S’es vut que los espiciers vendian de las sardinas « en barriu », de las sardinas que eran de’n prumier saladas e apiladas dins daus barricons per las femnas daus peschadors de Bretanha. Los vielhs los an pas obludats ’quilhs cercles de sardinas rosselardas dins una caissa ronda pausada contra lo mur sus lo trepador : un solelh de sardinas. Era-quò que las volian far sechar defòra, o ben que pudian tròp per las laissar dins la botica ? Quauquas lingas de pelha disian que lur sabor lur veniá dau chins que levavan la pauta dessus.
Se’n vendiá a Nontron, a l’espiçariá Bonafont, que avem plan coneguda. Quo es ’lai que, un còp, ma defunta granda-mair damandet per ’chaptar « des moncles ». La dròlla de l’espiçariá comprenguet pas. Voliá benleu dire « des moules » ? E ! La Joannà coneissiá plan la diferéncia entre « un monle », una fòrma per lo fromatge, e ’quilhs braves moncles lusents, plan sanciers, venguts dau bòrd de la mar ! La dròlla disset que ne’n avian pas. « Si-es ben, ne’n avetz ! Los vese ben, son ’quí, darreir vos ! Donatz-me’n tres liuras ! »
Crese ben que ma paubra granda-mair i pauset pus los pès, dins ’quela botica, talament aguet onta. I aviá pertant pas de rason que una persona de son atge, que parlava sa linga dins son país, se trobés béstia davant una goiata pas tròp fina que parlava nonmas francés !
Per tornar a las sardinas en barriu, se minjavan grilhadas emb de l’eschalòta e un fiu d’òli e de vinagre. Mai benleu quauquas pompiras bulidas per adocesir lur gost fòrt e salat que lo diable ! Fai quauquas annadas, l’espicier dau pitit subremerchat de Javerlhac aguet l’idéia de ne’n tornar vendre. Sus lo còp, tots los Javerlhacs ne’n volgueren, que quò lur rapelava « las bonas sabors de dins lo temps ». Mas vos promete que i torneren pas, e que l’espicier las poguet pas ’chabar de vendre, sas sardinas. Crese ben que, en granda partida, aneren uflar e perfumar de lur odor sui generis los pilòts de borrilh dins las pobelas de la comuna !
Aura que passem pas fauta de bona besunha frescha de la mar, las sardinas en barriu nos farian gorgetar, mas nòstres ancians las minjavan de gost. Lur còrs de païsans aviá benleu besoenh d’iòde e de çò que ’pelen los omega-3. Quò a benleu fait que nautres aimem enquera las sabors fòrtas, coma una bona salada de pompiras e d’arencs fumats marinats dins l’òli emb daus onhons.
Los moncles… Aquí, dins lo país de ma femna ente som en vacanças, quo es la sason daus moncles, ’quilhs bons moncles « de bouchot » que fròtgen dins la mar sus daus grands paus de chaisne o de chastenh. Plan melhors que los gròs moncles d’Olanda que fan venir dins los « polders ». Fins, saboros, una miràudia, ’quilhs moncles ! Farian enviá ad un malaude, coma òm ditz ! Ren de melhor que los moncles mariniers emb dau vin blanc e daus onhons. O ben daus moncles que avetz fait drubir dins un faitot, que avetz dòstat lo test de dessus e fait fricassar dins la paela emb de la minja de pan, de las lissas e dau persilh, coma las cagolhas. O ben una salada de moncles surtits de lurs tests dins daus ris e de la maionesa.
De segur, me plànhe pas de la taula de la gent d’aquí ; mas per un còp, tròbe que fan coma los Anglés : prenen la bona besunha e tròben moien de ne’n far quauqua ren d’imminjable ! Fan çò que ’pelen « une éclade de moules ». (Lo mot « éclade » pòrta benleu la marca d’un substrat occitan de Santonja ; me damande si es pas parent de « usclar », verbe transitiu que vòu dire bruslar, flambar en occitan.) Campen lurs moncles los uns contra los autres sus una pòst o ben una placa de tòla, mai que mai emb la poncha en naut. Los crueben de ’gulhas de pinhiers e ’luemen lo fuòc. D’es-quò brave, ’queu fuòc que flamba e ’quilhs toristas autorn que prenen de las fotòs ! Zo tròben « très convivial », plan convivent ! Mas, quand auran ’chabat de tuar lo fuòc e boissat las cendres, lo bon jus daus moncles aurá riulat terra, e quò vos fará plan despiech de veire se perdre lo melhor. Vos garantisse que ne’n minjaretz vòstre aise de cendres e de brijons de charbon, e que faudrá pas rencurar lo vin blanc per zo far colar, mai lo papier per vos eissujar las mans !
Me dòbte que lur « esclada de moncles » ven dau temps que los trabalhadors dau bòrd de mar ’trapavan çò que avian jos la man e se fasian per minjar au pus viste. Avian trobat ’queu biais de far cueire los moncles gaire delicat mas plan comòde que, aura, es tornat a la mòda. Au país de Nontron, veiretz de las afichas per de las serenadas « pommes-de-terre à la chaudière », en sovenir dau temps que fasian cueire la bacada daus pòrcs dins la chaudiera e que ne’n tiravan quauqua pompira per la minjar sens sau enquera bulhenta. En Charanta occitana, anoncen de las « soirées mijhot » benleu sens saber que, ente son, « le mijhot » se ditz « lo mijat ». Es fait d’eschalons de pan bonhats dins dau vin roge sucrat mai o mens nejat dins l’aiga frescha. Ma fe, si quò lur ditz, lurs pompiras de pòrcs e lur mijat, grand ben lur fase ! Mas ai paur que ne’n fasan coma los Javerlhacs de lurs sardinas en barriu.
Quò vendrá que las jòunas generacions faran de la linga occitana coma nautres dau minjar de dins lo temps. Quauques còps una chausa tornará a la mòda dins un contexte sociau, economic, environamentau e tecnologic diferent e, d’autres còps, la gent l’aimaran mai laissar perdre. Podem pas preveire çò que los jòunes gardaran e faran frotjar, çò que mabolharan e çò que laissaran de costat. Vòle creire que trobaran çò que lur fará mestier, que zo saubran far servir dau mielhs e, quitament, zo melhoraran. Mas sei segur d’una chausa plan simpla : lur ne’n devem laissar lo mai possible, de bona besunha, per la cosina de deman, una cosina que ’dobaran a lur mòda.
A Javerlhac, lo 19 de julhet de 2021
Jan-Peire Reidi