Autres còps, l’ivern, tot durmiá : los aubres, las bèstias mai la gent. Au primtemps s’esvelhavan en plena forma per una autra annada de trabalh. Quo es per quò que disián « la prima » (quo es dire la prumiera) per lo printemps e la darriera (òc, la darriera sason) per l’autona. Entre l’autona e lo primtemps, durmián.
Entau vesián pas la terra gelada, patissián pas de la freg. Se pausavan. Avián ben rason que, en quilhs temps, fasiá una freg a fendre lo cuol d’un merle. La terra gelada era dura a n’i pas far un cròs.
Un jorn, los òmes vougueren veire çò que se passava dau temps que durmián, puei se disseren que si trabalhaven una sason de mai, quo lor fariá mai de sòus. Aneren pus durmir l’ivern, trabalheren.
En anar e venir sus la terra gelada, los fèrs de lors sòcas fasián un bruch d’ifern. Quò esvelhava las bèstias, surtián de lors cròsas au moment de las mai grandas fregs. Las orsas e las marmòtas ne’n creberen. Si fasián res, d’autras ’navan morir.
Urosament lo Bon Diu inventet la neviá e ne’n crubiguet la terra. Entau, las sòcas daus òmes fasián pus de bruch sus la terra gelada e las bèstias s’esvelheren nonmàs a la bona sason.
Quò marchet entau longtemps. Jusc’a l’eschaurament climatic.

Micheu Chapduèlh

Per son prumier jorn d’escòla, Jan Picatau de Sent-Barrancon se contentet pas de minjar la moleta de sieis uòus e de beure la roquilha de vin que sa mair aviá conhadas dins un cabas l’enmatin. Craunhet lo fromatge dau regent – lo que ’quel einnocent besilhava per escrir au tableu – e li trobet un gost de freschum. Ticlet lo vin dins los topinons de porcelana sus las taulas : era negre coma de las moras e aspre coma de la suja. Quò faguet dire au monsur : T’as crogné la craie et begu l’encre. Je vois que t’apprendrions mié pour le ventre que pour la tête. Justament, an-t-ilhs pas descubert darnierament que una partida de nòstre eime era dins nòstres budeus ? Daus milions de neuronas de l’intestin son en comunicacion directa e permanenta emb lo cerveu. « Nòstre intestin es nòstre segond cerveu », ditz lo jornau. Quò empaicha pas que la moleta plejada dins de una pelha la mair de Jan li aviá facha per son disnar – lo goiat ne’n ofrit un bocin au monsur per l’aflatar ! – era plan mai jauventa que la bacada Codesco de la cantina au jorn d’aüei. Si un organe essenciau per l’aprendissatge es mautractat, coma voletz-vos que nòstres paubres dròlles aprenan bien ? E quo es pas las barras de Fars que lurs mairs lur dònen en mòda de marende que los faran venir pus sabents !
Quante anavam a la pita escòla de Nontroneu – nòstra anciana regenta, que demòra aüei a Periguers, se vai reconeitre –, la genta domaisela que nos fasiá l’escòla nos fasiá benevolament la sopa per nos eschaurar. Aviá benleu compres l’importanca dau ventre, autre sieti de l’intelligença ! L’enser, a quatre oras, la clòcha de l’escòla disiá a chas nos que siriam benleu tornats una ora pus tard. Quo era lo temps que preniam per far un quilometre. Los que partian pus tard de l’escòla perque eran punits avian grandament lo temps de ’trapar los autres avant de ’ribar vilatge. En plaça de las barras Fars, craunhavam en chamin quauquas pomas o quauques cacaus e, si aviam enquera fam un còp ’ribats, chas nos copavan au chanteu un talòs de pan que minjavam engraissat de confitura de prunas o de fijas. Aprep, faliá donar aus lapins, virar la manivela per far mòure las jutas o los topinambors, anar querre las vachas mai benleu aidar jostar, far tetar los vedeus. Fasiá desjà brun dins las granjas e los estables. Obludavam d’aprener nòstras leiçons. Los que fasian coma me, que avian bona testa, ne’n sabian pro totparier. Sabiá ma recitacion si era pas lo prumier interrotjat ; autrament, faliá l’aprener aprep l’escòla.
Dins las annadas cincanta, la rentrada era lo prumier d’octòbre. Dempuei la fin dau mes d’aust, aviam agut lo temps de veire los jorns venir pus corts, las prumieras gòrjas rojas surtir dins los prats aprep los auratges, las irondelas s’assemblar sus los fius electrics e s’eissubir… La sason se tirava de las grandas tauladas de familha los diumencs e de las frairias emb lurs bales e lurs fuòcs d’artificis dins los borgs. L’ombra daus aubres veniá lonja, pesanta, frescha, negra… A la pescha, òm ’trapava ren pus : la ribiera meitat tarida charrejava de las fuelhas de papulon rosselardas talament espessas que lo clau de la linha cujava pas s’enfonsar dins l’aiga. Òm vesiá pus de truchas dins lo corrent e los cabòts gorjats de sautareus, plan espaurits, volian pas mòrdre. Los auseus chantavan pus gaire. Òm trobava lo silenci presque esritjos quauques còps. Quante òm auviá petar, òm se damadava lo quau dau vilatge aviá levat la lebre o tirat aus lapins.
Fin setembre, la vita chamjava. Los rasims eran madurs ; quò risiá e quò colhonava dins las vinhas. Fasian ’massar aus goiats grun per grun lo Noah tombat jos los essirments ; urosament, los gruns cuberts de terra o de fuelhas se vesian pas… L’enser, quò torrinava autorn dau cubier per traulhar la vendenha emb lo traulhador. Fasian uflar las barricas, las secodian per rasclar lo dedins emb de las chadenas. La sentor pesanta de la vendenha que preniá lo bulir vos sadolava. Quauques jorns pus tard, lo demieg gobelet de vin noveu que òm tirava de la tenilha vos laissava tot esfeunit…
Au mes d’octòbre, las chastanhas e los cacaus tombavan e los champanhòus (botareus) naissian mai que jamai. E quo era justament lo moment que faliá tornar prener lo chamin de l’escòla ! En marchar sus la rota blancha, comptava quantben de mes e de setmanas faudriá l’endurar, « ’quela salopariá d’escòla » coma ditz Picatau, jusc’a la Nadau.
Mas i aviá ren pus a far dins las terras que d’anar davant los buòus quand lo pair bladava emb lo Brabant. E ma fe, quauques jorns aprep la rentrada, quò anava mielhs. Quante lo temps se virava a l’aiga, òm se’n trobava pas pus mau, d’estre a l’acelat. Lo fornet – que Picatau ’pelava un pial – pipava pendent tot l’ivern au mitan de la maison d’escòla e òm podiá se distraire en ’visar los tableus d’istòria de França. Vercingetorix que tombava son espasa au pès de Cesar, Clovis e lo vase de Soissons, Joana d’Arc au sieti d’Orléans, Bernard Palissy que fasiá bruslar son mòble… sabe pas si quò nos inculcava l’ideologia oficiala, mas quò permetiá de raibar un pauc quante òm trobava lo temps long.
Lo dijuòus aprep disnar, aviam lo catregirme, mas quò durava gaire de temps. Un còp que aviam sonat la clòcha de l’egleisa per dire a chas nos que quo era ’chabat, podiam contunhar d’acorsar los merles dins los plais emb nòstres lança-peiras jusc’a la nuech.
Non, eram pas a nòça lo prumier d’octòbre. Me rapele pas si fasiá coma mos dròlles que avian mau de ventre la velha de la rentrada. Lo cerveu darreir mon embonilh de mainatge deviá ben sapcher çò que l’atendiá. Au vilatge, los goiats se borravan pas, mas a l’escòla, los pus fòrts fasian einoiar los pitits e, dins la cort, quò ’restava pas de se brejar. Los goiats fan coma las grandas personas : venen gelos, mocandiers, esmalits, chaitius, quand òm los barra entre quatre murs per los dondar. Los regents pòden pus far estar los dròlles d’aüei, mas mos pitits-filhs, per me, lo vielh seissanta-e-uetard, sirian presque tròp dondes !
Pus tard, en pension au collègi, barrat dins çò que Miqueu de Montanha ’pela « des geôles de jeunesse captive », calculava quantben d’annadas me restavan avant lo certificat, avant lo brevet… e faliá totjorn tornar prener lo compte perque me trompava totjorn. Quante voliá comparar ’queu temps de preison a de las distàncias sus una rota, m’embraulhava e me descoratjava enquera mai. Mas z’endurava perque aviá pus mon pair e sabiá que deuriá comptar sus ma testa per me tirar d’afar. Disian aus dròlles e a las dròllas, que « si aprenian bien a l’escòla, aurian una brava situation » : gendarmas, factors, institutors o institutriças… De que viure jusc’a la retirada sens trimar coma fasian chas nos. E quò era verai. Aüei, degun de nautres rencura ’quelas annadas de privacion de libertat. Lo sacrifici valiá plan la pena. Som-nos segurs au jorn d’aüei de puescher dire la mesma chausa a nòstres pitits-filhs que an passat lurs vacanças davant daus juecs video e que tòrnen au collègi emb un telefònet e una barra de Fars dins lur cartable ? Per los sauvar, devem comptar sus la jòia d’aprener, de comunicar, de trobar daus amics e, segur, sus lo trabalh, la paciéncia e l’imaginacion de lurs mestres. Benleu pas nonmas sus « lo retorn aus fondamentaus », si quo es coma a l’escòla que avem coneguda quante partiam l’enmatin emb una moleta, un tròç de pan e una roquilha de piqueta dins nòstra museta !
Bon coratge per la rentrada, dròlles e dròllas ! Mai per pus tard !

A Javerlhac, lo 27 dau mes d’aust de 2017
Jan-Peire Reidi

La luna que ràia

Vira los afars

       En béstias sauvatjas

Prestas a nhacar.

 Mas sus la teulada

                                      Lo jau a chantat

                                        L’auba s’es levada

                                         La paur m’a passat.

Ai paur, brava chançon de Peiraguda…

que chanten aitot nòstres amics nontronés de La Tireta Duberta.

Eram ’quí dins nòstre vilatge de Sent-Baralhon-de-Crosaviala a trabalhar per viure – los que avian dau trabalh – e per paiar los deutes de juec daus mossurs. Los Sent-Baralhons, los riches mai los paubres, trobavan que tot anava mau e fasian portar lo blasme sus lo baile, pas sus los mossurs. Los mai riches avian sarrat lurs sòus dins daus vilatges delai las montanhas o delai la granda aiga. ’Quilhs sòus aurian plan fait mestier per paiar los deutes e per far trabalhar la gent deleser, mai que mai los jòunes e los pus tan jòunes. Pas de sòus per ’chaptar dau semen, pas de semen per bladar las terras, pas de trabalh. Una partida dau semen era estada semnada dins las terras d’autres vilatges que, aura, nos vendian lur blat. E lo baile contunhava d’empruntar daus sòus per que la gent crebessan pas de fam e per paiar los deutes daus mossurs minjasòus. Per complicar las chausas, la gent besilhavan çò que prenian dins la natura, se cresian oblijats de ’chaptar aus merchands de la besunha que los fasiá tots malaudes e sabian pus que far per ’restar la sechiera que nos estofava annada aprep annada.

Los Sent-Baralhons avian paur. Darnierament, daus sauvatges venguts de vilatges eslunhats, mai quauques jòunes fòus dau vilatge, avian massacrat de las diezenas de brava gent. Quauques uns avian paur daus raubaires que atacavan nòstres vielhs a la television e dins los jornaus. Mas la gent crànhian mai que mai los mila d’estrangiers que arribavan, daus paubres maluros que damandavan nonmas de donar un bocin de pan a lurs pitits dins un vilatge ente auvian pas estiflar las balas e tombar las bombas.

Daus charlatans que volian prener la plaça dau baile nos fasian creire que los estrangiers sens teulada profitavan de nautres sens trabalhar, que nos prenian nòstres sòus, que, si los laissavam far, raubarian nòstras maisons e nos farian quitament partir dau vilatge. Repropchavan au baile de defendre los assassins e los envaïdors, e lo metian pus bas que terra. Disian que tots los contramestres eran cussonats. Los semnaires de paur e de messonjas fasian creire que tot ’niriá mielhs si barravam las pòrtas, si ’restavam de nos aidar los uns los autres per trabalhar, nautres e nòstres bons vesins. Si levavam un mur autorn dau vilatge siriam tranquilles, auriam mai de trabalh, mai de lotjaments… D’autres vilatges avian volgut far entau. Los maniganç disian dau mau de tot lo monde e volian far creire que eran daus paubres maluros atacats de pertot e que tot lo monde lur volian dau mau, mai que mai lo jornau e lo jutge dau vilatge. Mas parlavan gaire daus mossurs minjasòus, mai de la sechiera, mai daus còps de barrancon que ’massariam, a començar per los de nautres que parlavam occitan. Faliá de l’òrdre e de l’autoritat e tot ’niriá mielhs. E tot un monde esmalit que bonhavan dins lur bila sostenian la menairitz daus semnaires de paur, Miïon La Vipera.

Los Sent-Baralhons avian paur dins ’queu monde noveu que degun podiá enquera comprener. Se brejavan. Los uns disian fau far quò-’quí, los autres fau far quò-’lai, e degun sabiá se far auvir mielhs que los merchands de paur. Quò se polhava, quò s’insultava, quò s’esmanciava. Un daus menaires los mai escoltats, que era un ’trapa-sòus de prumiera, voliá ’restar de paiar lo regent, l’infirmiera e lo cantonier per remborsar los deutes daus mossurs. Un autre voliá paiar tot lo monde sens lur damandar de trabalhar. Un tresesme, granda gòrja e linga de pelha, que comptava gaire los sòus mai que aimava gaire l’occitan, disiá a la brava gent çò que volian auvir e laissava veire de mai en mai que voliá comandar tot sol…

Un dròlle que degun aviá vut venir, que disiá de mau de degun, e que prometiá de far nonmas çò que podiá far e çò que sabiá far, se metet en chamin. Quauques uns lo segueren d’abòrd, d’autres lo laisseren passar perque volian pas estre oblijats de chausir Francilhon ’Trapasòus o ben Metotsol Bramafòrt contra Miïon la Vipera. Quo fuguet ’queu dròlle, pas Bramafòrt, que los Sent-Baralhons vegueren tuar las messonjas de La Vipera. Aguet pas paur de se chaulhar e de fomorjar, ’queu-d’aquí, pas coma Bramafòrt, que demorava ’quí a chinchoinar. Lo dròlle fuguet chausit per estre baile.

Aprep una nuech de meschants raibes, lo matin es tornat. La paur m’a passat.

A Javerlhac, lo 12 de mai de 2017

Jan-Peire Reidi