Lo passé simple es lo temps dau recit dins la linga francesa literària. Fai un brave moment que, dins la linga parlada, es remplaçat per lo passé composé. Mas en occitan e dins d’autras lingas romanicas, lo « passat simple », que aimem mai apelar « preterit », es una fòrma plan viva dins tots los niveus de linga. A la velhada, quo era au « preterit », pas au « passat compausat », que los vielhs engrunavan la sega d’eveniments de lur conte :
Ma granda a sovent contat que, ’na nuech, daus velhadors que passavan pas luenh auvigueron quauqua res de pas ordinari… D’abòrd, i aguet darreir ilhs lo pas d’un chavau… Tot d’un còp, en passant lo riu, quò se getet dedins emb un bruch de ferralha… L’endeman, torneron au riu… Lai vegueron res… (Marcela Delpastre, Los Contes dau Pueg Gerjan)
Lo preterit pòt servir tanben per contar una sega d’eveniments mai recents. Per exemple, veiquí coma una pita dròlla parla de sa jornada chas sos grands a la campanha, d’en prumier en occitan, puei en francés :
Version occitana : Dijòus, jorn de comget, n-anei a la campanha. Prenguei mon panieron ente ma mair avia plejat dins una pelha blancha un paquet de cafet… [Mos grands] me desbarrasseren de mon panier… La Pomponeta avia ’gut quatre pitits chats… Los megueren dins una bòtja e los n-anerem nejar dins lo Riu-tòrt… En tornar de nejar los chats, encroserem los lapins que n’avia dietz de crebats… Après ’quò surtiguerem de la cava de las pomas que l’i puirissian… ( Jan dau Melhau, En francés dins la revirada)
E veiquí lo raconte, un pauc melhorat, si òm pòt dire, que la dròlla ne’n fai au passé composé « dins la revirada » :
… j’ai regardé téter les petits chats de la Pomponette, j’ai ramassé de l’herbe pour les lapins, j’ai épluché des pommes de terre… ( Jan dau Melhau, En francés dins la revirada)
D’un costat, avem un recit, de l’autre, quò sembla mai un compte-rendut.
De segur, los escrivans de linga francesa an enquera mestier dau passé simple. Dins L’Estrangier d’Albert Camus lo recit au passé composé es una chausida calculada que fai pareitre chasca frasa coma una unitat separada per crear l’impression d’un monde absurde.
Au contrari, nòstre preterit, dòna de l’òrdre e de la coërença au passat. Es lo temps dau contaire ; estacha los eveniments entre ilhs dins un recit que deu menar en quauque luòc, jusc’au moment que òm pòt dire : « E cric, e crac, mon conte es ’chabat ».
Lo passat compausat en occitan es resultatiu ; quo es que lo resultat de l’accion e lo rapòrt emb lo present que lo que parla a dins l’idéia :
« Que t’a ’ribat ? – Ai tombat dins l’escalier e m’ai cassat una chamba. »
Ai legit Lo Viatge aquitan. (e pòde ne’n parlar)
Quo es lo temps dau compte-rendut, lo que sierv naturalament dins las letras per donar de las novelas.
Mon char filh,
…. Dempuei que ses partit, avem una béstia en dire, perque lo vedeu que aviam ’chaptat au vesin que aviá de tan bravas banas s’a esbanat e l’am vendut… Mon paubre Jan, te dirai que ton pair s’a desfait un braç e que la Madelin l’a recabilhonat… (D’aprep E. Delaja)
E òm tròba sovent lo passat compausat dins los jornaus intimes :
Mas, mas, mas… M’ai fretat los uelhs, ai pelucat, ai cheurlhat… ’Visa ’quel afar ai-ieu dich a nòstra femna… Un auseu a la mòda punk… Un merle meitat blanc. (Peire Lallet, En segre lo jornau)
Lo passat compausat occitan fait estat mai que mai de quauqua ren de recent. Lo rapòrt de l’eveniment passat emb lo present pòt sovent estre verifiat per la possibilitat d’ajostar un adverbi coma « desjà » :
A desjà ’chabat. (*’Chabet desjà es impossible)
Quò seriá interessant de comparar los temps daus passat dins daus exemples coma :
1) Partit a la guerra en 1914 e lo torneren pus veire.
2) Dempuei dietz ans l’an pus tornat veire. (On ne l’a jamais revu)
A vòstra idéia, qu’es quò dire que lo passat compausat es impossible dins la prumiera frasa e lo preterit dins la segonda ? (NB. Som en 2018.)
Un autre exercici interessant seriá de comparar los temps de la conjugason empluiats dins una biografia – per exemple, la de Mistral – en francés e en occitan dins la Wikipedia : passé simple e présent de narration dins una linga, preterit dins l’autra…
Los que an agut la chança d’auvir parlar e de parlar la linga en familha se sierven naturalament dau preterit occitan ; per los autres, quo es una pita dificultat, coma lo preterit e lo present perfect per los que aprenen l’anglés.

Un autre còp, parlaram benleu d’una autre temps de la conjugason enquera viu en occitan, mas pus gaire en francés, lo passat subrecompausat. Ça a eu payé ! coma disiá Fernand Raynaud. Quò a ’gut paiat, mas quò pàia pus !

A Javerlhac, lo 27 d’abriu de 2018
Jan-Peire Reidi

L’occitan a lo pronom complement neutre zo (z’ davant vocala) que lo francés coneis pas. Nòstres vesins de Vinhana-Nauta e de Charanta coneissen mai que mai la fòrma iò. L’equivalent es lo pronom o en lengadocian.
Los que aprenen la linga fan pas totjorn aisat per saber quoras fau empluiar zo e non pas lo, pronom personau complement d’object directe masculin. Veiquí dos exemples :
Mon amic es enquera loenh, mas lo vese.
La dròlla es plan genta, zo/iò vese ben.
Coma òm pòt veire, los pronoms complements son diferents dins las doas frasas en occitan mas, dins los dos cas, la revirada en francés es « je le vois».
En efiech, en francés, los pronoms personaus complements d’object directe le pòt remplaçar un nom desjà mencionat :
Mon ami est encore loin, mais je le vois. (le ––> mon ami)
Aquí, pas de problema per revirar lo pronom personau complement en occitan : le––>lo
Autre exemple :
Le gascon est différent du limousin, mais je le comprends quand même.
(le ––> le gascon)
Lo gascon es un pauc diferent dau lemosin, mas lo comprene totparier.
Mas lo pronom francés le, invariable, pòt tanben se raportar
- ad un adjectiu attribut :
Elle est belle, et elle le sait… (le ––> elle est belle)
e aquí, la sola fòrma correcta en occitan es zo/iò :
Es genta, e zo sap. (zo ––> es genta)
- o ben a tota la propausicion precedenta :
Nous n’avons pas encore fini, je le sais bien.
Avem pas enquera ’chabat, zo sabe plan.
Autres exemples :
– Quoras ne’n veiram-nos la fin ? – Diu zo sap !
– Som pas prestes de ne’n veire la fin ! – Tornatz-zo dire ! (En francés, literalament : « Répétez-le ». Aprobacion = avetz plan rason)

Òm tròba sovent zo coma atribut dau verbes estre, semblar, pareitre :
[Beucòp voldrian estre conselhiers municipaus,] mas tots los que voldrian z’estre zo
son pas ! (Delaja)
Beucòp de chasteus lemosins iò son pus. = son pus lemosins (Lavalada )
o ben coma complement d’object directe
- de verbes declaratius (dire, remarcar, credar, prometre…) :
[La gent que son leberons] zo creden pas sus los teules. (Delaja)
- de verbes de percepcion, verbes cognitius (veire, auvir, sentir… saber/sapcher, aprener, coneitre, comprener… pensar, creire, devinar, esperar…) :
La gent parlavan la linga daus trobadors, mas zo sabian pas. (On parlait la langue des
troubadours, mais on ne le savait pas.)
Z’avetz pas dich, mas z’avetz pensat. (Vous ne l’avez pas dit, mais vous l’avez pensé.)
- parcir, faler
Quò plòu enquera. Zo parciriam ben ! (Il pleut encore. On s’en passerait bien !)
Faguerem tuar lo chin. Zo faliá ben. (On a fait piquer le chien. Il le falait bien.)

Lo lingüista lengadocian Taupiac remarca que lo pronom personau neutre o remplaça aquò (quò) quand es complement d’object directe :
Es ben çò que li digueri, mas o volguet pas creire.
Plan utile per comprener la valor dau pronom o/zo/iò.

Enquera doas remarcas :
- La limita zo/iò dins lo despartament de Dordonha deu se trobar dau costat de Pueg ’Gut perque, dins un enregistrament, la Felicia Brolhet, que era d’Auginhac, ditz :
Vautres iò cresetz benleu pas…
e, un pauc pus loenh :
I a totjorn ’gut de la gent qu’eran jauvents e d’autres que z’eran pas.
- Òm tròba mai que mai zo/iò davant lo pronom complement d’object indirecte, òrdre normau en occitan :
Zo t’ai desjà dich. (Je te l’ai déjà dit.)
Anetz pas lur damandar de iò vos contar. (Berland)
Sens que òm zo li comande, portet una botelha sus la taula.
Zo se faguet pas dire dos còps. (Delaja)
mas dins una faula de Focaud (Limòtges), òm tròba :
Ilhs m’ò ’vian plan dich dempuei ier. (= me iò avian plan dich)

Quo es donc una fauta de confondre los pronoms complements zo/iò e lo, mas benleu que las reglas de l’òrdre daus pronoms personaus complements son mai soplas que podriam creire. Zo vesem ben !

A Javerlhac, lo 18 d’abriu de 2018
Jan-Peire Reidi

Una pita dificultat per los francofònes que aprenen l’occitan dins nòstra varietat de la linga es de sapcher si fau dire "pus" o ben "mai" dins las comparasons, perque l’un coma l’autre pòden correspondre au francés plus.
Pas de problema quante s’agis de la ’chabason d’una accion o d’un estat : oc. "pus" = fr. plus (cf. Camille Chabaneau, Grammaire limousine, p. 320)
Es au regime : minja pus de vianda e beu pus de vin.
Nòstre vesin fai coma me, es pus tot jòune.
L’ai (jamai) pus tornat veire.
I a pus de sasons. (Chapduelh)
« Pas mai » a lo mesma sense dins d’autres parlars :
Se practica pas mai. (= se practica pus) (Mistral, Lo Tresòr dóu felibrige)
Si enquera podiá durmir, i pensariá pas mai. (= i pensariá pus) (Chapduelh)

Aquí, fau rapelar una pita particularitat de nòstra linga : « pus » associat ad un verbi au pus que perfach pren lo sense de « quo era lo prumier còp que » :
Quauques dròlles de l’escòla avian pus vut la mar (= vesian la mar per lo prumier còp). (En francés : Certains élèves n’avaient jamais vu la mer.)
Aviá pus minjat de uistras cuechas, mas las trobet bonas  (= quo era lo prumier còp que minjava…). (En francés : Il n’avait jamais mangé d’huîtres cuites.)

Pus + adjectiu/adverbi

En lemosin, quo es « pus » que se tròba lo pus sovent davant un adjectiu o ben un adverbi dins una comparason de superioritat :
Los joùnes menaires van pus redde que los vielhs.
Los lotjaments son pus chars dins las grandas vilas qu’a la campanha.
Lo monde venen pus vielhs que dins lo temps.
Ne’n parlaram pus tard.
Fau remarcar que « mai + adjectiu/adverbi » es possible, e quo es quitament la fòrma preferida dins d’autres parlars :
Vint minutas mai tard, las òssas començavan de s’apilotar entre sos pès. (Chapduelh)
En lengadocian : La carn es mai cara que lo pan. (Taupiac, Diccionari de mila mots)

« Pus » nos sierv aitot au superlatiu (lo/la/los/las pus…) :
Quo es lo pus brave de tots.
Mas « mai » es possible :
(Los bancs publics) los mai modernes, los mai design coma disen, los an coma compartimentats » (Chapduelh)
e, dins d’autres dialectes, quo es la fòrma dominanta. Per exemple, en lengadocian : 
Es lo mai polit de totes.  (Taupiac)

Mai

Mai es l’adverbi associat au verbi dins una locucion comparativa de superioritat.
’Quela femna ganha mai que son òme. (= Son òme ganha mens qu’ela.) Quo es ela que ganha lo mai.
Vesem que « mai » es l’adverbi que s’emplueia per comparar de las quantitats. Per exemple emb lo partitiu « de » :
Mai de paur que de mau.
Mai, adverbi de quantitat, pòt estre modifiat per d’autres adverbis : gaire mai (guère plus), bien mai/plan mai (bien plus), enquera mai (encore plus), un pauc mai (un peu plus) :
Còpa ne’n un pauc mai. (Melhau)
e pòt modifiar un pronom :
quauqua ren mai (quelque chose d’autre), quauqu’un mai (quelqu’un d’autre), degun mai (personne d’autre), en quauque luòc mai (ailleurs), en degun luòc mai (nulle part ailleurs)
e quauques verbes : aimar mai (préférer), valer mai (valoir mieux).
« Un pauc de mai » es una locucion per dire que quauqua ren a mancat ’ribar, que se’n fautet de ren :
Un pauc de mai, auriam mancat lo tren (Il s’en est fallu de peu pour que nous manquions le train.)
Las fòrmas « pus ren », « ren pus » se tròben concurrentament, probablament emb de las finas diferenças de sense.
’La ne reclamet pus ren. (’Chabason de l’accion) (Delaja)
La dama li òfrit ren pus. (Tarissatge de la quantitat)
« Ne’n vòle pus » e « Ne’n vòle mai » vòlen dire exactament lo contrari.
Mai... mai… (o ben Tant mai… tant mai…) descriven un acreissement parallele :
(Chas lo relotgier), tant mai quo es pitit, tant mai quò vau. (Delaja)
Mai que mai es una vielha locucion que vòu dire : subretot.

Un autre còp, parlaram de mai conjoncion de coordinacion, coma dins la frasa :
Es pus fòrt que tu mai que me.

A Javerlhac, lo 11 d’abriu de 2018
Jan-Peire Reidi