« Me too »… Quò vòu dire : « Mai me, sei una femna que, a un moment de sa vita, se trobet forçada de donar son còrs a un fumelaire desvergonhat. Me sente plan umiliada e esmalida. Vòle pus contunhar de trainar ’quela chaulhadura que ne’n sei pas causa, la vau tornar au salopard naut plaçat que s’a siervit de me... »
D’un pauc de mai, « Me too » se diriá parier en occitan nontronés : « Mai me aitot », prononçat *maimetot ! « Moi itou », en francés familhar, auriá lo mesma sense e la mesma pareissença fonetica, mas siriá plan desconvenent per dire l’umiliacion de ’quelas femnas. L’etimologia de too, que es derivat de la particula to, a ren a veire emb « aitot » en occitan nontronés, mai itou que se tròba dins quauques dialectes d’oíl e que es marcat vx et fam. dins lo Robert. Dirai ren de l’origina de « aitot », mai de itou, perque m’es ’vis que i a ren de segur. Pòde pas mai dire si lo « aitot » nontronés es parent de « maitot », que se ditz alhors, mas quo es probable. Los amics dau Perigòrd centrau saben ben que sei un « me-disent », un Occitan que ditz « mai me » au luòc de « ieu tanben ». Aitot me, aitot tu, aitot se (eu tanben), aitot ela, aitot nautres/vautres, aitot ilhs/elas… Mai me, mai tu, mai se… Voletz un exemple ?
« Me, sei per lo bon òrdre, [disset Lesbanat]. – E ben mai me, ditz lo Redond. » (E.D.)
« Mai me aitot » me fai pensar a una fòrma locala dau juec de Pigeon vole que ai coneguda. Un daus goiats damandava aus autres de respondre « Mai me aitot » a tot çò que disiá :
« Vau dins lo bòsc – Mai me aitot. – Còpe un aubre. – Mai me aitot. – Sege las pòsts. – Mai me aitot. – Fau un bac. – Mai me aitot. – Chie dedins. – Mai me aitot. – Zo minge. – … »
Los mens desgordits se fasian benleu afinar, mas n’i aviá benleu un, pus fin que los autres, que respondiá : « Grand ben te fase ! »…

Per me far perdonar ’quelas trivialitats, voldriá dire quauques mots dau libre que sei a legir. Quo es lo darnier roman de l’escrivana sud-africana Nadine Gordimer (1923-2014), Prèmi Nobel de literatura (1991), titolat No Time Like the Present e publicat en 2012. Revirada francesa : Vivre à présent. Podem i segre l’istòria recenta de l’Africa dau Sud viscuda dau dedins per un òme blanc e sa femna negra que s’an aimats quand eran tots dos combatents contra l’apartheid. An vut la mòrt de prep e conegut la preison. La vita era simpla dins lo maquís : l’opression/la libertat, los camaradas/los enemics.
Aura Steve e Jabu menen una vita « normala » – la vita ven « normala » quand òm fai mai de cas de sos pitits problemas personaus que daus afars collectius. Son plan estimats e pas maluros dins lur banlega poblada de vieilhs camaradas de « la Lucha ». Ganhen lur vita onestament, cherchen pas los avantatges, an una dròlla e un dròlle. Lur filosofia es la de Nelson Mandela e de Desmond Tutu, ubuntu : sei çò que sei perque setz çò que setz. Umbuntu, nòstra umanitat comuna. Lo perdon, pas l’oblit ; la reconeissença de la fauta e la reparacion, pas la venjança.
Mas per lur país, « lo present » es chaulhat per daus problemas enòrmes : la paubretat, lo SIDA, lo niveu daus estudiants negres, quauques empluiats negres sauvatjament umiliats per daus estudiants blancs, los immigrants daus país vesins que la gent ne’n vòlen pas, la criminalitat dins las vilas, l’acusacion de corrupcion e de demagogia contra Zuma, lo noveu menaire de lur partit. Zuma vai venir president. Zuma, lur vielh camarada que faguet dietz ans de trabalhs forçats a Robben Island autres còps… Lo mesma Zuma siriá un fumelaire, un charlatan, un purit, un coquin. La vita « normala » es venguda terriblament complicada per los ancians combatents que cresen enquera a ubuntu.
E lo nòstre, de present, au mes de mai de 2020 ? Una epidemia que, Diu mercés, demenha petit a petit en Euròpa mas que contunha de tuar daus mila de gents, mai que mai daus paubres, dins las Americas. Devem preveire mens de trabalh dins los mes que venen, mai de chaumaires, de las dificultats per los jòunes. Un representant daus patrons voldriá aver lo drech de far trabalhar la gent sens los paiar, d’autres – una autra – de chaulhar la natura. Per tornar far partir l’economia e sauvar los emplecs, çò-disen. Un òme pòrta plancha contra daus ministres. « Demagogia judiciara », çò-ditz un filosòfe conegut. Una dama compren pas, mas compren pas, degun pòt li explicar, perque a pas lo drech d’espandre sa pelha sus la plaja e se coijar dessus per far cueire sa genta codena au solelh. Un òme enquera jòune que a agut la maladiá e que es pas enquera garit dos mes après, que se damanda si garirá, li respond que faudriá benleu un pauc mai d’umilitat, que los sabents saben pas tot, que los medecins e lo governament avancen a paupas, que los medecins, los infirmiers, los serviciaus daus ospitaus e de las maisons de retirada fan per lo mielhs, que tots fan çò que pòden. Lo menaire d’un grand sindicat ditz que faudriá benleu ’restar de se brejar automaticament per un òc-es, per un non. Ubuntu, si òm vòu. Los dirigents de dos grands país d’Euròpa damanden aus país vesins los pus riches de prener una pus granda partida de la despensa per dire que tornam partir tots ensemble, los que an los mens sufert, mai los autres.
Un bon estat d’esperit e los bons sentiments sufisen pas per resòure los problemas personaus, politics, sociaus, economics, environamentaus…., mas pòden permetre de boissar quauquas difficultats que empaichen de los atacar. Lo present a beu estre « una demorança dangierosa », Nadine Gordimer pensa que, per son país e son epòca, s’òfrir lo luxe dau cinisme siriá una folia (1). Mai me, mai nautres.

A Javerlhac, lo 23 dau mes de mai de 2020
Jan-Peire Reidi

(1) Citacion en testa dau libre de Nadine Gordimer : « Though the present remains / A dangerous place to live, / Cynicism would be a reckless luxury » (Keorapetse Kgositsile)

Aüei quatre chançonetas :

- Sur la montanha (« L’autre jorn, sur la montanha… »)

- Lo cocut (autra version !)

- A Bordeus

- La jalina

« A, mas chas nos se ditz pas « la jalina », nautres disem « la pola » ! »

« Òc-es, mas coma disetz-vos l’endrech ente las polas coijan, la nuech ? »

« E ben…. Lo jalinier ! »

Lu Ratinòc

Sur la montanha-1.odt

36 Sur la montanha.mp3

Lo cocut 2.odt

37 Lu cocut (De'n naut de son...).mp3

A Bordeus.odt

39 A Bordeus.mp3

La jalina.odt

40 La jalina.mp3

M'apele Peire. Peire Salmon. Sei nascut , un jorn de prima en Dor, au Pueg de Sanci en Auvernha. Ai pas conegut mos pair e mair que morigueren juste aprep ma neissencia. Avem degut nos debraulhar se-mesme, mos frairs e sòrs, ensemble, que, vos ai pas dich, eram una famiha nombrosa. Amont naut, la vita era rufa, eram pas riches, vos promete. Me rapele daus jorns de prima, que i avia enquera de la nevia, me sovene de l'aiga freja que chantava entre las peiras dau rigalhon, quand jugavam coma mos amics. Aura que l'i pense, quò era una vita simpla, liura, risolenta. Quò es benleu quò, lo bonur. Mas sabetz çò que quò es : los jòunes an totjorn mestier de bolegar. Coma tant d'autres, avem degut quitar lo pais per viure nòstra vita. Coma mon frair ainat , ma sòr e quauques cosins, avem seguit las valadas per trobar de que viure. Sem partits, mas en gardar l'idèia de tornar un jorn au pais.

M'apele Peire. Peire Salmon, de Dor, en Auvernha. Ne'n ai fach dau chamin, ne'n vegui dau pais. Coma un montanhòu coma io se faguet marinier, vos pòde pas dire. Las gabarras sur la Dordonha, quò me plasia. De las segre daus uelhs me balhet l'enveja de las segre per de bon. De marinier d'aiga doça, sei vengut marinier de mar, quitament d'ocean. N'en ai vist dau monde. Ne'n ai minjat de la cosina exotica. Mene una vita boleganta dins un monde dubert, de colors, onte i a tot a bodre. M'agrada de l'i far ma vita. Sei vengut beu e dempuei queu temps nos sem associats coma Joana. Nos vesem totjorn, entre frairs, sors e cosins, de temps en temps. Parlam dau pais, de l'i tornar un jorn per la retirada.

M'apele Peire. Peire Salmon. Ne'n vegui dau pais. Avem viscut ,aura es vengut lo temps de tornar. Tornarem pas solets. Avem daus projects, coma Joana, mon frair, sa femna e mos cosins. Anem far bolegar lo pais, volem drubir daus gistres montanhòus dins nòstre petit molin de familha, far venir dau monde. Nos sem donats rendetz-vos au Bec d'Ambès e quò es partit per lo grand viatge de retorn, ensemble. Arribats a Brageirac, au barratge de Salveta, la policia fluviala nos faguet signe de nos botar qui. Que se passa ? «  Quò es lo pulh de China, una saloparia vertadièra  ! Lo monde ne'n creban ! Anem vos far passar un test ! Podetz pas anar mai luenh ! »

M'apele Peire. Peire Salmon. Ai reüssit lo test, sei pas malaud, Diu mercés. Los umans nos an botat dins un vivier de veire. Pareis que queu pulh de China nos balha una malaudia a nosautres, los salmons. Ne'n crebam pas, mas d'après, los umans nos podem pus minjar, un còp que sem malauds. Daus òmes e de las femnas en blosa blancha portan daus mascarats e s'afaran a l'entorn de nosautres emb un aer mautranquile.Vese ma Joana, dins un autre bassin, rasis quò-meu. Per ela, saben pas. L'an botada « en quarantena », çò-ditz. Per çò qu'es de mon frair, aguet pas de chança. L' aguet, lo pulh de China. Laidonc, lo tueren « segon lo principi de precaucion », l'esbudeleren per « comprener ». Essaian de trobar un vaccin, mas tròban ren per lo moment.Quò prendra dau temps. Per mon cosin, l'i fan beure un boiradis de potingas, mas los medecins son pas d'acòrd entre ilhs e crese que van lo far crebar. Ma cosina, la fagueren morir en botar de l'aiga de Javel dins l'aiga de son vivier, « remedi miracle vengut d'America ». E lo pulh es totjorn plan viu.

M'apele Peire, Peire Salmon. Sei dins mon vivier de veire, dins un laboratòri dempuei mai de dos mès. Me damande si tornarai veire un jorn ma Dordonha e mon rigalhon. Sei pas fach per viure solet dins un aquarium de un metre sur dos. Coma Joana, sem immunisats contra lo pulh de China, pareis. Sem una curiositat, un esper, disen. Parlan de nos tornar botar ensemble dins lo mesme « vivier », « per sauvar l'espèça », disen. Viure entau, embarrats, dins de l'aiga clara au gost de ren, quò es pas una vita. Tròbe a dire mon rigalhon de jòinessa. Vese ma Joana de luenh,dins son aquarium, sembla se languir tanben. Io, minje la saloparia que nos balhan per far passar lo temps en espiar los escrans d'ordinator. Ai chabat per comprener la lenga daus umans. Arser, an passat un filme tirat d'un vielh libre, « Lo darrier daus Mohicans ». Quò me faguet frijolar tota la nuech.

M'apele Peire, Peire Salmon, de Dor, en Auvernha. De nuech e sens zo dire autres autres, una de quelas femnas en blosa blancha nos trapet, coma ma femna e quauques uns que coneisse pas, nos faguet surtir dau vivier e nos gitet dins la Granda Aiga en amont dau barratge de La Salveta. A ! Enfin, l'aiga freja, pas mai de potingas nimai d'embarrament ! Anirem tot drech, sens far de pausa directament en Dor. Me taina de tornar veire lo pais. Pareis que la femna que nos liberet fuguet botada en preison e que la policia fluviala nos cort apres...

Denis Gilabert