Paulette André de l'ASCO a escrich un texte plan complet sur la cultura e lo trabalh del tabac en Perigòrd Negre que Sergi Lespinassa nos faguet segre. Bona legida !
En veire aquela bastissa bèla, impausanta, sevèra mai que mai, se creiriá pas que, dins lo temps passat, foguèt estat un endrech, non pas gaujós, mas per lo mens sorga d'espèr per un avenir mens malsegur. De fach, qu'èra aquí que los païsans menavan lor recòlta de tabat per èstre estimada e venduda. Cal dire que aquel tabat, per mai d'un, èra lo sol revengut : emb aquels sòus, caliá viure e téner tota una annada, e plan sovent, qu'èra pas de pro ! Tot se jogava al moment de l'expertesa ont se trobavan lo compraire (un delegat representant lo SEITA), lo vendeire, puèi un expèrt designat pels plantaires de tabat e un expèrt de lo SEITA ( Servici d'Espleitacion Industriala dels Tabats e de las Aluquetas ). I aviá plan un expèrt de cada costat, mas sei pas segura que lo vendeire aje pro de pes fàcia a lo SEITA e aquò malgrat son expèrt ! Quò's un pauc coma la lucha entre lo topin de tèrra e lo topin de fèrre ! Me rapèli enguèra de l'ànsia viva que conneissián mos parents, tre la semenason del tabat dusca a l'expèrtesa. Prenián garda de lor tabat coma de la nina de lors uèlhs !
Tot començava emb la preparacion de la terranha. N'i a que la preparavan sus una tòla subre-auçada e fasián calfar doçamenton la tèrra per tal de destrusir las maissantas granas. Iò, me sovèni de ma maire (qu'èra la cap-patrona de la semenason del tabat). Preparava la terranha dins un canton de camp, pas tròp lonh de l'ostal. Montava un pilòt de tèrra, de rafatums de legumalhas que lo tesson auriá pas minjats, de ramilhetas, d'èrbas, tot çò que se podiá burlar de vèrd. Tot aquò cramava doçamenton, a l'estofada. I aviá mas, de part en part, de pichonas fumaroletas que s'escapavan per-dessús. Me sovèni pas quant de temps quò burlava aital, mas me sembla enguèra que quò durava de meses e de meses ! Puèi, aquela terranha èra crubelada per tal de tirar d'aquí çò tròp gròs e que la terranha siasque plan fina. Aprèp, a la fin del mes de març, qu'èra lo moment de botar en plaça la platabanda pel semenadís de tabat.
La platabanda fasiá ben quatre/cinc mètres de long per 1,20 mètre de larg e benlèu un quinzenat de centimètres de nautor, segon mos sovenirs de mainatge ! Tot aquò èra embarrat dins un quadre de bòis per que la platabanda se desbolhèsse pas. Per començar, una bona sisa de terranha èra espandida e plan plombada, puèi umidificada.
Alara, las granas de tabat èran semenadas e cobèrtas d'una fina sisa de sable e de terranha mesclats. La platabanda èra tornada plombada emb un tròç de planca de 15 centimètres per 50 que se teniá per una manilha (l'ai enguèra recaptada emb los esplechs per l'òrt e me'n servissi). Quand las granas començavan de crèisser, caliá las esclarzir, puèi escampar per dessús un pauc de sable grossièr e granelós. Caliá asagar cada jorn emb d'aiga a la temperatura de l'aire ambient e non pas mas sortida del potz que seriá estada tròp fresca ! L'asagatge se deviá far coma una pluèja fina, fina. Las granas de tabat venián de lo SEITA e los païsans ne'n devián far una demanda d'atribucion. Per çò que es de nosautres, a l'ostal, lo semenadís de tabat se partejava la platabanda emb totas menas de flors e d'ortalissas, subretot reina-margaridas, zinnias e cosmòs que ma maire los agradava fòrça !
La plantacion del tabat se fasiá tre la debuta del mes de mai, quand los pès mesuravan 12 a 15 centimètres de nautor. Qualque jorns abans la plantacion, caliá arrestar d'asagar per tal de durcesir los pès si que non serián estats tròp tendres e copadisses per la plantacion. Los pès èran plantats a la man emb un quilhon o una cavilha, tots los 35 centimètres e, entre cada reng, caliá daissar 70 centimètres d'espaci. Per aquò far, prenián un cordèl metallic emb una mena de nosèl tots los 35 centimètres, per una plantacion plan regulara. Entre los plantaires e lo SEITA i aviá un vertadièr contrach de cultura. Cada annada, la quantitat de las superficias pogent èstre plantadas èra fixada pel departament. Las autorizacios individualas èran acordadas per una Comission presidida pel Prefècte. La plantacion del tabat èra tanben fòrça contrarotlada : un emplegat de lo SEITA veniá comptar los pès plantats ! Lo mond fasián pas çò que volián !
Endonc, lo tabat èra plantat a la man, asagat a la man emb l'asagador, sarclat e deserbat a la man... Tot se fasiá a la man, l'esquina plegada sul trabalh. Tanben, lo mond s'ajudavan quand lo temps èra per aquò, subretot pel sarclatge, un còp chas l'un, un còp chas l'autre, e aital, lo trabalh semblava pus doç ! Se balhavan la man tanben pel sarclatge del blat roge o per l'amassatge de las castanhas que ne'n fasián provision pel tesson.
La patrona de l'ostal preparava lo merendar pels ajudaires. Mai que mai, lo polet rostit emb de las rostidas a la sarladèsa dins la graissa de rit o d'auca emb jolvèrd e gòlça abocinats finament. Mas abans, una bona sopa de favas èra servida plan confida jol plumon. Per acabar, lo mond se congostavan emb de la tarta claufida de las darrièras pomas, cirrèias o prunas de Sant-Antòni, tan saborosas e chucosas, segon la sason. Mas caliá pas demorar plan de temps ataulats que lo trabalh esperava defòra !
Pr'aquò, lo ser, flapits per una jornada a s'escodenar pel sarclatge, lo mond se fasián de bon sang. Un còp lo bestial apasturat o molzut, tornavan s'ataular e aquí se pausavan un pauc ! Pel sopar, plan sovent, i aviá de la salça qu'èra estada preparada la velha : cal pas oblidar que la femna de l'ostal, la paura ela, èra pels camps coma los autres. Aquestas salças, quò podiá èstre de l'alicòt, dels sarsufics, de la tessonalha emb de capras o de lapins al jus vèrd... Parli pas de la sopa, que de tot biais, n'i aviá a tots los repais, ivèrn coma estiu ! E de mai, la cosinièra s'engenhava a preparar de las cambas d'olhas, la pasta estant presta dumpuèi la velha ! E aquí, tot a l'entorn de la taula, s'assolidavan las amistats, aquelas amistats rufas del campèstre que, e mai lo mond siasquon pas totjorn d'acòrdi, se'n pòt fisar a far ajuda lo moment vengut. De còps que i a, n'i a qu'èran pas capables de se'n tornar chas els, de tant qu'èran sadols de vin, de nhòla e de lassièra ! Me rapèli, ma maire lor trobava un quicòm per durmir, e mon paire, encambant sa bicicleta, anava dire a la femna que migrèsse pas per son òme qu'èra a passar la nuèit chas nosautres ! Aital se passavan las causas !
Aprèp lo sarclatge, caliá desgitonar e plan sovent, quand los gitons èran encara jòines si que non, las fuèlhas aurián pogut se copar. Segon la vigor del pè, gardavan 9 fuèlhas (3 bassas, 3 mejanas e 3 a la poncha, mas de còp que i a, quò podiá èstre 2, 4, 3, segon la longor de las fuèlhas), mas dins las tèrras ricas, se podiá anar dusca a 12 fuèlhas. Se fasiá venir mas del tabat brun. Lo mildió arribèt dins las annadas 60/65. Quand las fuèlhas se pomelavan de jaune, lo tabat èra madur. Endonc qu'èra lo moment de ne'n far la recòlta. Caliá pas tròp longanhejar que las fuèlhas avián lèu fach de virar sul castanh. Los pès èran copats a la man emb un petit volant, amontoirats cap e cuol sus la carreta. Los buòus, plan acostumats, esperavan tranquillament. Los petits dròlles èran cargats de los solatjar del secutament de las moscas o dels tavans en brandissent de fuèlhas de falguièra ( una mena de tela de juta, lo moscal, los parava lors uèlhs, mas qu'èra pas pro : las moscas capitavan a s'engulhar dejós e los fissavan tant que podián). De mai, los buòus cargavan un morral per dire de se botar pas a pàisser. Un còp la carreta cargada, lo tabat èra dintrat e pendolhat còp sec. Los pès de tabat èran pendolhats entièrs. Per aquò far, se fasiá una òsca dins los pès per los penjar a de fials de fèrre que corrián jos la teulada dins lo granièr. Aquels fials èran espaçats de 15 centimètres dins las teuladas peirigordinas. Nosautres, los dròlles, èriam plan valents per ajudar : montar lo tabat al granièr, far passar los pès, los acrocar, un còp las òscas fachas pels grands. De mai, quò nos donava l'escasénça de montar a l'escala e de passar sus dels chafaudatges de fortuna, lo mai sovent, una planca d'un vintenat de centimètres de largor fasiá l'afar. Mas d'autres plantaires, mai amonedats, avián lor pròpri secador.
Caliá que lo secatge se fasquèsse pro viste e de quora en quora, caliá montar veire l'estat de las fuèlhas. Auriá pas calgut que se botèsse la poiridura que lo tabat èra plan sensible a l'umiditat. La poiridura se vesiá emb las tacas bluas que se desvolopavan sus las fuèlhas. Caliá tirar aquelas fuèlhas per tal de contaminar pas las autras. Per un tabat de qualitat e per una bona conservacion, caliá una bona maduretat e un bon secatge. Vos disi pas la migrança continua del paure plantaire !
Quand lo pomelat del depart començava de s'espandir e de virar sul castanh, sul roginós, los pès èran prestes a èstre despendolhats. La fuèlha tota deviá èstre plan dessecada : la còsta, la nervadura principala... Quand las fuèlhas anavan plan, qu'èran moflas a la man, mas que las nervaduras èran pas encara plan dessecadas, èran tiradas de pel pè, gropeladas, estacadas e pendolhadas per acabar de secar. D'aquel temps, se trachava dels pès bons a desfuèlhar.
Lo tabat despendolhat èra servat, quilhat sens que las fuèlhas penjèsson e que se ridonèsson pas. A la velhada, lo tabat èra desfuèlhat en desseparant los 3 estatges de fuèlhas, las bassas, las mejanas e las nautas. Aprèp, las fuèlhas èran servadas, las tres categorias plan separadas dusca a la fin, sus de mòtles que los del vilatge apelavan de "barjas". Los pès de tabat èran pausats sus la taula. Los desfuèlhaires èran assetats sus una cadièra emb tres sacs a patatas pausats pel sòl, un a l'esquèrra, un davant e un a la drecha. Botavan las fuèlhas suls sacs, las bassas a l'esquèrra, las mejanas davant e las ponchas a la drecha. Cadun desfuèlhava tot lo pè. Fasián pas lo sistèma de trabalh en cadena. Quant als pès despolhats de lors fuèlhas, los "costons", èran escampats pel sòl dins un canton de la pèça, sens pas cap de faiçons ! Aprèp, los costons èran cargats sus la carreta e escampilhats pels camps. Una persona èra prepausada per amassar los sacs e recaptar las fuèlhas sus las "barjas", las tres categorias totjorn plan desseparadas. Las fuèlhas èran pausadas cap e cuol, las ponchas en dedins per evitar lo dessecament. Las "barjas" èran entrepausadas dins una pèça pas tròp umida, pas tròp cauda e cobèrtas d'una tela de jute o de sacs a patatas de tal biais que las fuèlhas poguèsson respirar en esperant la seguida. Lo plastic èra desconselhat mas me rapèli plan, se'n mancava que lo plastic siasquèsse utilizat coma uèi ! Quand comencèt vertadièrament l'envasiment del plastic, aquela tissa de fotre de plastic pertot ? Zo sabi pas tant solament ! Dins las "barjas", las sisas de fuèlhas devián èstre pas tròp espessas. Per o dire aital, tot lo tabat èra desfuèlhat a l'encòp, segon lo moment de la recòlta. Se lo tabat èra dintrat abans la mièg setembre, lo mond avián drech a una prima, mas aprèp la mièg octobre, avián pas drech a que que siá.
Un còp fach lo desfuèlhatge, cada categoria èra trabalhada a part pel triatge, longor e color mas tanben qualitat, las fuèlhas estimadas pas pro moflas èran botadas a part e aprèp se fasián las manòcas e la mesa en bala. D'ordinari, lo triatge se fasiá per la jornada e las manòcas per la velhada. Lo triatge de color èra l'afar d'una sola persona, l'òme de l'ostal, lo patron, per mai de regularitat dins l'apreciacion de las colors .
Paulette André
Veiqui lo bilhet de debuta d'annada dau famos cronicaire de França Blu Perigòrd, lo 5 de genier 2020.