Une communication de l'IEO Lemosin...un texte plein d'humour !

Un texte écrit et dit par Monique Sarrazy, au sujet de la vieillesse, un peu éloigné du ton employé généralement dans ses chroniques.

Voir "Las cronicas de la Mònica" sur La Biaça : https://la-biaca.org/items/show/13328​)

Monique Sarrazy lors d'une dédicace, entourée d'auteurs "plan coneguts" (Photo Denis Gilabert,)

Un còp per an, au mes de junh, 'na tradicion fasiá surtir la gent daus Champs, la velha de la Festa-Diu, qu'era la procession per la proteccion de la natura !.

Per l'occasion, totas las crotz de la comuna eran 'maiadas de flors naturalas... un chamin de petales sus l'erba freschament copada nos menava a un autar cubert d'una tela blancha brodada ente eran pausats n'estatua de la Vierja, 'na bròcha de rampams dins un sieton d'aiga benesida e daus boquets de flors de ròsas e margaritas picadas dins de las fuelhas de laurier...

A 8 oras dau matin, la procession començava, au son de la clòcha. Lu curat en rauba blancha, segut per los enfants de còr e de la gent dau borg partian sus la rota... direccion la Crotz de Malamòrt a un quilometre. Aquí dau monde de la Chabaudia, Frayssenh, dau Pueg Luc, Paunhac, dau Verdoíer, de la Pinhièra, de Pueg Ardich, dau Tarme, la Robartiá, Varlena, venguts a pe ò en bicicleta, atendian, un bosquet de flors a la man.

Lu curat saludava en frances « nous vous disons bonjour, ainsi que la Sainte Compagnie... » eu remerciava la gent e damandava la proteccion daus revenguts de la comuna. Lu monde se sinhavan e chantavan un cantique a la glòria de la Vierja « Reine des Champs ». La gent ne'n profitavan per se dire bonjorn de pus pres e la procession contunhava en direccion de la Crotz dau Comunau de Bòrn (Bord) a dos quilòmetres. Tot en se permenant, la gent parlavan dau temps que fasiá, « que n-ava pas tròp mau par fenar »... de lur santat... e de 'queu paubre Baptista, « Diu lu garde », de 85 ans qu'aviá defuntat la setmana d'avant au Grand Bois... E qu'era l'ora que lu car daus colegians doblava lu cortegi... occasion de parlar de la vita qu'aviá bien chanjat ! « Autres còps, 'queu jorn era chaumat e lu quite monde d'alhors, qu'avian de las terras dins la comuna, trabalhavan pas, afen de participar a 'quela procession … la gent eran mai nombros qu'auei ! ». 

Lu curet totjorn davant, fasiá dire 'na prumiera dietzena dau chapelet e n'um ribava a la « Crotz dau Comunau de Bòrn »... « la Sainte Compagnie vous salue... ». Autre sinhe de crotz, autra damanda de benediccion de la natura, autres bonjorns de pus pres emb los noveus ribats de la Valada, Marmèt, daus Grands Claus, dau Vertamont... e lo chapelet contunhava de s'engrunar jusqu'aus Pinquelins e au Coderc (ente venian de 'rachar la crotz en eslargir la rota e apres, direccion Romen. 'Quò fasiá tota 'na tropelada que seguiá ! Se 'restavan daus còps per bufar un pauc dins las còstas un pauc lonjas, en chantant, prejant ò platussant !

La Dama dau catagirme, rencurava que 'quò sia devengut n'abituda par quauques uns que venian nonmas per s'eschivar de païar 'na cotisacion d'assurança contre la greula ò par far 'na « promenade hygiénique ». Quant au curet, normand, « descendant des Pirates », eu contunhava 'quela tradicion sens saber d'ente veniá 'quela tradicion (beleu un vot d'una persona?), ni dempuei quand l'existava mas çò qu'eu sabiá, qu'es 'qu'eu podiá pas chanjar la data « les gens ne l'accepteraient pas. Ils y tiennent ! »  e eu me contet coma 'n'annada, avant la guerra de 14, la comuna fuguet roinada par 'n'auratge... una annada sens procession ! Eu rancurava tanben que la populacion sie pas mai cresenta … pertant « l'église a fait son possible ces derniers temps pour s'approcher des croyants, en abandonnant le latin par exemple ». Qu'es vrai que lu latin era sovent, par de la gent mocandiers, l'ocasion de dessonhar lu curet e son marilhier... e un aer me tòrna ente fasian dire au curet en passant davant un brave vargier « ilhs son bien flurits ! » E fasian responer au marilhier « Son-t-ilhs braves los peseus ! ».

Apres un torn de cementeri, la procession se 'chabava a l'egleisa daus Champs. E 'na messa era dicha.

'Quelas processions a la Crotz, a las fonts, ostensions son pas escrichas dins la Biblia. Son de las manifestacions originalas ente n'um parla nonmas de « la Reine des Champs » e daus Sents... emb 'na ponhada de supersticions... alaidonc : cresença religiosa ò rite paien d'autres còps ???

Jaumeta Beauzetie

Quauques vilauds que venen passar lurs vacanças au país se plànhen dau bruch de las béstias, de las machinas e de la gent. Fau creire que, dins las vilas, son pas tant desrenjats per las automobilas, los camions e ’quilhs petarons que vos trauquen las aurelhas. E la musica industriala dins los magasins ? Dins las auberjas, òm s’auva pus minjar, coma ditz l’autre. Per me, la mediocritat de la musica difusada dins las boticas es sovent lo signe que s’i ven una paubra marchàndia. Au vilatge, nòstre toristas son eissaurelhats per los tractors, las jostairas e las sejas electricas. Los chins que s’esjangolhen los matins de chaça, las vachas que monen quand an vendut luts vedeus e las quitas clòchas d’egleisa que sònen les oras los empaichen de durmir. Podem comprener si son traïts per una tronçoneurza que s’esmarrauna o ben un còp de fusilh que peta gaire loenh de las maisons, mas que dire de los que se plànhen daus jaus que chanten dabora ? Pareis qu’en Provença, pòden pas sufrir las cigalas que girrinen la nuech. En Perigòrd vòlen far olhar los lacs per pus auvir las galhaudas s’escraunar... Urosament, los que fan las leis an volgut que los bruchs de nòstres vilatges, los daus lacs mai daus jaliniers, sian declarats patrimòni sonòre de França. 
Los paisans de dins lo temps vivian pas dins un monde de silenci. La gent avian l’abituda de badar per far portar lur votz tan loenh que podian dins las terras e dins los prats. Auve enquera la vesina, las mans en olheta au fons dau vargier, que credava a son vielh grand-pair enquera a espijar dins las estolhas, quand lo disnar era preste : « Auv pairiiiin ! Auv pairiiiin ! ». Tan loenh que fugués, lo pairin era pas vengut pro dur d’aurelha per pas l’auvir. Si òm marmusava, la gent cresian benleu que òm era pas franc, que òm disiá dau mau de quauqu’un. Dins las auberjas plenas d’òmes passablament esfeunits los jorns de feira, quò s’esbadoirava, quò tustava sus las taulas a grands còps de bilhon e quò uchava per se far servir… « A mon amic, quau sabat ! », coma ditz l’autor de Picatau.
Justament, si òm vòu aprener tots qui verbes de nòstra linga que descriven los bruchs de las béstias e daus crestians, lo libre d’Enric Delaja es una font de vocabulari. Tots ’quilhs contes « en patois dau Nontronés » son per far rire, e sabem ben que la comediá umana mena grand bruch :
« La Marieta credava, la verja petava e la tròia janglava. Qu’era pieg qu’au cirque. »
Alhors, trobem una chambariera sadolarda que
« …fasiá brundir la pòrta e tundir los gabinets. ’L’especonava las marmitas… »
e una autra que « quand ’la marchava, fasiá crasenar lo planchat ».
En mai dau « sabat », avem tres mots per dire « un grand bruch e un granda agitacion » : lo masant, la petaraja, lo treblum :
« En auvent tot ’queu masant, las moschas s’esmaliren. ’Las brundiren coma de las becas. »
« La ’Belha fugiá (corriá) totjorn e fasiá un sabat enratjat. Auriatz dich que lo Diable mai los diabletons fasian la petaraja dins la maison. Paubra maison, qu’era si tranquilla, ’la ne’n veguet dau treblum ! »
Voletz un autre exemple dau mesma genre :
« Quante lo leberon fuguet vesin de la tròia, quò faguet la petaraja dins l’estable. (…)  Quò se desbrejava, quò rundiá, quò fugiá, e, de temps en temps, lo bac se desvirava. »
Lo sabat e lo masant fan benleu pensar un pauc mai au bruch, la petaraja e lo treblum au bolegadis que ne’n es causa.
Dins lo bestiari de Picatau, la jaça jagassa, lo merle estifla, lo burgaud vonvona, las ranas (galhaudas) ranen, mai los chins esmalits, quand « unlen » pas « tota la nuech ». E coma de rason, lo boc benla, los pòrcs runden (verbe « rundir »), las polas carcaren, los polichons (poletons) pianleten, las auchas s’escraunen en estendent lo còu, lo chavau rossina, e l’asne brama (« E brama, e bramaras-tu, Picatau ne’n era eissaurelhat ») … Ren de pus normau : lo mairilhier fai eschinlar l’eschinleta a la messa, lo fornet (lo *pial) de l’escòla « ronfla coma una bateurza » e lo tren « estifla e espofida en bradassant ». 
Dins los mimologismes collectats per Micheu Chapduelh, las béstias parlen coma los crestians ; dins Picatau, quò es sovent lo contrari. E aquí, la misoginia de Delaja se’n dòna tant qu’a bon compte. Las dròllas espauridas fugen « en s’esjaulhant », la dròlla que se creu perduda « sisla coma un lapin ». La Miauna, la chambariera flaunharda (enjôleuse), « s’esmarrauna en parlant » coma un margaud) e una autra pren « una votz de chabrilhon » per legir la letra que ven d’escrir. Las clapas (les commères) blagassen (o ben platussen) e se ’trapen de farlassar au luòc de far lo disnar. La chambariera que lo mera a fotuda defòra ne’n ’chaba pas de marronar : 
« E patati e patata ! e ’quò-quí e ’quò-‘lai ! ’La disset tot mai lo resta (…). ’La girrinet tant que zo trobet bon (…) e contunhet de jacinar tota sola ». 
Lo diccionari de Daniel nous ditz que « girrinar », quo es brundir coma daus insectes.  « Jacinar », que fai pensar a las ’jaças, es probablament parent de « jagassar ». Quand se rapòrten aus crestians, los crits d’animaus prenen sovent una valor pejorativa.
« Suau ! » se ditz a quauqu’un que parla tròp fòrt (« Suau ! Suau ! Picatau, tu nos essaurelhas !». « Cho ! » sierv per damandar lo silenci per l’amor de mielhs auvir un bruch estrangier :
« Cho ! Ne fasetz pas de bruch. Lo vielh es si feble que n’a pas la fòrça de credar. »
Dins los verbes de bruch que comencen per es– (s’esjaulhar, s’esjangolhar, s’esbadoirar, s’esbenzelar, s’esbramelar, s’escoilar...), ’queu preverbe es– me fai pensar a la valor de « out » dins daus verbes coma « to cry out », « to burst out » en anglés. S’esbramelar, quo es se metre de bramar tot d’un còp. Dins Picatau, lo boc se reten de s’esbenzelar chas lo perceptor, l’asne s’esbramela quand es content de ’ribar a l’estable, los goiassons s’escoilen dins la pension. En occitan ’quilhs verbes son mai que mai pejoratius.
Un autre occitanisme que tròbe plan interessant correspond un pauc au francés « pousser un cri » (butir un crit). Aimem mai dire : aver una credada :
Quante ’l’aprenguet la novela, ’la n’aguet ’na granda credada e ’la tombet sur lo planchat. »
E veiquí d’autres exemples de la mesma estructura relativament productiva :
« (Lo vedeu) n’aguet ’na si fòrta esbramelada que las vitras drindrineren. »
« (Sa mair) n’aguet ’na unlada », (la Borruda) n’aguet una granda gemada »
« (Lo diable) n’aguet una ranada que vos auriá fait fremir ».

D’ente diable nòstre contaire nontronés a-t-eu surtit tot ’queu vocabulari ? Faguet pareitre sas « viòrlas » dins lo jornau locau Le Nontronnais dins las annadas 30. Gaire dins lo Dictionnaire patois-français d’Aimé Jardry, que es plan limitat. Benleu en pita partida dins lo Daniel, que Lo Bornat aviá començat de publiar. Simpla suspausicion. Non, quo era mai que mai la linga dau país, lo parlar que Delaja, regent a Auginhac e a Champeu, podiá auvir tots los jorns e pertot. Un tresaur per nautres. Pas la pena d’anar bien loenh si volem aprener una linga que sirá pas nonmas dau francés occitanizat. Avem nòstre Picatau d’Enric Delaja, contaire de valor que sap far viure los mots de la linga per nòstre plaser. 

A Javerlhac, lo 15 de nfeurier de 2021
Jan-Peire Reidi

De veire regularament lo blògue de Jan-Peire Reidi: http://www.lochamindelafont.com/

Pouvez vous retrouver dans ce texte les mots qui signifient :

bavarder (2 verbes)
bêler (2 verbes)
bourdonner (insecte)    
bourdonner, vrombir (insecte, moteur)
brailler
braire (ou meugler)
caqueter
coasser (grenouilles; 2 verbes)
craquer
criailler (oie)
éternuer
gémir
grogner (cochon)
hennir
hucher
hurler
jacasser (2 verbes)
meugler
murmurer
parler fort (2 verbes)
pépier, piauler
pousser des cris aigus (cochon, chien)
pousser des cris aigus (femmes)
pousser un cri perçant (lapin, porc)
résonner, retentit (1 verbe)
rouspéter
siffler
sonner
tinter (clochette)
vacarme, tohu-bohu, charivari (3 mots)
vibrer (vitres)