« Te compararai pas a un jorn d’estiu ;
Ses plan mai genta e mai moderada. »(1)
Un riu parla, chanta, marmusa… Perqué pas lo far bufar, gemar, janglar, sislar ? Lo Riu de mon sovenir, o benleu de mon raibe, ditz ren. Deviá ben se far auvir au saut que era naut de benleu un metre ente tombava dins lo gorg – lo « grand cròs », coma disian los goiats. I peschavam las truchas e la engravissas. Lo saut era-t-eu una gerba d’aiga, un bleston(2), una javela ? Perqué pas una rauba de comunianta ? Non, l’aiga dau riu se pòt comparar a ren ; es un element que a besonh de ren per parlar au còrs e a l’imaginacion.
Jos los vernhes, vese de las tachas rossas de solelh sus lo sable ; trasvese las aranhas d’aiga e las gardeschas. Aiga frescha, tremolanta, sable granulos jos los pès nuds, pitits calhaus rufes, bròchas negras meitat puridas jos la vasa, butidas per los artelhs tendres entraupats. Las alas lentas e legieras d’una domaisela voletegen jusc’au bocin de bròcha mòrta que suert de l’aiga.
Coneissiá pas lo nom dau Riu. Los autres rius que anavan au Bandiat avian un nom : lo Riu dau Pont daus Vernhes, lo Riu de Lombardieras, la Doá… Aviam doas aigas a Vilajalet : lo Riu e lo Bandiat. Dempuei, ai vut son nom sus las cartas : lo Riu de Farjas. L’ivern, per mainatjar l’aiga de la cisterna, surtiam las vachas un còp per jorn per las far beure au riu, manca si la rota era neviada o glaçveirada. I menavam los pinambors per los lavar dins lo lavador. Passavam lo ga par anar a nòstra terra de Mont Julian o ben aus prats de Las Vernhòlas e dau Molin Fanhos. Lo prat daus vesins, sus l’autra riba, valiá gaire mai que nòstra moliera clafida de joncs. Un còp, mon pair i aviá entalhat la charreta charjada de boesc. Los vernhes au bòrd dau Riu e dau Bandiat eran los soles aubres que los meitadiers podian copar sens damandar au patron. Boesc de miséria.
Lo Riu fasiá virar dos molins dins lo temps. Lo pus près de la sorsa, lo Molin Fanhos, ente gardava las vachas, era nonmas « un pilòt de peiras au fons d’un cròs estrech » cubert de romdres jos los fraisses (si ause me citar). Es mencionat sus lo cadastre napoleonian de la comuna de Sent Marçau. Lo vielh corsier(2) que menava l’aiga à la ròda era tarit dempuei un brave moment ; mon pair lo fauchava au dalh. Quo era plan plasent de montar sus los bòrds arrondits, nauts de mai de dos metres, e de tornar davalar a grandas escambaladas. Lo vielh corsier retirava un pauc las pistas de skateboards d’aüei per los goiats.
(Un còp, un descendent eslunhat dau darnier monier, que aviá auvit parlar de l’òbra musicala de Pierre Uga inspirada per mon pitit poema Lo Molin Fanhos(3), me damandet sus internet ente era l’endrech. L’aviá cherchat lo long dau Bandiat. ’Quel òme podiá pas imaginar que los quites rigalhons avian lurs molins, dins lo temps.)
L’autre molin, lo Molin de la Ròsa, se veu en degun luòc sus las vielhas cartas. Era dins lo mesma estat que l’autre. Los Vilajalets avian ’chabat de far tombar los murs venguts dangieros per las vachas e los crestians. Lo corsier e lo molin eran pus nauts que lo riu que còla aura en contrebas ; deviá ben i aver una enclusa amont, pro nauta per far montar lo niveu de l’aiga que anava au molin. Quand pauseren lo chamin de fer, fagueren passar l’aiga jos la vòuta d’un pitit pont. Se raletar de l’autre biais de la linha dins la sorniera dau tunel en sangolhar la gaulha bruna era un pitit desfis per los goiats.
Aura, pus de riu. An tornat far daus estanhs ente eran nòstres prats. I pompen l’aiga per lo bigarroelh. La linha de chamin de fer es barrada dempuei mai de cinquanta ans. Nos en donava daus einuegs, ’queu chamin de fer, quante deviam menar las vachas de l’autre costat ! (« Lo tren es-t-eu passat ? » « L’ai pas auvit. ») ! Fai quauquas annadas, penseren i far una « viá verda », mas los proprietaris volgueren pas.
Ai ’chabat de legir los jornaus e tuat la radio. Barre mon ordinator sus los incendis, la sechiera, l’eschaurament dau climat, Trump, Pótin, los generaus africans, las femnas mautractadas, los coquins e la paubra gent… Me sente coma chafrelhat, un pauc chaulhat. Raibe de l’aiga clara dau riu.
A Javerlhac, lo 18 dau mes d’aust de 2023
Jan-Peire Reidi
“Shall I compare thee to a summer’s day?
Thou art more lovely and more temperate.” (William Shakespeare, Sonnet 18)
Un bleston : un écheveau
Lo corsier : le bief du moulin
Lo Molin Fanhos, Jan-Peire Reidi, dins lo recuelh Lo Chamin de la font (2nda edicion, Terra d’Òc, Charreç, 2017). Le Moulin Fagnoux, Peça musicala de Pierre Uga per recitant en òc, piano, flaüta, violon, violoncèlle ; creacion lo 30/05/2010 a Javerlhac, recitant : Micheu Nicolas
Petit lexic risolier de Jan-Peire Reidi
Adiu, brave monde daus talhiers de lenga mai d'alhors!