« Te compararai pas a un jorn d’estiu ;

Ses plan mai genta e mai moderada. »(1)

Un riu parla, chanta, marmusa… Perqué pas lo far bufar, gemar, janglar, sislar ? Lo Riu de mon sovenir, o benleu de mon raibe, ditz ren. Deviá ben se far auvir au saut que era naut de benleu un metre ente tombava dins lo gorg – lo « grand cròs », coma disian los goiats. I peschavam las truchas e la engravissas. Lo saut era-t-eu una gerba d’aiga, un bleston(2), una javela ? Perqué pas una rauba de comunianta ? Non, l’aiga dau riu se pòt comparar a ren ; es un element que a besonh de ren per parlar au còrs e a l’imaginacion.

Jos los vernhes, vese de las tachas rossas de solelh sus lo sable ; trasvese las aranhas d’aiga e las gardeschas. Aiga frescha, tremolanta, sable granulos jos los pès nuds, pitits calhaus rufes, bròchas negras meitat puridas jos la vasa, butidas per los artelhs tendres entraupats. Las alas lentas e legieras d’una domaisela voletegen jusc’au bocin de bròcha mòrta que suert de l’aiga.

Coneissiá pas lo nom dau Riu. Los autres rius que anavan au Bandiat avian un nom : lo Riu dau Pont daus Vernhes, lo Riu de Lombardieras, la Doá… Aviam doas aigas a Vilajalet : lo Riu e lo Bandiat. Dempuei, ai vut son nom sus las cartas : lo Riu de Farjas. L’ivern, per mainatjar l’aiga de la cisterna, surtiam las vachas un còp per jorn per las far beure au riu, manca si la rota era neviada o glaçveirada. I menavam los pinambors per los lavar dins lo lavador. Passavam lo ga par anar a nòstra terra de Mont Julian o ben aus prats de Las Vernhòlas e dau Molin Fanhos. Lo prat daus vesins, sus l’autra riba, valiá gaire mai que nòstra moliera clafida de joncs. Un còp, mon pair i aviá entalhat la charreta charjada de boesc. Los vernhes au bòrd dau Riu e dau Bandiat eran los soles aubres que los meitadiers podian copar sens damandar au patron. Boesc de miséria.

Lo Riu fasiá virar dos molins dins lo temps. Lo pus près de la sorsa, lo Molin Fanhos, ente gardava las vachas, era nonmas « un pilòt de peiras au fons d’un cròs estrech » cubert de romdres jos los fraisses (si ause me citar). Es mencionat sus lo cadastre napoleonian de la comuna de Sent Marçau. Lo vielh corsier(2) que menava l’aiga à la ròda era tarit dempuei un brave moment ; mon pair lo fauchava au dalh. Quo era plan plasent de montar sus los bòrds arrondits, nauts de mai de dos metres, e de tornar davalar a grandas escambaladas. Lo vielh corsier retirava un pauc las pistas de skateboards d’aüei per los goiats.

(Un còp, un descendent eslunhat dau darnier monier, que aviá auvit parlar de l’òbra musicala de Pierre Uga inspirada per mon pitit poema Lo Molin Fanhos(3), me damandet sus internet ente era l’endrech. L’aviá cherchat lo long dau Bandiat. ’Quel òme podiá pas imaginar que los quites rigalhons avian lurs molins, dins lo temps.)

L’autre molin, lo Molin de la Ròsa, se veu en degun luòc sus las vielhas cartas. Era dins lo mesma estat que l’autre. Los Vilajalets avian ’chabat de far tombar los murs venguts dangieros per las vachas e los crestians. Lo corsier e lo molin eran pus nauts que lo riu que còla aura en contrebas ; deviá ben i aver una enclusa amont, pro nauta per far montar lo niveu de l’aiga que anava au molin. Quand pauseren lo chamin de fer, fagueren passar l’aiga jos la vòuta d’un pitit pont. Se raletar de l’autre biais de la linha dins la sorniera dau tunel en sangolhar la gaulha bruna era un pitit desfis per los goiats.

Aura, pus de riu. An tornat far daus estanhs ente eran nòstres prats. I pompen l’aiga per lo bigarroelh. La linha de chamin de fer es barrada dempuei mai de cinquanta ans. Nos en donava daus einuegs, ’queu chamin de fer, quante deviam menar las vachas de l’autre costat ! (« Lo tren es-t-eu passat ? » « L’ai pas auvit. ») ! Fai quauquas annadas, penseren i far una « viá verda », mas los proprietaris volgueren pas.

Ai ’chabat de legir los jornaus e tuat la radio. Barre mon ordinator sus los incendis, la sechiera, l’eschaurament dau climat, Trump, Pótin, los generaus africans, las femnas mautractadas, los coquins e la paubra gent… Me sente coma chafrelhat, un pauc chaulhat. Raibe de l’aiga clara dau riu.

A Javerlhac, lo 18 dau mes d’aust de 2023

Jan-Peire Reidi

 “Shall I compare thee to a summer’s day?
Thou art more lovely and more temperate.” (William Shakespeare, Sonnet 18)

Un bleston : un écheveau
Lo corsier : le bief du moulin
Lo Molin Fanhos, Jan-Peire Reidi, dins lo recuelh Lo Chamin de la font (2nda edicion, Terra d’Òc, Charreç, 2017). Le Moulin Fagnoux, Peça musicala de Pierre Uga per recitant en òc, piano, flaüta, violon, violoncèlle ; creacion lo 30/05/2010 a Javerlhac, recitant : Micheu Nicolas

Hypocoristiques de Berton

Parmi les hypocoristiques (nous rappelons qu’il s’agit de modifications affectives ou amicales d’un nom de personne, soit par abrègement familier ou par l’adjonction de suffixes diminutifs), le nom de famille Berton / Berthon (en occitan prononcé /bertou/) représente la racine germanique behrt- (illustre, brillant). 

La Bertone, ruisseau affluent du Vern à Manzac, doit avoir un lien avec ce nom de famille.

Les Bertoux à Salon et La Berthonie à Trélissac (anciennement La Bertonie), La Berthonnie à Notre-Dame-de-Sanilhac, sont le domaine de la famille Berton, comme La Bertonie à Léguillac-de-Lauche (La Berthonie en 1544), auxquels on peut ajouter La Bertonne à Grignols (forme ancienne La Berthoynia en 1406) et La Bertonerie à Brassac en 1772, avec le suffixe –ariá. 

Chez Berthonnet à Varaignes est un diminutif en –et.

Cette racine behrt- associée à une autre racine germanique a donné de nombreux noms de personne, bien présents en Périgord :

Avec la racine wald- (gouverner) : La Croix à Marcillac-Saint-Quentin en 1830, connue en occitan comme La Crotz de Bertald (en français La Croix de Bertald) : c’est le nom de personne Bertald (relevé par Peter Nollet) ; Fon-Bertau à Douzillac. Bertaux à Manzac (M.-d'Eux-Bertaulx en 1520). La Bertaudie, (aujourd’hui La Berthaudie) à Saint-Just et Les Bertaudies à Villamblard, sont le collectif bien connu en Périgord.

Quante menava mos elevas de prumiera aus Estats-Units dins las annadas 1980-90, la collega americana que s’ocupava de l’eschamge de son costat sabiá – o cresiá – que los Francés avian l’abituda de se sietar a taula per minjar ensemble en familha. Quò fai que damandava a los que reçabian los dròlles e las dròllas de nòstre liceu de far au mens un repas per jorn, lo dejunar o lo sopar, tots ensemble, per dire de « los pas despaïsar ».

Dins quauquas familhas tradicionalas, avant de començar de minjar, se tenhan tots per la man sietats, testa baissada, autorn de la taula dau temps que quauqu’un disiá lo benedicite. Un còp que avian escoltat ’quelas paraulas de pietat e de bona volontat, disian tots « Amen », coma nautres disem « Bon apetis ! ». Dins d’autras familhas, podian pas comprener çò que ma collega lur damandava. Fasian jamai de cosina : riscavan pas de chaulhar lurs bravas cosinas ultramodernas ! Quand tornavatz l’enser sus las cinc-sieis oras, ne’n trobavatz totjorn un esvenlat sus lo canapè davant la television, que ’chabava de minjar tot sol dins de las boitias de polistirene de la besunha sens nom ’chaptada dins quauque MacDo en chamin. Degun s’ocupava daus autres, e laissavan mos paubres dròlles crebar de fam, mai que mai las dròllas timidas e bien educadas que ausavan pas damandar. Mas urosament, aus Estats-Units, lo monde son pas chins ; quand ma collega zo lur disiá, donavan daus sòus aus goiats e a las goiatas per se ’chaptar de que minjar. Donavan tròp de sòus ; ne’n restava per pàiar los jeans e las casquetas de beisbòl !

En Anglaterra, quo es ilhs, los Anglés, que vos fan pàiar. Mai avetz pas mestier de vos desbotonar ! Tot vòtre repas chabis dins una sola sieta : una pita saucissa que i a meitat pan dedins, un pitit bocin de lard que òm veu lo fons de la sieta a travers, un uòu fricassat benleu, quauques peseus gròs e durs, una pita talha de pan de mija sens sabor, pas de vin… E vos fan minjar tot sol a taula. Non, quo es pas un disnar perigòrd ente setz gaitats per la chauchavielha, coma dins lo conte de Daniel Chavaròcha.

Ai beu saber e comprener que los autres an pas las mesmas costumas que nautres, sei chucat quand vese de la gent que semblen rencurar çò que fan minjar aus autres. Parier coma los que fan coma tot lur es degut, que se conviden e que ’rieben sens ren, mai daus còp que se plànhen si an pas çò que lur fai plaser. Me sei damandat si la valor sociala dau beure e dau minjar partatjats eran pas diferents dins los país protestants e dins las civilizacions d’eiretatge catolic, ente l’eucaristia – la comunion emb lo pan e lo vin – a pas lo mesma sense spirituau e la mesma importança. Mas deve dire que ai conegut daus Anglés plan generos e de servici en Anglaterra, e daus Americans plan plasents e convidants dins lo Midwest – l’Oest Mejan ente òm tròba los rednecks (toirauds) que sostenen Trump. Mai que son pas vegetarians ! Vos dobtatz ben que parlavam pas de politica !

Me rapele que, quante era pitit, si quauqu’un veniá chas nos, lo laissavam pas partir sens « prener quauqua ren ». Si eram a taula, lo convidavam : « Ne’n voletz-vos coma nautres ? ». Un còp que un òme venguet per veire mon pair e que m’avian laissat tot sol a la maison – l’estiu se levavan dabora per anar trabalhar a la frescha – lo faguí entrar, surtí dau gabinet lo chanteu, la topina de grilhons e la botelha de vin estamnada, e fuguí plan deçaubut de veire lo visitaire inconegut refusar en risent. Chas nos eran de « brava gent ».

E dire qu’aüei, dins quauquas comunas alentorn, los abitants son organizats per prevenir la gendarmariá si vesen un estrangier un pauc moricaud ! Eram loenh de pensar que siriam oblijats d’aver una alarma que eissaurelha los vesins e nos telefòna còp sec si quauqu’un entra dins la maison quand i som pas ! 

Diu mercés, los amics occitans an pas perdut la costuma de partatjar daus repas « tirats dau sac » o, de preferéncia, dau panier e de la glaciera !

A Marennes, lo 11 dau mes d’aust de 2023

Jan-Peire Reidi