Lo verbe cujar, que ven dau latin cogitare (Cogito ergo sum) vòu dire « pensar, creire ». Quo es lo sense que aviá dins la linga daus trobadors :
« Domna, que cujatz far
De mi que vos am tan ? »
(Bernat de Ventadorn, citat dins La Lenga dels trobadors, p. 263)
Autre exemple citat dins lo mesma obratge :
Tan cujava saber d’amor, e tan petit en sai.
Lo verbe se trobava aitot jos la fòrma cuidar. D’alhors, lo verbe cuider se legis en francés dau segle XVI jos la pluma de l’Occitan Clément Marot (1496-1544) :
Anne par jeu me jeta de la neige
Que je cuidais froide certainement,
Mais c’était feu, l’expérience en ai-je,
Car embrasé je fus soudainement.
E los de nautres que son anats en Espanha coneissen plan lo mot « Cuidado ! » (Atencion ! Mesfia-te !)
Aura, lo sense de cujar a un pauc evoluat dins nòstra linga. Veiquí l’entrada cujar dins Lou Trésor dau Felibrige :


En efiech, dins nòstra varietat de la linga, cujar + infinitiu a sovent lo sense de mancar + infinitiu   (faillir + infinitif) :
Cuget ne’n morir/Manquet ne’n morir (Il faillit en mourir)
La chambariera era si mòla que ’la cuget (manquet) s’endurmir en trempant la sopa. (Elle faillit s’endormir).  (Enric Delaja)
’La cujava se trobar mau quand ’la vesiá una serp. (Elle était près de s’évanouir)
 
o ben, a la fòrma negativa, ne pas cujar far quauqua ren =  arribar a far quauqua ren emb beucòp de difficultat, coma dins ’quelas autras citacions d’Enric Delaja :
Eu ne cuget pas montar la còsta. (Il eut beaucoup de mal à monter…)
Eu ne cuget pas surtir de la gara. (Il crut qu’il ne sortirait jamais…)
’La ne cuget pas metre la man sus lo pòrtapluma. (Elle n’arrivait pas à mettre la main…)

Fau dire que, dins totplen d’exemples, la diferença de sense es plan teuna entre pensar, creire (Creguet ben ne’n morir)  e  mancar (Manquet ne’n morir) :
Lo papagai cuget morir  (creguet morir o ben manquet morir)
Tal paor ac de so senhor. (Arnaut de Cacassés, s. XII-XIII)

Quo es interessant de veire lo sense que « cuget morir » pren a la fòrma negativa, coma dins la frasa :
Coma ne consulten jamai los medecins, los vielhs cugen pas morir  (Comme ils ne consultent jamais les médecins, les vieux n’arrivent pas à mourir…) (Delaja)


Veiquí çò que òm tròba dins quauques diccionaris :
Alibert     cujar Penser, croire ; faillir, supposer Var. cunjar
Lo Congrès     cujar penser, croire (…) 2 faillir (…)
Sèrras      cujar penser, croire, faillir
Daniel         cujar penser, croire, faillir, être sur le point
Jardry         cujar être sur le point de, faillir
Lavalade     cujar croire, penser, supposer, faillir (être sur le point de)
Pagnoux     cujar être sur le point de… Exemple : « eu cuget se nejar » : il faillit se noyer

Sei plan content de veire que Alibert e Mistral mencionen la fòrma cunjar. Quo entau que chas nos disian e que ieu contunhe de dire, mai si ai chausit d’escrir cujar, fòrma dominanta. Autra concession.

Los diccionaris dònen lo derivat nominau cujança :
Mistral présomption, bonne opinion de soi-même, outrecuidance   
Sèrras 1 croyance 2 présomption 3 outrecuidance,
mas ’queu mot, que ieu coneissiá pas, es pas dins lo Lavalada occitan/français.

Cujar es un verbe que me platz perque las frasas ente òm lo tròba vòlen sovent dire que las chausas ’chaben per se ’dobar. « Eu cuget morir » : quò manquet lo culhir, coma disem chas nos, mas se sauvet ben !

A Javerlhac, lo 2 de març de 2018
Jan-Peire Reidi

Per la festa dau 15 dau mes d'aust, dins las annadas 90, a Soldat, lo Piare Rapeau èra estat convidat per pinturar quauques aubres dau chamin e nautres dau grope Limus'Oc, per dire daus contes e far dançar lo monde davant 'quelas pinturas. Alaidonc, un mes avant, nos veiquí partits, lo Piare e me, lo manhetofòne a la man dins las charrieras dau vilatge per trobar la gent que nos aurian dich quauquas legendas contadas a la velhada.
Troberem dau monde plan simpatiques que risian mas a partir dau moment que nos parlavam de las legendas, tots nos viravan los talons e s'en tornavan a lurs ocupacions...
Tornerem tots los jorns per pausar las mesmas questions... ren... totjorn lo mesma silenci. 'Chaberem per aprener que i aviá bien 'na legenda dins lo borg « mas deviam pas comptar sus ilhs per nos la dire ! ».
Finalament, a fòrça de paciença, sens enregistrar malurosadament, nos 'chaberem per aver lo començament e los autres jorns, l'istòria en entier. La gent pensavan talament fòrt que 'quela istòria s'èra realament passada, qu'ilhs culpabilisavan de nos la dire !
Fau notar que Soldat se tròba pas loenh d'Ajac e de Nautafaia ente se 'vian passats de las revòltas durament reprimadas que volian pas ajostar mai «de malurs e de miserias a la reputacion de la contrada».
La mesma istòria se ditz dins tots los ranvers de l'Occitania e pas solament a Soldat ! Mas qu'era contat emb talament de fervor que la gent 'chabavan per i creure !

°°

La leberona de Soldat (Soudat)
istòria contada dins lo « Bòsc dau leberon », illustrada per Piare Rapeau
'Quela istòria s'èra passada, i a longtemps... bien longtemps a Soldat.
Qu'era un ser de velhada... vos sabetz, las velhadas, que se fasian l'ivern quand los jorns eran corts e quand i avia pas tant a far defòra...
Alaidonc, 'queu ser, doas ò tres familhas de Soldat avian 'nat velhar chas de la gent d'Eimotiers, aura situat en Charanta, mas dins 'queu temps, coma los despartaments existavan pas... qu'era lo mesma païs...
Los veiquí tots partits dins la nuech bruna... tots, afen, presque tots !... avian laissat los vielhs que marchavan pas tròp bien per gardar los pitits qu'eran dins lurs borrassons... 'Queu ser, i aviá pas de luna. Lo Jan marchava davant emb son falòt. Tots seguian bien mitonats dins lurs manteus e capuchas. Mas lo vent passava tot parier au travers de lurs mitas de lana e lurs dets començavan a lur martelar...
En 'ribar, se chauferen davant la granda flamba que lur fasiá d'enquera mai dòure lurs paubres dets... mas conteren coma avian rit en fasant paur aus pitits que vesian plen de uelhs dins las cabòrnas... « cho... avetz auvit daus bruchs de chadena... qu'es beleu quauquas tòrnas, quauques revenants ? »... e los pitits se sarravan dins los cotilhons de lurs mairs ò ben fugian !
En 'ribar chas los vesins, davant lo fuòc, s'avian metut a l'aise.. avian pausat lurs gròs manteus e los pitits jugavan coma lo margaud dins lo canton... daus uns avian quitament pausat lurs pès sus los landiers. La Catarina aviá surtit los grilhons e lo fromatge... e quò clapava ! Apres las femnas surtigueren lurs 'gulhas per brochar e los òmes aidavan a pelar las chastanhas.
Sietat sus l'archabanc, lo Toine s'aviá fait un pauc prejar per contar de las istòrias de lops... « un còp, lo lop aviá segut son grand-pair, sens bruch... quand eu se restava... lo lop tanben ! Eu marchava... lo lop era 'quí darrier se e lo grand-pair que marchava pas tròp bien se disiá : « si tu tombas, Tistou... tu ses mòrt... si tu tombas Tistou... tu ses mòrt... ! » e tot lo chamin, eu se disiá 'quò e finalament, eu 'chabet per 'ribar e lo lop lu minjet pas ! »

« Chanta-nos ta chançon, Toine ! » e lu Toine se campava, levava la testa, se uflava e lançava « E iu me 'pele Toine e ieu sei de Glandon, vesètz coma sei crasne emb ma cana e mon chapeu melon... »
Lo temps passava viste... qu'es entau qu'ilhs avian chantat « Baissa-te montanha, leva-te valon », « lo Turlututu », « l'aiga de ròcha »... « un jorn dins l'estolhas »... Avian begut, minjat... e lu pilòt de chastanhas era vengut a ren… qu'era l'ora de partir.... l'ora de tornar prener lo chamin de Soldat... « Bona nuech, rentratz bien ! ».. « oc-es ! Aura, qu'es a vòstre torn de venir ! »... E los jòunes davant contunhavan de chantar per se balhar de l'eslanç, dins la nuech negra... « lo pelelè … las filhas de la montanha fan io-pelelè ! ». Un autre aviá uchat « Ifofó ! » Avian marchat mai de demia ora quand, a la caforcha dau chamin que mena de la Trichariá a las Justiças, pres de la Font St-Piare... 'na massa negra coma 'na béstia volet sus l'eschina dau grand Marçau...
« Qu'era lo Leberon ! », faliá ren dire e lu portar... faliá mesma pas lu tucar de paur de prener sa plaça... Tots marchavan sens ren dire... Quauques còps, lo Leberon li lechava la figura... mas tots sabian qu'a l'entrada de Soldat, « a las prumieras maisons, lo Leberon sautariá per terra e se sauvariá...  Qu'era entau ! »

Alaidonc Marçau se calculava... « e si eu lu laissava pas partir... ? » Aviá envia de sapcher. Marçau sarrava las dents... e totjorn 'quela ritantoina que li tornava : « E si lu laissava pas partir ? »... 'Ribats a Soldat, qu'era pus lo Leberon que teniá Marçau, qu'era Marçau que teniá lo Leberon … e eu disset … « 'queste còp, qu'es me que te tene e nos veiram ben ! »... Eu prenguet un bilhon e li borret sus lo cagoelh... lo Leberon tombet redde, assomat... Se 'traperen a li dautar la peu... la peu de béstia... e jos la peu.... troberen 'na femna... emb plen de chadenas en aur... quauqu'un de riche... qu'era pas un Leberon, qu'era 'na Leberona... e que bujava pas... la secoderen... la torneren secodre un moment apres e d'enquera e d'enquera...ren... totjorn ren... la Leberona era mòrta !.

« Qu'era un brave malur... que far ? « N'am pro de miséria entau sens 'nar a la galera !... disseren-t-ilhs»... e disseren pus ren, los òmes fagueren un cròs sus lo bòrd dau chamin... Fagueren un autre cròs per los coliers e se'n aneren se coijar sens ren dire.

Sabian ben que los Leberons, qu'era los riches que volian lur far paur per d'enquera mai los assujetir... aquí ne'n avian la pròva !

Lo lendeman, daus òmes a chavau passeren, damanderen si 'vian pas rencontrat la Comtessa dau Chasteu... de...

Degun disset ren... mas dins la contrada, n'i aguet pus de Leberons...

« E quand las armas a fuòc fagueren lur aparicion, ne se'n tornet pus jamai parlar ! »

Jaumeta Beauzetie

(Per la pita istòria, la gent nos monstreren l'emplaçament daus cròs, jos daus pruniers au bòrd dau chamin coma si quò s'èra realament passat !)

En mai, una chançon de ma mair que se chantava a la velhada :

« Tres canalhas van velhar lo ser,
qu'es per raubar lo jau de Minet !
Minet, Minet, ne'n sauta dau liech
Pren sa carabina e son pistolet
E li jura dessus son ressòrt...
Si quò peta, i a quauqu'un de mòrt ! »

En ce début d'année, l'écrivain nontronnais Jan-Peire Reidi nous invite à espérer...et à agir sans plus attendre. Rubrica en òc en profite pour vous souhaiter « una bona annada 2018, plan granada e acompanhada » et une longue vie à la langue et à la culture occitanes.

En Lemosin, lo mes de novembre se ditz sovent « lo mes mòrt ». Decembre es lo mes de l’avent. Aprep la mòrt seguda d’un temps d’espera e d’esperança vendrá una novela naissença, una promessa de sauvacion per l’umanitat. Fau esperar, atendre.

Deuran esperar enquera las que voldrian sanar lurs pitits dròlles mai la linga francesa per se far respectar. E Diu mercés, los que vòlen vertadierament oprimir las femnas, los monards barbuts, an pas enquera ganhat la guerra. Quò prendrá dau temps per oblijar las grandas firmas multinacionalas de paiar los sòus que nos deven. Quò será benleu pas d’abòrd que los que vòlen dire merda a lurs vesins podran boinar las terras de lur vilatge. E nautres, Occitans, que volem sauvar nòstra linga, deuram enquera nos batre.

Quantben de temps deuran enquera esperar los que ne’n an lur aise de minjar e de beure de la besunha empoisonada ? Tres ans ? Cinc ans ? Quoras los que trabalhen la terra auran-t-ilhs chamjat lurs abitudas e veiran-t-ilhs que ne’n son pas pus maluros ? Quoras veiram-nos pus nòstras ’belhas morir, mai crebar los autres insectes e los auseus que se’n nurissen ?

Esperaran gaire mai de temps los que cugen pus alenar dins las grandas vilas, los que vesen la mar nejar lurs islas o la sechiera far crebar las béstias mai la gent sus lurs terras. Pòden pus esperar los que son forçats de laissar lur país en guerra. La Terra que s’eschaura e los millions d’estres umans que ne’n suefren pòden pus esperar.
Jan-Peire Reidi