la rota
Dins la natura

Vita ròsa d’einnocent uros, vita negra d’esmalit
Vita de fuòc d’esmalit per la justícia per l’amor
De la vita nafrada
Vita que a mestier d’amor
Febla tremolanta
Que vòu frotjar que vòu aimar
Vita sens compte e sens pretz vita de valor

A Javerlhac, lo 26 de junh de 2020
Jan-Peire Reidi

« Me too »… Quò vòu dire : « Mai me, sei una femna que, a un moment de sa vita, se trobet forçada de donar son còrs a un fumelaire desvergonhat. Me sente plan umiliada e esmalida. Vòle pus contunhar de trainar ’quela chaulhadura que ne’n sei pas causa, la vau tornar au salopard naut plaçat que s’a siervit de me... »
D’un pauc de mai, « Me too » se diriá parier en occitan nontronés : « Mai me aitot », prononçat *maimetot ! « Moi itou », en francés familhar, auriá lo mesma sense e la mesma pareissença fonetica, mas siriá plan desconvenent per dire l’umiliacion de ’quelas femnas. L’etimologia de too, que es derivat de la particula to, a ren a veire emb « aitot » en occitan nontronés, mai itou que se tròba dins quauques dialectes d’oíl e que es marcat vx et fam. dins lo Robert. Dirai ren de l’origina de « aitot », mai de itou, perque m’es ’vis que i a ren de segur. Pòde pas mai dire si lo « aitot » nontronés es parent de « maitot », que se ditz alhors, mas quo es probable. Los amics dau Perigòrd centrau saben ben que sei un « me-disent », un Occitan que ditz « mai me » au luòc de « ieu tanben ». Aitot me, aitot tu, aitot se (eu tanben), aitot ela, aitot nautres/vautres, aitot ilhs/elas… Mai me, mai tu, mai se… Voletz un exemple ?
« Me, sei per lo bon òrdre, [disset Lesbanat]. – E ben mai me, ditz lo Redond. » (E.D.)
« Mai me aitot » me fai pensar a una fòrma locala dau juec de Pigeon vole que ai coneguda. Un daus goiats damandava aus autres de respondre « Mai me aitot » a tot çò que disiá :
« Vau dins lo bòsc – Mai me aitot. – Còpe un aubre. – Mai me aitot. – Sege las pòsts. – Mai me aitot. – Fau un bac. – Mai me aitot. – Chie dedins. – Mai me aitot. – Zo minge. – … »
Los mens desgordits se fasian benleu afinar, mas n’i aviá benleu un, pus fin que los autres, que respondiá : « Grand ben te fase ! »…

Per me far perdonar ’quelas trivialitats, voldriá dire quauques mots dau libre que sei a legir. Quo es lo darnier roman de l’escrivana sud-africana Nadine Gordimer (1923-2014), Prèmi Nobel de literatura (1991), titolat No Time Like the Present e publicat en 2012. Revirada francesa : Vivre à présent. Podem i segre l’istòria recenta de l’Africa dau Sud viscuda dau dedins per un òme blanc e sa femna negra que s’an aimats quand eran tots dos combatents contra l’apartheid. An vut la mòrt de prep e conegut la preison. La vita era simpla dins lo maquís : l’opression/la libertat, los camaradas/los enemics.
Aura Steve e Jabu menen una vita « normala » – la vita ven « normala » quand òm fai mai de cas de sos pitits problemas personaus que daus afars collectius. Son plan estimats e pas maluros dins lur banlega poblada de vieilhs camaradas de « la Lucha ». Ganhen lur vita onestament, cherchen pas los avantatges, an una dròlla e un dròlle. Lur filosofia es la de Nelson Mandela e de Desmond Tutu, ubuntu : sei çò que sei perque setz çò que setz. Umbuntu, nòstra umanitat comuna. Lo perdon, pas l’oblit ; la reconeissença de la fauta e la reparacion, pas la venjança.
Mas per lur país, « lo present » es chaulhat per daus problemas enòrmes : la paubretat, lo SIDA, lo niveu daus estudiants negres, quauques empluiats negres sauvatjament umiliats per daus estudiants blancs, los immigrants daus país vesins que la gent ne’n vòlen pas, la criminalitat dins las vilas, l’acusacion de corrupcion e de demagogia contra Zuma, lo noveu menaire de lur partit. Zuma vai venir president. Zuma, lur vielh camarada que faguet dietz ans de trabalhs forçats a Robben Island autres còps… Lo mesma Zuma siriá un fumelaire, un charlatan, un purit, un coquin. La vita « normala » es venguda terriblament complicada per los ancians combatents que cresen enquera a ubuntu.
E lo nòstre, de present, au mes de mai de 2020 ? Una epidemia que, Diu mercés, demenha petit a petit en Euròpa mas que contunha de tuar daus mila de gents, mai que mai daus paubres, dins las Americas. Devem preveire mens de trabalh dins los mes que venen, mai de chaumaires, de las dificultats per los jòunes. Un representant daus patrons voldriá aver lo drech de far trabalhar la gent sens los paiar, d’autres – una autra – de chaulhar la natura. Per tornar far partir l’economia e sauvar los emplecs, çò-disen. Un òme pòrta plancha contra daus ministres. « Demagogia judiciara », çò-ditz un filosòfe conegut. Una dama compren pas, mas compren pas, degun pòt li explicar, perque a pas lo drech d’espandre sa pelha sus la plaja e se coijar dessus per far cueire sa genta codena au solelh. Un òme enquera jòune que a agut la maladiá e que es pas enquera garit dos mes après, que se damanda si garirá, li respond que faudriá benleu un pauc mai d’umilitat, que los sabents saben pas tot, que los medecins e lo governament avancen a paupas, que los medecins, los infirmiers, los serviciaus daus ospitaus e de las maisons de retirada fan per lo mielhs, que tots fan çò que pòden. Lo menaire d’un grand sindicat ditz que faudriá benleu ’restar de se brejar automaticament per un òc-es, per un non. Ubuntu, si òm vòu. Los dirigents de dos grands país d’Euròpa damanden aus país vesins los pus riches de prener una pus granda partida de la despensa per dire que tornam partir tots ensemble, los que an los mens sufert, mai los autres.
Un bon estat d’esperit e los bons sentiments sufisen pas per resòure los problemas personaus, politics, sociaus, economics, environamentaus…., mas pòden permetre de boissar quauquas difficultats que empaichen de los atacar. Lo present a beu estre « una demorança dangierosa », Nadine Gordimer pensa que, per son país e son epòca, s’òfrir lo luxe dau cinisme siriá una folia (1). Mai me, mai nautres.

A Javerlhac, lo 23 dau mes de mai de 2020
Jan-Peire Reidi

(1) Citacion en testa dau libre de Nadine Gordimer : « Though the present remains / A dangerous place to live, / Cynicism would be a reckless luxury » (Keorapetse Kgositsile)

Ente diable es-eu passat, lo diable de nòstres ancians ? Laissarai los teologians, los filosòfes, los psicanalistas, los etnològues, los folcloristas… vos parlar de las representacions artisticas dau diable, de sa plaça dins lo monde imaginari, mai de son ròtle dins las accions individualas e collectivas de l’estre uman a totas las epòcas dins la civilizacion judeo-crestiana.

Non, pense au diable que tornava totjorn dins las conversacions quante era goiat.  Tròbe lo diable cinquanta-e-sieis còps dins mon còrpus de textes numerizats d’Enric Delaja (1884-1970). Per comparason, lo nom dau bon Diu ’rieba nonmas tretze còps dins Delaja. Quo es tot vut : nòstres grands-pairs e grandas-mairs fasian mai de cas dau diable que de son Creator. Lo diable era pertot, mai que mai dins las aigas durmentas, los endrechs sauvatges, los país espaurissables. Aviá sos cròs, sas peiras, sos lacs, sos bòscs, sos ponts… A Sent-Estefe, gaire loenh d’aquí, aviá Lo Ròc Branlant e son chapelet de rochiers (Lo Chapelet dau Diable) amodelonats en ribambela dins un fons tot lo long dau riu. E, coma de rason (si òm pòt dire), una o doas bravas legendas.

Dins un temps que ai pas conegut, lo diable, esperit maufasent, se disiá aitot « lo Cifer ». « L’Aversier » (dau latin adversarius) deviá ben estre una autre creatura maujauventa. Lo Cifer es la fòrma presa per « Lucifer », nom mau copat d’un esperit que per los Romans portava la clàrdat (la lutz) e, per los Crestians, ne’n venguet a portar lo mau. Las damas siran-t-elas estonadas si los dos còps que tròbe ’queu nom dins los textes de Delaja, quo es per parlar d’una femna ?
« Vos promete que fasiá pas bon a l’entorn de sos cotilhons ! Quo era pas de femna, quo era un vrai Cifer ! »
« Un Cifer » podiá aitot estre un mainatge, un goiat que era totjorn a enginhar quauque meschant torn, que « aviá lo diable dins la peu ». Òm pòt ben se dobtar que lo sense de ’quilhs mots, lo Cifer, l’Aversier, era gaire precis ; mas se disian totjorn per parlar d’una persona aguissabla, de travers, que calculava lo mau que podiá far aus autres.

Per nòstres ancians, lo diable se raletava pertot dins la natura e sa fòrma era plan misteriosa. Me pòde pas retener de citar un brave dire que m’aprenguet Joan Ganhaire fai quauque temps per parlar d’un coteu :
« Còpa l’aiga dau sable
E fend lo vent dau diable. »

Poesia e misteri. Quò es benleu un biais plasent de dire que lo coteu còpa ren e que lo gatge, fuguès-t-eu farjat sus lo fuòc de l’infern, bien o mau agusat, fai la riséia daus elements… Laissam parlar nòstra imaginacion… D’autres i veiran una practica magica, coma quante nòstres vesins auvian tonar : metian un apchon defòra, lo talh virat vers lo ceu, per « fendre l’auratge » ! Lo vielh fons imaginari e mitic de l’estre uman era enquera viu aus segles passats :
« I ’viá de la gent que passavan daus dobles aveque lo diable. En eschamge de lur anma, eu lur balhava una pola negra que lur fasiá far fortuna. » (Delaja)

Ma granda-mair disiá sovent  « Diu mercés » (prononçat *deumàrse dins nòstre parlar), coma aüei diriam « urosament », e « Si lo bon Diu vòu » coma d’autres « Inch Allah ». Umilitat d'au cresent que somes lo succès de las entrepresas umanas a la permission divina. Dins la familha dau costat de ma mair, que avian totjorn estats curetiers, se parlava gaire de « diable » en defòra de la religion, mas los autres, que lo mot lur veniá a las bochas a tot moment, cresian pas per quò far pechat.

Dins la linga nòstres ancians, lo diable era causa de tot çò que passava las limitas, de tot çò que era au chamin daus òmes, que s’opausava a lur volontat, que comprenian pas, que podian pas mestrejar. E veiquí nòstre diable dins los modèles sintaxics : un/una + nom + « dau diable », « lo diable de » + nom e la locucion adverbiala « que lo diable ». Si fasiá tròp chaud, quo era « una chalor dau diable », tròp de bruch : « un sabat dau diable », passar son temps a far la bringa : « far las vitas dau diable »… Per un grand nombre o una granda quantitat : « (quò costa) un argent dau diable », « (i a) lo diable de gent ». Camila Chabaneu, eternalament latinista, escriu que « l’idée de multum se rend encore par que la tempêto, que la mâlo, que lou diable, locutions dans lesquelles tan est sous-entendu : fasio fre que lou diable ».

Lo diable sierv per dire l’estonament (« D’ente diable surtes-tu ? »), l’exasperacion e lo refús de contunhar d’endurar (« Au diable l’escòla ! », « Fot-zo au diable que zo vese pus ! »), lo desfis ad una entraupa o una dificultat (« Quo es ben lo diable si i ’ribem pas ! », « I ’ribaram, quand lo diable i siriá ! »)… Lo diable era ’quí per exprimir las emocions a flor de peu d’un monde que parlavan fòrt.

Aüei lo diable es pus a la mòda ; ven pus gaire dins nòstras conversations cortesas, racionalas. Mas fai enquera partida dau vocabulari de quauques vielhs coma me. Per exemple, si vòle parlar d’un trabalh a far gaire malaisat, dirai sens pensar : « Quo es pas lo diable ! » (Ce n’est pas la mer à boire !), emb un accent de frasa e una intonacion montanta-davalanta sus « diable ». Totas ’quelas locucions deven ben sonar coma de las fòrmas plan marcadas a las aurelhas daus jòunes que an pas auvit parlar la linga dins los vilatges. Avian totas lur modèles intonatius que fasian la musicalitat de la linga. Si volem pas tròp laissar ’quela musica s’apaubrir e perdre son expressivitat, podriam benleu ausar ne’n far servir quauqu’unas, de ’quelas frasas dau diable !

A Javerlhac, lo 29 d’abriu de 2020
Jan-Peire Reidi

De veire, d'autres textes de Jan-Peire Reidi sus lo blòg www.lochamindelafont.com