Ente diable es-eu passat, lo diable de nòstres ancians ? Laissarai los teologians, los filosòfes, los psicanalistas, los etnològues, los folcloristas… vos parlar de las representacions artisticas dau diable, de sa plaça dins lo monde imaginari, mai de son ròtle dins las accions individualas e collectivas de l’estre uman a totas las epòcas dins la civilizacion judeo-crestiana.

Non, pense au diable que tornava totjorn dins las conversacions quante era goiat.  Tròbe lo diable cinquanta-e-sieis còps dins mon còrpus de textes numerizats d’Enric Delaja (1884-1970). Per comparason, lo nom dau bon Diu ’rieba nonmas tretze còps dins Delaja. Quo es tot vut : nòstres grands-pairs e grandas-mairs fasian mai de cas dau diable que de son Creator. Lo diable era pertot, mai que mai dins las aigas durmentas, los endrechs sauvatges, los país espaurissables. Aviá sos cròs, sas peiras, sos lacs, sos bòscs, sos ponts… A Sent-Estefe, gaire loenh d’aquí, aviá Lo Ròc Branlant e son chapelet de rochiers (Lo Chapelet dau Diable) amodelonats en ribambela dins un fons tot lo long dau riu. E, coma de rason (si òm pòt dire), una o doas bravas legendas.

Dins un temps que ai pas conegut, lo diable, esperit maufasent, se disiá aitot « lo Cifer ». « L’Aversier » (dau latin adversarius) deviá ben estre una autre creatura maujauventa. Lo Cifer es la fòrma presa per « Lucifer », nom mau copat d’un esperit que per los Romans portava la clàrdat (la lutz) e, per los Crestians, ne’n venguet a portar lo mau. Las damas siran-t-elas estonadas si los dos còps que tròbe ’queu nom dins los textes de Delaja, quo es per parlar d’una femna ?
« Vos promete que fasiá pas bon a l’entorn de sos cotilhons ! Quo era pas de femna, quo era un vrai Cifer ! »
« Un Cifer » podiá aitot estre un mainatge, un goiat que era totjorn a enginhar quauque meschant torn, que « aviá lo diable dins la peu ». Òm pòt ben se dobtar que lo sense de ’quilhs mots, lo Cifer, l’Aversier, era gaire precis ; mas se disian totjorn per parlar d’una persona aguissabla, de travers, que calculava lo mau que podiá far aus autres.

Per nòstres ancians, lo diable se raletava pertot dins la natura e sa fòrma era plan misteriosa. Me pòde pas retener de citar un brave dire que m’aprenguet Joan Ganhaire fai quauque temps per parlar d’un coteu :
« Còpa l’aiga dau sable
E fend lo vent dau diable. »

Poesia e misteri. Quò es benleu un biais plasent de dire que lo coteu còpa ren e que lo gatge, fuguès-t-eu farjat sus lo fuòc de l’infern, bien o mau agusat, fai la riséia daus elements… Laissam parlar nòstra imaginacion… D’autres i veiran una practica magica, coma quante nòstres vesins auvian tonar : metian un apchon defòra, lo talh virat vers lo ceu, per « fendre l’auratge » ! Lo vielh fons imaginari e mitic de l’estre uman era enquera viu aus segles passats :
« I ’viá de la gent que passavan daus dobles aveque lo diable. En eschamge de lur anma, eu lur balhava una pola negra que lur fasiá far fortuna. » (Delaja)

Ma granda-mair disiá sovent  « Diu mercés » (prononçat *deumàrse dins nòstre parlar), coma aüei diriam « urosament », e « Si lo bon Diu vòu » coma d’autres « Inch Allah ». Umilitat d'au cresent que somes lo succès de las entrepresas umanas a la permission divina. Dins la familha dau costat de ma mair, que avian totjorn estats curetiers, se parlava gaire de « diable » en defòra de la religion, mas los autres, que lo mot lur veniá a las bochas a tot moment, cresian pas per quò far pechat.

Dins la linga nòstres ancians, lo diable era causa de tot çò que passava las limitas, de tot çò que era au chamin daus òmes, que s’opausava a lur volontat, que comprenian pas, que podian pas mestrejar. E veiquí nòstre diable dins los modèles sintaxics : un/una + nom + « dau diable », « lo diable de » + nom e la locucion adverbiala « que lo diable ». Si fasiá tròp chaud, quo era « una chalor dau diable », tròp de bruch : « un sabat dau diable », passar son temps a far la bringa : « far las vitas dau diable »… Per un grand nombre o una granda quantitat : « (quò costa) un argent dau diable », « (i a) lo diable de gent ». Camila Chabaneu, eternalament latinista, escriu que « l’idée de multum se rend encore par que la tempêto, que la mâlo, que lou diable, locutions dans lesquelles tan est sous-entendu : fasio fre que lou diable ».

Lo diable sierv per dire l’estonament (« D’ente diable surtes-tu ? »), l’exasperacion e lo refús de contunhar d’endurar (« Au diable l’escòla ! », « Fot-zo au diable que zo vese pus ! »), lo desfis ad una entraupa o una dificultat (« Quo es ben lo diable si i ’ribem pas ! », « I ’ribaram, quand lo diable i siriá ! »)… Lo diable era ’quí per exprimir las emocions a flor de peu d’un monde que parlavan fòrt.

Aüei lo diable es pus a la mòda ; ven pus gaire dins nòstras conversations cortesas, racionalas. Mas fai enquera partida dau vocabulari de quauques vielhs coma me. Per exemple, si vòle parlar d’un trabalh a far gaire malaisat, dirai sens pensar : « Quo es pas lo diable ! » (Ce n’est pas la mer à boire !), emb un accent de frasa e una intonacion montanta-davalanta sus « diable ». Totas ’quelas locucions deven ben sonar coma de las fòrmas plan marcadas a las aurelhas daus jòunes que an pas auvit parlar la linga dins los vilatges. Avian totas lur modèles intonatius que fasian la musicalitat de la linga. Si volem pas tròp laissar ’quela musica s’apaubrir e perdre son expressivitat, podriam benleu ausar ne’n far servir quauqu’unas, de ’quelas frasas dau diable !

A Javerlhac, lo 29 d’abriu de 2020
Jan-Peire Reidi

De veire, d'autres textes de Jan-Peire Reidi sus lo blòg www.lochamindelafont.com

Veiqui un texte de Micheu Chapduelh que pareisset dins son libre "Un temps per viure", uei "agostat" coma disem.

L'autor i parla de fruchas e de plasers, "Crese que lo vertadier plaser es rare e avem de mens en mens de plasers vertadiers".

Mas n'i a un de plaser vertadier, e de sason: los bunhets de flors d'acacià.

L'autor nos en balha sa recepta e si voletz veire coma Madama Joseta Chapduelh los prepara, vos fau veire lo filme "Micheu Chapduelh, una pensada sauvatja" de Patric La Vau.

En esperar, veiqui "Acacià"! Bona legida, bon trabalh e bon apetit!

°°

Acacià

Autres còps, i aviá tant de festas coma de sasons e tant de sasons coma de fruchas : la sason de las cirieisas, la sason de las prunas, la sason de las pomas...

E quo era una vertadiera festa. Un gost perdut dempuei un an que tornàvem trobar. Qui se soven dau plaser de la prumiera presseja madura, sucrada e jutosa entre lenga e palais, au temps que las pressejas avián nonmàs lur sason e pas mai ? Faliá un an per tornar trobar queu gost fin e rare. Aurá, las pressejas an pus de gost e ne'n trobam sieis mes de l'an. Onte es lo plaser, onte es la festa ? Qui se sent enquera lo cur en jòia de tornar trobar, au moment dau prumier niu d'auseu e dau tot prumier botareu perdut coma per azard au bòrd d'un chamin, la prumiera frucha de l'annada : la cirieisa roja espelida, gotilha de sang o peira preciosa dins la fuelha verda ?

Segur, las cirieisas, quo es pas enquera coma las pomas, freschas tota l'annada, jamai fruncidas mas jamai saborosas pasmai, ni coma las pressejas que, a l'espiciariá, nos monstran, tota una meitat de l'annada, lur peu uflada d'aiga. Non, las cirieisas an enquera lur sason. An pas enquera trobat lo mejan de ne'n aver de freschas tota l'annada. Mas enfin, si ne'n voletz, ne'n trobaretz ben, en bóitia o congeladas...

E parlam pas de l'irantge. Paubre irantge que fasiá autres còps, plejat dins dau papier sedós, lo grand plaser de nòstres Nadaus e que es, uei, tots los jorns sus nòstra taula, triste de banalitat e de vulgaritat. Crese que lo vertadier plaser es rare e avem de mens en mens de plasers vertadiers.

Quo es benleu per aquò que vese emb tant de jòia tornar espelir las flors d'acacià, de lacacià coma disem. L'acacià es pas un aubre rare chas nos. A l'encontrari. I nais coma tranuja e, daus còps, voudriam ben nos desbarassar de queu buesc que fissa e que ganha tant viste. E puei, un matin, una sentor rara nos ditz que las grapas de flors blanchas son espelidas. E òm se sent, tot d'un còp, un pauc sadol , coma una 'belha.

Quo es lo moment de far lo dessert lo mai rare e lo mai preciós de tota l'annada : los bunhets de flors d'acacià. Fau las massar jòunas enquera, plaser de l'uelh e dau nas. Las trempar dins una pasta de crespa un pauc espessa mas pro clara tot-parier per que la flor garde sa fòrma. Far daurar dins l'òli bulhent. Minjar de las flors, se nuirir de beutat e de sentor, es quò pas se tornar trobar au paradís d'autres còps onte, a çò que pareis, los òmes vivián, coma las 'belhas, dau perfum de las flors ? Gost rare e inesperat, suspresa daus amics convidats !

Ai conservat una festa annadiera : la festa de las flors d'acacià. Degun enquera a pensat a far flurir los acaciàs quatre còps per an e degun enquera a pensat ne'n far congelar las flors.

E me faudrá esperar un an de mai, coma tota festa se deu esperar...

Micheu Chapduelh,

extrach de « Un temps per viure »

Totjorn per daus goiassons de la mairala :

- Lo cacalon

- Carnaval es tornat, una version de chançon de carnaval pas tròp coneguda

- Tuca-me la man, una comptina aprenguda sovent a la tota debuta per los tot pitiots.

Lu Ratinòc.

Tuca-me la man.odt

30 Tuca-me la man.mp3

Lo cacalon.odt

26 Lu cacalon.mp3

Carnaval es tornat.odt

29 Carnavar es tornat.mp3