« Te compararai pas a un jorn d’estiu ;

Ses plan mai genta e mai moderada. »(1)

Un riu parla, chanta, marmusa… Perqué pas lo far bufar, gemar, janglar, sislar ? Lo Riu de mon sovenir, o benleu de mon raibe, ditz ren. Deviá ben se far auvir au saut que era naut de benleu un metre ente tombava dins lo gorg – lo « grand cròs », coma disian los goiats. I peschavam las truchas e la engravissas. Lo saut era-t-eu una gerba d’aiga, un bleston(2), una javela ? Perqué pas una rauba de comunianta ? Non, l’aiga dau riu se pòt comparar a ren ; es un element que a besonh de ren per parlar au còrs e a l’imaginacion.

Jos los vernhes, vese de las tachas rossas de solelh sus lo sable ; trasvese las aranhas d’aiga e las gardeschas. Aiga frescha, tremolanta, sable granulos jos los pès nuds, pitits calhaus rufes, bròchas negras meitat puridas jos la vasa, butidas per los artelhs tendres entraupats. Las alas lentas e legieras d’una domaisela voletegen jusc’au bocin de bròcha mòrta que suert de l’aiga.

Coneissiá pas lo nom dau Riu. Los autres rius que anavan au Bandiat avian un nom : lo Riu dau Pont daus Vernhes, lo Riu de Lombardieras, la Doá… Aviam doas aigas a Vilajalet : lo Riu e lo Bandiat. Dempuei, ai vut son nom sus las cartas : lo Riu de Farjas. L’ivern, per mainatjar l’aiga de la cisterna, surtiam las vachas un còp per jorn per las far beure au riu, manca si la rota era neviada o glaçveirada. I menavam los pinambors per los lavar dins lo lavador. Passavam lo ga par anar a nòstra terra de Mont Julian o ben aus prats de Las Vernhòlas e dau Molin Fanhos. Lo prat daus vesins, sus l’autra riba, valiá gaire mai que nòstra moliera clafida de joncs. Un còp, mon pair i aviá entalhat la charreta charjada de boesc. Los vernhes au bòrd dau Riu e dau Bandiat eran los soles aubres que los meitadiers podian copar sens damandar au patron. Boesc de miséria.

Lo Riu fasiá virar dos molins dins lo temps. Lo pus près de la sorsa, lo Molin Fanhos, ente gardava las vachas, era nonmas « un pilòt de peiras au fons d’un cròs estrech » cubert de romdres jos los fraisses (si ause me citar). Es mencionat sus lo cadastre napoleonian de la comuna de Sent Marçau. Lo vielh corsier(2) que menava l’aiga à la ròda era tarit dempuei un brave moment ; mon pair lo fauchava au dalh. Quo era plan plasent de montar sus los bòrds arrondits, nauts de mai de dos metres, e de tornar davalar a grandas escambaladas. Lo vielh corsier retirava un pauc las pistas de skateboards d’aüei per los goiats.

(Un còp, un descendent eslunhat dau darnier monier, que aviá auvit parlar de l’òbra musicala de Pierre Uga inspirada per mon pitit poema Lo Molin Fanhos(3), me damandet sus internet ente era l’endrech. L’aviá cherchat lo long dau Bandiat. ’Quel òme podiá pas imaginar que los quites rigalhons avian lurs molins, dins lo temps.)

L’autre molin, lo Molin de la Ròsa, se veu en degun luòc sus las vielhas cartas. Era dins lo mesma estat que l’autre. Los Vilajalets avian ’chabat de far tombar los murs venguts dangieros per las vachas e los crestians. Lo corsier e lo molin eran pus nauts que lo riu que còla aura en contrebas ; deviá ben i aver una enclusa amont, pro nauta per far montar lo niveu de l’aiga que anava au molin. Quand pauseren lo chamin de fer, fagueren passar l’aiga jos la vòuta d’un pitit pont. Se raletar de l’autre biais de la linha dins la sorniera dau tunel en sangolhar la gaulha bruna era un pitit desfis per los goiats.

Aura, pus de riu. An tornat far daus estanhs ente eran nòstres prats. I pompen l’aiga per lo bigarroelh. La linha de chamin de fer es barrada dempuei mai de cinquanta ans. Nos en donava daus einuegs, ’queu chamin de fer, quante deviam menar las vachas de l’autre costat ! (« Lo tren es-t-eu passat ? » « L’ai pas auvit. ») ! Fai quauquas annadas, penseren i far una « viá verda », mas los proprietaris volgueren pas.

Ai ’chabat de legir los jornaus e tuat la radio. Barre mon ordinator sus los incendis, la sechiera, l’eschaurament dau climat, Trump, Pótin, los generaus africans, las femnas mautractadas, los coquins e la paubra gent… Me sente coma chafrelhat, un pauc chaulhat. Raibe de l’aiga clara dau riu.

A Javerlhac, lo 18 dau mes d’aust de 2023

Jan-Peire Reidi

 “Shall I compare thee to a summer’s day?
Thou art more lovely and more temperate.” (William Shakespeare, Sonnet 18)

Un bleston : un écheveau
Lo corsier : le bief du moulin
Lo Molin Fanhos, Jan-Peire Reidi, dins lo recuelh Lo Chamin de la font (2nda edicion, Terra d’Òc, Charreç, 2017). Le Moulin Fagnoux, Peça musicala de Pierre Uga per recitant en òc, piano, flaüta, violon, violoncèlle ; creacion lo 30/05/2010 a Javerlhac, recitant : Micheu Nicolas

Quante menava mos elevas de prumiera aus Estats-Units dins las annadas 1980-90, la collega americana que s’ocupava de l’eschamge de son costat sabiá – o cresiá – que los Francés avian l’abituda de se sietar a taula per minjar ensemble en familha. Quò fai que damandava a los que reçabian los dròlles e las dròllas de nòstre liceu de far au mens un repas per jorn, lo dejunar o lo sopar, tots ensemble, per dire de « los pas despaïsar ».

Dins quauquas familhas tradicionalas, avant de començar de minjar, se tenhan tots per la man sietats, testa baissada, autorn de la taula dau temps que quauqu’un disiá lo benedicite. Un còp que avian escoltat ’quelas paraulas de pietat e de bona volontat, disian tots « Amen », coma nautres disem « Bon apetis ! ». Dins d’autras familhas, podian pas comprener çò que ma collega lur damandava. Fasian jamai de cosina : riscavan pas de chaulhar lurs bravas cosinas ultramodernas ! Quand tornavatz l’enser sus las cinc-sieis oras, ne’n trobavatz totjorn un esvenlat sus lo canapè davant la television, que ’chabava de minjar tot sol dins de las boitias de polistirene de la besunha sens nom ’chaptada dins quauque MacDo en chamin. Degun s’ocupava daus autres, e laissavan mos paubres dròlles crebar de fam, mai que mai las dròllas timidas e bien educadas que ausavan pas damandar. Mas urosament, aus Estats-Units, lo monde son pas chins ; quand ma collega zo lur disiá, donavan daus sòus aus goiats e a las goiatas per se ’chaptar de que minjar. Donavan tròp de sòus ; ne’n restava per pàiar los jeans e las casquetas de beisbòl !

En Anglaterra, quo es ilhs, los Anglés, que vos fan pàiar. Mai avetz pas mestier de vos desbotonar ! Tot vòtre repas chabis dins una sola sieta : una pita saucissa que i a meitat pan dedins, un pitit bocin de lard que òm veu lo fons de la sieta a travers, un uòu fricassat benleu, quauques peseus gròs e durs, una pita talha de pan de mija sens sabor, pas de vin… E vos fan minjar tot sol a taula. Non, quo es pas un disnar perigòrd ente setz gaitats per la chauchavielha, coma dins lo conte de Daniel Chavaròcha.

Ai beu saber e comprener que los autres an pas las mesmas costumas que nautres, sei chucat quand vese de la gent que semblen rencurar çò que fan minjar aus autres. Parier coma los que fan coma tot lur es degut, que se conviden e que ’rieben sens ren, mai daus còp que se plànhen si an pas çò que lur fai plaser. Me sei damandat si la valor sociala dau beure e dau minjar partatjats eran pas diferents dins los país protestants e dins las civilizacions d’eiretatge catolic, ente l’eucaristia – la comunion emb lo pan e lo vin – a pas lo mesma sense spirituau e la mesma importança. Mas deve dire que ai conegut daus Anglés plan generos e de servici en Anglaterra, e daus Americans plan plasents e convidants dins lo Midwest – l’Oest Mejan ente òm tròba los rednecks (toirauds) que sostenen Trump. Mai que son pas vegetarians ! Vos dobtatz ben que parlavam pas de politica !

Me rapele que, quante era pitit, si quauqu’un veniá chas nos, lo laissavam pas partir sens « prener quauqua ren ». Si eram a taula, lo convidavam : « Ne’n voletz-vos coma nautres ? ». Un còp que un òme venguet per veire mon pair e que m’avian laissat tot sol a la maison – l’estiu se levavan dabora per anar trabalhar a la frescha – lo faguí entrar, surtí dau gabinet lo chanteu, la topina de grilhons e la botelha de vin estamnada, e fuguí plan deçaubut de veire lo visitaire inconegut refusar en risent. Chas nos eran de « brava gent ».

E dire qu’aüei, dins quauquas comunas alentorn, los abitants son organizats per prevenir la gendarmariá si vesen un estrangier un pauc moricaud ! Eram loenh de pensar que siriam oblijats d’aver una alarma que eissaurelha los vesins e nos telefòna còp sec si quauqu’un entra dins la maison quand i som pas ! 

Diu mercés, los amics occitans an pas perdut la costuma de partatjar daus repas « tirats dau sac » o, de preferéncia, dau panier e de la glaciera !

A Marennes, lo 11 dau mes d’aust de 2023

Jan-Peire Reidi

Lo darnier libre de la romanciera americana Elizabeth Gilbert The Snow Forest (La Forest de Névia) conta l’istòria d’un familha russa d’una minoritat religiosa que s’exiliet en Siberia per se sauvar pendent las purjas estalinianas de 1937 e que fuguet descuberta per daus lingüistas enquestaires en 1980. Gaire de gent an legit lo libre, que deviá surtir en 2024, mas las protestacions daus Ucraïnians esmalits d’aprener que son roman se passava en Russia fugueren talament fòrtas que l’ecrivana a per lo moment abandonat l’idéia de lo publiar. Vòu pas far « enquera mai de mau a de la gent que suefren bien pro entau », çò-ditz. Pertant, l’òbra a ren a veire emb Pótin e sa guerra d’agression.

Lo ministeri uncraïnian de la cultura damanda de fotre ’lai tot çò que es russe perque, çò-ditz, son país mena « una guerra de civilisacion per la cultura e l’istòria ». Nos damanda de virar l’eschina aus libres publiats en Russia, per l’amor que « la propaganda se tròba sovent teissuda dins lur trama per ne’n far de las armas de guerra ». Lo cineasta ucraïnian Serguei Loznitsa que refusa de « jutjar la gent d’après lur passapòrt » es excluit de la l’Academia Cinematografica per « cosmopolitisme ». Es-quò donc impossible de condamnar la violéncia de Pótin e d’aidar aus Ucraïnians sens far la guerra a la cultura russa ?

Lo cronicaire anglés que discuta lo problema dins The Guardian(1) rapela que, per lo grand festenau daus « Proms » (Promenade concerts) de Londres, lo 4 setembre de 1939, lo concert comencet per daus bocins d’operas de Wagner e los autres concerts presenteren de las òbras de Bach, Beethoven, Brahms, Mendelssohn, Strauss… Parier un an pus tard, a Bristol, un pauc pus loenh de las bombas alemandas pendent la Batalha d’Anglaterra… 

De mon costat, pense a d’autres artistas coneguts que an saubut far la diferéncia entre la sauvatjariá militarista d’un país e sa cultura representada per son escrivans, sos pintres, sos musicians… Per exemple, lo compausitor Maurice Ravel, engatjat en 1914-1918, que defendet totjorn la musica alemanda, o ben, pus près de nautres, lo pianista chap d’orquestra Daniel Barenboim argentin e israelian que interpreta la musica de l’antisemita Richard Wagner en Israel. Una chausa es de boicòtar l’estat que mena l’agression sauvatja e los que la sostenen, una autra es d’interdire Guerra e Patz per la sola rason que l’autor era russe.

PEN International es una associacion creada fai mai de cent ans per defendre la literatura e los escrivans de tots los país. Sa charta declara que « la literatura, nacionala a l’origina, coneis pas de frontieras e deu totjorn estre un liam comun entre las nacions. (…) Quitament en temps de guerra, las passions nacionalas o politicas deurian laissar intactas las òbras d’art, las bibliotecas, (…) lo patrimòni de l’umanitat. » E dire que aüei, lo quite PEN ucrainian recomanda un boicòt totau de las òbras russas ! Coma imaginar daus escrivans que vòlen promòure l’obscurantisme ? Lo cronicaire anglés de The Guardian fai remarcar que far entau, quo es entrar dins las vudas de Pótin e daus nacionalistas. Voldrian que la cultura d’un país fugués sa proprietat exclusiva e oblueden que Tolstoï, Dostoïevskii, Chehov… entren dins « una conversacion pus larja », coma ditz, emb la participacion de tota l’umanitat. 

Au mes de març de 2022, après l’invasion de l’Ucraïna, lo chap d’orquestra russe Tugan Sòhiev fuguet oblijat de laissar la direction musicala de l’Orquestra dau Capitòli de Tolosa. A Tolosa, podiá pas condamnar « l’operacion militara especiala » de Pótin, perque sa familha era en Russia. D’un autre costat, voliá pas laissar creire que la sosteniá ; quò faguet que laisset en mesma temps la direccion dau Teatre Bolshòï. Un chap d’orquetra remirable estimat e aimat per lo public e los musicians, tan ben occitans/francés que russes ! Los artistas russes, mai la quita chantairitz d’opera Anna Netrébco que aprova pas l’invasion, son pertot « desprogramats » en Euròpa e en America.

Òc, podem planher los artistas russes que pòden pas trabalhar jos la dictatura de Pótin, e pas aprovar la politica culturala dau governament ucraïnian. Podem refusar la censura e l’autocensura, sens obludar las sufrenças dau pòble ucraïnian e sens ’restar de sostener son combat. Chehov contra Pótin : la cultura es una arma contra la sauvatjariá.

A París lo 20 de junh de 2023

Jan-Peire Reidi

We can revile Putin’s violence in Ukraine, but we’re not at war with Russian culture, Kenan Malik, The Guardian, Sun 18 June 2023