E per rire un pauc, veiqui "D’amor e de pan fresche" una cronica de Vent l'i bufa de Joan Ganhaire

«  Escoutatz, dròlles, doman, i a escòla, deuriatz bien gentament ‘nar portar coijar durmir , que vese vòstres pitits uelhs que comencen de pilhonar, mai que vautres vatz pas tardar a subechar. Ane, ‘natz-i vances que m’esmalisse ! »Bon, e ben aurá que som entre nautres, vos vam puescher contar la darriera que ‘ribet au Remí Montauriòu, lo representent actuau de quilhs Montauriòu que son moniers-bolengiers de pair en filh a Chantagreu sur Claraiga dempuei que lo monde es monde. Los moniers an totjorn ‘gut la reputacion d’èsser un pauc cotilhonaires, quò pas? E ai totjorn auvit dire per ma ganda-mair que per una onèsta femna valiá mielhs « dietz còps ‘nar au medecin qu’un còp passar davant molin… » E coneissent los medecins coma los coneisse, quo es pas pauc dire…
Tot aquò per vos dire que lo Remí era tot a fet dins la tradicion. Fau dire d’abòrd que marca bien, lo bogre, o pusleu, marcava bien, perqué comença d’èsser pus tot jòune, que se’n vai sus la seissantena. Mas, mon amic, enquera drech coma un tible, pas un piau de blanc, de las espanlas entau larjas, e si quo era pas son ventre que a un pauc frotjat, auriá enquera tot a fet fiera alura. A ! lo faliá veire, quò fai de quò quaranta ans, quante se’n anava espingar, los piaus tots lusents d’òli de cacau, la mostacha bien recaquilhonada, e un mochanàs pròpe noat autorn dau còu. Fasiá un malur, lo garcier ! Totas las dròllas li corrián aprep, mai que los goiats zo trobavan pas tròp de gost. Mas coma aviá las mans coma daus peiteus de bujandiera, degun veniá tròp cerchar sas noisas. Quo era lo jau dau vilatge, mai de tot lo canton, e si en plaça de sa grola de bicicleta, aguessa ‘gut una tomobila, se siriá parlat de se dins tota la Nauta Dordonha. E mai d’una dròlla dau país botet pasta, çò que es normau quante tombatz sus (si se pòt dire) entau un bolengier.
Auriá tot parier plan ‘chabat per ‘ver daus einuegs, la guerra fuguesse pas venguda, e si li aviá pas faugut, coma los autres, partir sodard. Coma vautres podetz pensar, fuguet fach preisonier, e demoret dos ans dau costat de la Prussa. Fuguet benleu lo sole sodard a èsser tornat de fòrça dins sos fogiers, coma disem : quo es que las autoritats alemandas començavan e cranher que la puretat de la raça ariana fuguet un pauc tròp copada d’occitan… Donc, nòstre òme tornet a Chantagreu, e pendant longtemps, reçaubet de las letras perfumadas que se ‘nava far revirar per l’oficier alemand que ocupava Chantagreu en companhiá de dos sodards. Quò duret entau jursinc’au jorn que l’oficier coneguet l’escritura de sa femna, çò que li faguet pas plaser e manquet de mau virar per lo Remí.
Bon, tot quò-quí quo es dau passat. Tot a una fin, mai las chenadas d’un monier tan rufe que siá. Se faguet trapelar per la Lison de chas Ros, de la Chapela Brujaud, e deguet, coma tot lo monde, laidonc, passar davant lo Mera e lo Curet. E la Lison te l’emboissonet d’un tau biais que dietz ans de temps, lo Remí fuguet un òme sens repròpche, perqué podiá pas far autrament, lo paubre. Urosadament, que ‘viá las viradas en camioneta per liurar lo pan a las practicas daus vilatges escartats e de las bòrias solitarias. E quo es entau que lo Remí, quante la Lison laschet un pauc sa survelhança, trobet lo mejan de tornar prener de las meschantas ‘bitudas. Que voletz, quelas femnas solas, que lor òme se’n vai trabalhar en vila, faudriá èsser un bogre de paubre tipe per ne’n pas profitar.
Una de sas mai meschantas ‘bitudas, e aurá fau ben dire que quo es la sola, quo es, tot lo monde zo sap, mai la quita Lison, la Fernanda dau Bòsc Vielh. Quo es quauqu’un, la Fernanda : ela mai la Maria Labatut, que vos conti i a gaire coma faguet fortuna a Paris ; quo es ben las doas mai bravas galopairitz dau país. Mai quante son òme, aprep dietz ans de maridatge, fuguet tuat per un taureu, era talament cornard, que la gent, que son ben lengas de pelha, disseren que quo era pas la pena d’aver entau un parelh de banas e de se pas poder defendre.
Dempuei que ‘l’es veuva, lo Remí, tots los dimercres aprep mieg-jorn, clacha sa camioneta dins la léia de chaupres que mena au Bòst Vielh, vai far conversacion coma la Fernanda, una pita demia ora, vesetz, puei contunha sa virada, en estuflar coma un merle. Se fai pas entau una eschapada vint e cinc ans de temps sens que quò se sapche ;.. Mas aprep tot, chascun fai çò que vòu.
Mas l’autre dimercres, se’n passet una de pas cussonada : lo Milon Chapeirós veniá de portar un telegrame chas los Neissenças, que resten pas talament lonh dau Bòst Vielh, quante, en passar davant la chauprada, te vai auvir un dròlle de bruch. Pauset sa bicicleta a l’entrada de l’aleia e s’avancet sus la poncha daus pès. La camioneta dau Remí era quí, granda druberta, e la chabra de la Fernanda trapada a marendar coma sola una chabra sap zo far : las michas, las tortas, las coronas, la garça aviá tot craunhat. Per lo moment, era trapada a chaunhar los paquets de bonbons, las tauletas de chocolat… E lo temps que lo Milon, un pauc estabosit se decidès a la far fugir, aviá conhat son nas dins la sacòcha e era trapada a engolar los bilhets, mai las peças de vint sòus e tota la monudalha. Lo Milon se botet de badar « Remí, Remí, vai leu ! » Se faguet tot un charavelís dins la maison e lo Remi apareguet sus lo bassolh. En gilet de peu, los piaus un pauc esborrissats, la culòtas pas tròp bien botonadas, los soliers pas tròp bien estachats, ‘viá l’aer un pauc ontós, coma podetz pensar. Sabiá pas tròp que dire… E en tot s’aprueimar de sa camioneta, era quí que marmusava : « fodriá pas creire… Fau nonmàs de ‘ribar… Fau nonmàs de ‘ribar… Fau nonmàs de ‘ribar… E lo Milon, li monstrant la camioneta, onta la chabra veniá de chabar la sacòcha e lechava los darriers mijons que trainavan per terra : « A ; fas nonmàs de ‘ribar ? Ben, mon amic, sabiá pas que las chabras minjavan tan viste ! »
E l’istòria faguet enquera mai viste lo torn dau país.

Joan Ganhaire, Cronicas de Vent l'i bufa

De'n prumier, veiqui lo texte en grafia normalizada e de l'autor e lo MP3 enregistrat per Jan-Peire Reidi

Champalimaud.pdf

Champalimaud.mp3

e de mai, una cronica de Jan-Peire Reidi sur l'autor Aimat Jardric

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Non, Aimat Jardric (Aimé Jardry, 1830-1890), l’autor de Champalimaud, es pas l’escrivan daus ranvers de Nontron que aime lo mai. Sos personatges de toirauds, Champalimaud e Bonefant, fasian benleu rire los paisans de son epòca – que eran segur pas pus béstias que nautres – mas, coma contaire, se pòt pas comparar a l’autre Nontronés, Enric Delaja (« Contaviòrla »). A pas la finessa lexicala mai l’elegància de Delaja. Quo es pas Jardric que saubriá enginjar una istòria ente una situacion plasenta ne’n mena una autra, e entau de segre jusc’a la tombada inesperada a la fin. Mas totparier, fau reconeitre que legissem enquera emb plaser quauquas paginas ente descriu, per exemple, la granda feira de Javerlhac en 1880, las coquinarias dau brigand Burgon, las messonjas dau blagassaire Gròs Nas, tant enòrmas que venen rabelaisianas, quasi fantasticas… E ai pas enquera fotut ’lai son Dictionnaire patois-français, ente un lingüista pòt trobar quauques pitits elements lexicaus obludats per daus lexicografes benleu mai capables que se.
Quo es-quò dire que daus Occitans de l’epòca de Jardric, que avian un pauc estudiat dins los libres d’escòla en francés, avian perdut ’quela competéncia lingüistica elementària que nos fai coneitre còp sec un element de nòstra linga e un autre que z’es pas ? Eran benleu coma nòstres vielhs que, si òm lur damanda coma disen « une planche (de bois) » vos respondran : « una plancha » (« Quò siriá pas « una pòst ? » – E ben òc-es, una pòst. »). Si òm coneis bien doas lingas e si òm las parla regulierament òm las laissa dins doas tiretas diferentas ; lo contengut d’una tireta tomba pas dins l’autra. Los anglicistas vertadiers parlen pas franglés.
O ben ’quilhs Occitans « instruichs » cresian-t-ilhs que lur linga era d’un reng inferior, e que podian pas li far de mau si la boiravan emb quauques mots e viradas de la linga francesa ? De totas faiçons, quo era nonmas per far rire daus traulhabosa, non ?… Dempuei, los felibres e los occitanistas an volgut metre un pauc d’òrdre ’quí-dedins. Mercés, Mistral.
Quand vese la grafia patoisanta aberranta de Jardric, me damande si li mancava pas un pauc de sense lingüistic. Per me, i a francisme e francisme. I a daus francismes que an trobat lur plaça dins la linga e que se pòden pas remplaçar sens chamjar lo sense e sens perdre quauqua ren. Pense a « bien » e « ben », dins nòstra varietat lemosina de la linga occitana. D’autres francismes se pòden pas comprener si òm coneis pas la linga d’origina. Jardric se geina pas : si a mestier d’una rima en –ia, dins lo texte ente parla de Javerlhac, ne’n veiquí una : *la prairia ! (« E ben òc-es, la prada ! »). Dins Champalimaud, trobem *de suita (còp sec) e sa rima la *truita (la trucha) ! Los textes de Jardric son enfecits de francismes.
Si cresetz que los escrichs d’un autor son sacrats e que òm pòt pas ren chamjar sens lo traïr, perdonatz-me. Ai enregistrat « Chamapalimaud apren a nodar », mas ai « corrijat » (corregit !) quauques francismes. Ai gardat « bientòst », mas respecte tròp ma linga prestar ma votz a d’autres barbarismes. Ai mes lo texte d’origina après ma transcripcion : siatz jutge ! L’autra rason que m’a fait chausir ’queu texte es a una vivacitat e un ritme que ne’n fan un bocin interessant per l’enregistrament.
« Champalimaud » fai partida de nòstra cultura. Quand lo toner tamborinava e l’auratge fasiá lo diable a quatre, chas nos disian per rire : « Quo es Champalimaud que nòda dins los cacaus ! ». Enquera dins las annadas cinquanta, los goiats e las goiatas trobavan gaire de juecs mai plasents que de traulhar lo pilòt de cacaus espanduts au granier que chas nos avian mes a sechar en atendent de los vendre o ben de los esnogelar per far l’òli : vrau, vrau, vrau… Mas quò valiá pas lo bonur de nodar dins lo blat nonmas escodut. Avetz-vautres sentit ’quilhs mila de gruns chauds rotlar frr, frr, frr, contra la peu de vòstras jarras ? Fasiam l’amor emb un concentrat de vita pus doç que lo sable de la plaja. Mas lo plaser durava gaire de temps. Pas pus tòst que quauqu’un de chas nos auviá lo sabat au granier, montava plan mai redde que la vielha mair de Picatau per nos « chantar Ramona » (marronar ?) emb una vimzela o una ponhada d’ortrujas.
Los defauts d’Aimat Jardric nos faran pas obludar tot çò que tots ’quilhs escriveires de « patois » nos an laissat. Jardric aviá de l’imaginacion e sabiá animar un texte. Si una maison mau bastida s’esbòlha, podem eissaiar de comprener perqué s’es esbolhada e prener las peiras per ne’n bastir una autra !

A Javerlhac, lo 10 d’abriu de 2020
Jan-Peire Reidi

Joan-Claudi Dugros nos faguet segre un fum de textes qu'utilisa dins sos talhiers de lenga e UTL de Brageirac. Mai que mai en lengadocian, mas pas nonmas.

Los publicarem pauc per pauc.

Veiqui "Sonet a sa mestressa" de Augièr Galhard extrach de , Lou Banquet, Rodière, 1843

A v'autres de corrijar las deças dins los dos textes pareguts en grafia aleatòria dels editors... e de prener plaser a l'umor de l'autor!

Sounet a sa mestresso.odt