Quante menava mos elevas de prumiera aus Estats-Units dins las annadas 1980-90, la collega americana que s’ocupava de l’eschamge de son costat sabiá – o cresiá – que los Francés avian l’abituda de se sietar a taula per minjar ensemble en familha. Quò fai que damandava a los que reçabian los dròlles e las dròllas de nòstre liceu de far au mens un repas per jorn, lo dejunar o lo sopar, tots ensemble, per dire de « los pas despaïsar ».

Dins quauquas familhas tradicionalas, avant de començar de minjar, se tenhan tots per la man sietats, testa baissada, autorn de la taula dau temps que quauqu’un disiá lo benedicite. Un còp que avian escoltat ’quelas paraulas de pietat e de bona volontat, disian tots « Amen », coma nautres disem « Bon apetis ! ». Dins d’autras familhas, podian pas comprener çò que ma collega lur damandava. Fasian jamai de cosina : riscavan pas de chaulhar lurs bravas cosinas ultramodernas ! Quand tornavatz l’enser sus las cinc-sieis oras, ne’n trobavatz totjorn un esvenlat sus lo canapè davant la television, que ’chabava de minjar tot sol dins de las boitias de polistirene de la besunha sens nom ’chaptada dins quauque MacDo en chamin. Degun s’ocupava daus autres, e laissavan mos paubres dròlles crebar de fam, mai que mai las dròllas timidas e bien educadas que ausavan pas damandar. Mas urosament, aus Estats-Units, lo monde son pas chins ; quand ma collega zo lur disiá, donavan daus sòus aus goiats e a las goiatas per se ’chaptar de que minjar. Donavan tròp de sòus ; ne’n restava per pàiar los jeans e las casquetas de beisbòl !

En Anglaterra, quo es ilhs, los Anglés, que vos fan pàiar. Mai avetz pas mestier de vos desbotonar ! Tot vòtre repas chabis dins una sola sieta : una pita saucissa que i a meitat pan dedins, un pitit bocin de lard que òm veu lo fons de la sieta a travers, un uòu fricassat benleu, quauques peseus gròs e durs, una pita talha de pan de mija sens sabor, pas de vin… E vos fan minjar tot sol a taula. Non, quo es pas un disnar perigòrd ente setz gaitats per la chauchavielha, coma dins lo conte de Daniel Chavaròcha.

Ai beu saber e comprener que los autres an pas las mesmas costumas que nautres, sei chucat quand vese de la gent que semblen rencurar çò que fan minjar aus autres. Parier coma los que fan coma tot lur es degut, que se conviden e que ’rieben sens ren, mai daus còp que se plànhen si an pas çò que lur fai plaser. Me sei damandat si la valor sociala dau beure e dau minjar partatjats eran pas diferents dins los país protestants e dins las civilizacions d’eiretatge catolic, ente l’eucaristia – la comunion emb lo pan e lo vin – a pas lo mesma sense spirituau e la mesma importança. Mas deve dire que ai conegut daus Anglés plan generos e de servici en Anglaterra, e daus Americans plan plasents e convidants dins lo Midwest – l’Oest Mejan ente òm tròba los rednecks (toirauds) que sostenen Trump. Mai que son pas vegetarians ! Vos dobtatz ben que parlavam pas de politica !

Me rapele que, quante era pitit, si quauqu’un veniá chas nos, lo laissavam pas partir sens « prener quauqua ren ». Si eram a taula, lo convidavam : « Ne’n voletz-vos coma nautres ? ». Un còp que un òme venguet per veire mon pair e que m’avian laissat tot sol a la maison – l’estiu se levavan dabora per anar trabalhar a la frescha – lo faguí entrar, surtí dau gabinet lo chanteu, la topina de grilhons e la botelha de vin estamnada, e fuguí plan deçaubut de veire lo visitaire inconegut refusar en risent. Chas nos eran de « brava gent ».

E dire qu’aüei, dins quauquas comunas alentorn, los abitants son organizats per prevenir la gendarmariá si vesen un estrangier un pauc moricaud ! Eram loenh de pensar que siriam oblijats d’aver una alarma que eissaurelha los vesins e nos telefòna còp sec si quauqu’un entra dins la maison quand i som pas ! 

Diu mercés, los amics occitans an pas perdut la costuma de partatjar daus repas « tirats dau sac » o, de preferéncia, dau panier e de la glaciera !

A Marennes, lo 11 dau mes d’aust de 2023

Jan-Peire Reidi

Lo darnier libre de la romanciera americana Elizabeth Gilbert The Snow Forest (La Forest de Névia) conta l’istòria d’un familha russa d’una minoritat religiosa que s’exiliet en Siberia per se sauvar pendent las purjas estalinianas de 1937 e que fuguet descuberta per daus lingüistas enquestaires en 1980. Gaire de gent an legit lo libre, que deviá surtir en 2024, mas las protestacions daus Ucraïnians esmalits d’aprener que son roman se passava en Russia fugueren talament fòrtas que l’ecrivana a per lo moment abandonat l’idéia de lo publiar. Vòu pas far « enquera mai de mau a de la gent que suefren bien pro entau », çò-ditz. Pertant, l’òbra a ren a veire emb Pótin e sa guerra d’agression.

Lo ministeri uncraïnian de la cultura damanda de fotre ’lai tot çò que es russe perque, çò-ditz, son país mena « una guerra de civilisacion per la cultura e l’istòria ». Nos damanda de virar l’eschina aus libres publiats en Russia, per l’amor que « la propaganda se tròba sovent teissuda dins lur trama per ne’n far de las armas de guerra ». Lo cineasta ucraïnian Serguei Loznitsa que refusa de « jutjar la gent d’après lur passapòrt » es excluit de la l’Academia Cinematografica per « cosmopolitisme ». Es-quò donc impossible de condamnar la violéncia de Pótin e d’aidar aus Ucraïnians sens far la guerra a la cultura russa ?

Lo cronicaire anglés que discuta lo problema dins The Guardian(1) rapela que, per lo grand festenau daus « Proms » (Promenade concerts) de Londres, lo 4 setembre de 1939, lo concert comencet per daus bocins d’operas de Wagner e los autres concerts presenteren de las òbras de Bach, Beethoven, Brahms, Mendelssohn, Strauss… Parier un an pus tard, a Bristol, un pauc pus loenh de las bombas alemandas pendent la Batalha d’Anglaterra… 

De mon costat, pense a d’autres artistas coneguts que an saubut far la diferéncia entre la sauvatjariá militarista d’un país e sa cultura representada per son escrivans, sos pintres, sos musicians… Per exemple, lo compausitor Maurice Ravel, engatjat en 1914-1918, que defendet totjorn la musica alemanda, o ben, pus près de nautres, lo pianista chap d’orquestra Daniel Barenboim argentin e israelian que interpreta la musica de l’antisemita Richard Wagner en Israel. Una chausa es de boicòtar l’estat que mena l’agression sauvatja e los que la sostenen, una autra es d’interdire Guerra e Patz per la sola rason que l’autor era russe.

PEN International es una associacion creada fai mai de cent ans per defendre la literatura e los escrivans de tots los país. Sa charta declara que « la literatura, nacionala a l’origina, coneis pas de frontieras e deu totjorn estre un liam comun entre las nacions. (…) Quitament en temps de guerra, las passions nacionalas o politicas deurian laissar intactas las òbras d’art, las bibliotecas, (…) lo patrimòni de l’umanitat. » E dire que aüei, lo quite PEN ucrainian recomanda un boicòt totau de las òbras russas ! Coma imaginar daus escrivans que vòlen promòure l’obscurantisme ? Lo cronicaire anglés de The Guardian fai remarcar que far entau, quo es entrar dins las vudas de Pótin e daus nacionalistas. Voldrian que la cultura d’un país fugués sa proprietat exclusiva e oblueden que Tolstoï, Dostoïevskii, Chehov… entren dins « una conversacion pus larja », coma ditz, emb la participacion de tota l’umanitat. 

Au mes de març de 2022, après l’invasion de l’Ucraïna, lo chap d’orquestra russe Tugan Sòhiev fuguet oblijat de laissar la direction musicala de l’Orquestra dau Capitòli de Tolosa. A Tolosa, podiá pas condamnar « l’operacion militara especiala » de Pótin, perque sa familha era en Russia. D’un autre costat, voliá pas laissar creire que la sosteniá ; quò faguet que laisset en mesma temps la direccion dau Teatre Bolshòï. Un chap d’orquetra remirable estimat e aimat per lo public e los musicians, tan ben occitans/francés que russes ! Los artistas russes, mai la quita chantairitz d’opera Anna Netrébco que aprova pas l’invasion, son pertot « desprogramats » en Euròpa e en America.

Òc, podem planher los artistas russes que pòden pas trabalhar jos la dictatura de Pótin, e pas aprovar la politica culturala dau governament ucraïnian. Podem refusar la censura e l’autocensura, sens obludar las sufrenças dau pòble ucraïnian e sens ’restar de sostener son combat. Chehov contra Pótin : la cultura es una arma contra la sauvatjariá.

A París lo 20 de junh de 2023

Jan-Peire Reidi

We can revile Putin’s violence in Ukraine, but we’re not at war with Russian culture, Kenan Malik, The Guardian, Sun 18 June 2023

Un jornalista anglés de The Guardian (1) compara çò que, a nòstra idéia, es una alimentacion de qualitat dins un environament pròpe e çò que sirá la realitat de la produccion per nurir 10 miliards d’estres umans. Voldriam tots minjar la vianda de vachas nuridas d’erba de pradas naturalas, e daus uòus de polas « urosas » que suerten gratissar dins los codercs. Se’n veu enquera en Transilvania, ente daus paisans fauchen los prats au dalh, modelonen e bargen lo fen, coma chas nos dins las annadas 1950. Trabalhen la terra emb daus chavaus e lurs polas van becar los insectes e los vermes dins las cròtas daus chavaus. La denada se permena en libertat dins las charrieras de lurs pitits vilatges de montanha eslunhats de tot. A, lo brave imatge de libre de lectura per los pitits ! Lo rei Charles III, que es sovent criticat per la simplicitat de sas idéias passadistas sus l’urbanisme e l’environament, presenta l’exemple de la Transilvania coma un modèle de produccion agricòla. E quo es lo raibe de beucòp de gent coma se que an jamai tengut una forcha, una trencha o un quite rasteu.

Ne'n surtem pas de nòstras contradiccions quand s’agis de çò que mingem. Lo jornalista remarca que 95 dau cent daus Americans consomen de la vianda, mas 47 dau cent voldrian suprimir los tuadors. Disen que voldrian se nurir nonmas de çò que lur reina-granda-mair coneitriá coma quauqua ren que se minja, mas van dins daus restaurants chinés, indians.... sabe-ieu. Crese ben que si lur reina-granda-mair vesiá la besunha que lur sierven, diriá que quo es pas dau minjar de crestians, e ajostariá per se trufar : « Grand ben lur fase ! ». 

Per nurir l’umanitat, podem pas remplaçar tota la vianda daus elevatges « modèrnes » per la bona vianda dau rei Charles, sens antibiotics e sens maladiá de la vacha fòla. Faudriá apradar enquera mai de terras. Mas una terra trabalhada permes de nurir mai de monde que la mesma surfàcia apradada. D’un autre costat, las pradas retenen mai de carbone, causa pricipala de l’efect de serra. (Los scientifics fan remarcar que l’avantatge de tot lo carbone retengut per las pradas pòt pas compensar l’efect dau metane emes per los ronhaires.) Los polets, los canards, las polas ponairitz, que passen lurs quauques mes de vita calhats jos daus angards, fan una vianda gaire saborosa e ’trapen de las maladias, mas, d’un autre costat, podem pas imaginar totas ’quelas diesenas de mila de béstias laissadas en libertat dins una natura que aurian tòst chaulhada e roinada. 

Que far ? Faudrá-quò defendre a la gent de minjar de la vianda, dau fromatge e daus uòus ? Quitament aus pitits que ne’n an besonh per lur frotjada ? Sabem plan que daus mila e daus mila de paubres que ne’n ’chapten gaire, de vianda, sirian plan contents de ne’n minjar de temps en temps emb lur ris e lurs pastas. Faudrá-quò se resignar e se dire que nonmas una agricultura industrializada podrá nurir l’umanitat ? Quante vese los 4X4 davant las espiçarias biòs, me dise que quauqu’unas de lurs practicas son benleu « biòs », mas gaire « ecolòs » : sirá-quò nonmas una minoritat de riches que podran minjar quauqua ren de bon per la santat ?

Nos damandem benleu si vau mielhs chausir la bòria de dins lo temps, que laissariá daus milions de gent crebar de fam, los oblijariá d’emigrar o de far la guerra, o ben l’orror de l’agroindustria, quitament si nos deu empoisonar. Crese gaire exagerar si dise que quauques menaires sindicalistas agricòlas presenten lo problema entau : l’agricultura industriala o ben la famina.’Quilhs productors, e lurs patrons de l’agrochimia e de la finança, damanden de las derogacions a las reglas de l’Euròpa sur los pesticidis. « Per nurir tot lo monde » se disen oblijats de contunhar d’espandre dau glifosate e de semnar dau grun enraubat d’insecticidi sistemic, mai d’installar daus elevatges gigants « mai rendables » que los pitits. E faudriá pompar de las quantitats enòrmas d’aiga jos terra per lo profiech de quauques uns… 

Si damandavam lur idéia a mos vesins que afermen mas terras, sei ben segur que dirian que son « contra l’Euròpa », contra l’interdiccion daus pesticidis, per las « bacinas »… Mas, ier matin, ai vut mon vesin copar l’erba jos la barradura electrica emb sa pita faucheurza ; pas coma las autras annadas que espandiá dau glifosate. Sas bravas vachas lemosinas fan lurs vedeus e los nurissen dins los prats. Una partida de la bona vianda es venduda sus plaça o dins las vilas alentorn a daus pairs e de las mairs de familha que fan de la cosina jauventa per lurs pitits au luòc de los menar au MacDo. Per los semnadis de printemps, los agricultors comencen de remplaçar lo bigarroelh per de la milhòca que damanda mens d’aiga. Semnen de las favas per servir d’engrais verd. Los semens son probablament « tractats », mas me damande si los merchants lur òfren quauqua ren mai… 

Las practicas agricòlas de mos vesins evoluen petit a petit, quitament si, per las eleccions, ilhs e me metem pas lo mesma bulletin dins l’urna. Fau-quò impausar « un autre modèle » o ben encoratjar l’evolucion sens ’restar de sostener lo biò ? Trobaram-nos en Euròpa pro elegits coratjos e onestes – pas exactament los que los agricultors chausissen aura per los representar ! – que prendran de las bonas decisions, faran de bonas leis e signaran daus bons tractats internacionaus per permetre aus paisans de bien viure de lur trabalh sens empoisonar la natura, e que laissaran pas las leis dau merchat mabolhar nòstra agricultura coma an roinat nòstra industria ? De nòstre costat, faram-nos pro evoluar nòstras abitudas de consumaires (mens de vianda, exigéncia de traçabilitat e de qualitat, produchs locaus e de sason…) per entrainar los chamjaments ?

Deman, coma tots los diluns, nòstra femna ’nirá a un vilatge gaire loenh de ’quí ente un còp per setmana un jòune paisan-bolengier fai cueire una fornada de pan de levam dins lo vielh forn de sa bòria. Dau pan de farina biò dau país melhor que daus gasteus. L’endeman, au merchat, ’chaptaram dau fromatge de chabra e d’ovelha dau país, mai d’autra bona besunha biò a quauques pitits productors que aimen çò que fan e que lo trabalh lur fai pas paur. Dins nòstre vargier, los prumiers legumes son venguts : rafes, favas, salada, lissas, artichaus... Dins gaire de temps, auram de las pompiras novelas. Las cireijas son maduras sur lo cirieir, mai las pitas maussas sauvatjas autorn de la maison. Me diretz que som daus privilegiats, que vivem dins un pitit paradís – una chança que es pas donada a tot lo monde. Un paradís que se ganha emb un pauc de terren e de temps per lo trabalhar si òm es pas enquera tròp vielh, tròp malaude, tròp fenhant – e que durará pas. Mas un paradís, òc.

A Javerlhac lo 11 de junh de 2023

Jan-Peire Reidi

(1) George Monbiot, “Farming good, factory bad”, we think. When it comes to the the global food crisis, it isn’t so simple The Guardian Fri 26 May 2023

De veire, lo blog de Jan-Peire Reidi : http://www.lochamindelafont.com/