Un reportatge de França 3 Novela Aquitania, coma Joan-Francés Vinhau de l'IEO Lemosin

https://www.youtube.com/watch?v=wmVK_OsDqcQ

Las avetz benleu gardadas ’quelas vielhas fotòs de nòça rosselardas dau segle passat : la nòvia en rauba blancha e sos parents a man drecha, los dau nòvi de l’autre costat, los autres convidats darreir los nòvis. Davant, daus mainatges que avem vuts venir vielhs e que son mòrts fai un brave moment. Las femnas ’bilhadas d’un davantau blanc son las cosinieras. Pas de fotòs de nòça sens un jugaire d’acordeon o de clarineta. En naut a man mança, un òme que sierv a beure ad un autre… Gròssas mans noassosas de paisans ; la graissa los entraupava gaire. Piaus tonduts e penchenats, barbas rasadas, chapeus, ribans a la botoniera, dentela per las femnas las pus richas…
Preissa de sovenirs, piunada de còr, despiech de pas poder plaçar un nom sus una chara pas completament inconeguda… Degun pus per damandar.
Las fotòs son presas davant quauque portau de granja. Ren rapela la natura ente ’quela gent passavan lur vita, a part lo bosquet de la nòvia e quauque pitit pinhier ribanat que se trasveu ’lai-darreir contra lo mur… La gent eran «  a nòça », dins un monde tan loenh que possible de lo que los vesiá trimar d’un solelh a l’autre tota la senta jornada. La nòça, la festa. Disian « far la nòça » coma diriam aüei « far la festa ». Au contrari, « som pas tots los jorns a nòça » vòu dire : « som pas a la festa ; pas aisada, la vita ».
La gent se mariden mens au jorn d’aüei. Nòstres jòunes son sovent « associats », coma disiam. Chas nos coneissian un òme e una femna que eran « associats » ; se maridavan pas perque la femna voliá pas perdre sa pension de veva de guerra. Si la gent avian dau ben, las doas familhas fasian « los acòrds » – los diccionaris disen « las acordalhas », « l’acordada » – afen, un bon repas per parlar de çò que donarian aus nòvis chascuna de son costat. « Son fiançats » se disiá gaire chas nos. Parlavan dau dròlle e de la dròlla que se devian maridar coma dau « pretengut » e de sa « pretenguda ». Delaja ditz : « la mestressa » (Picatau espiava lo farcit « coma un galant que ’visa sa mestressa »). « La « bona mia » aviá pas totjorn mestier d’estre la pretenguda ! Lo jorn de la nòça, lo nòvi e la nòvia eran « los nòvis ». Un còp maridada, quo era sovent la dròlla que ’nava viure dins la familha de son òme. La nòvia veniá « la nòra » (la belle-fille, la bru) de la maison.
La nòvia, lo nòvi, los nòvis. Lo goiat que ieu era se damandava d’ente venian ’quilhs mots semblavan pas lo francés. Saubí pus tard que « nòvia » se disiá parier en espanhòu. Lo mot latin d’origina vòu dire « noveu ». Fuguí enquera mai interessat d’aprener que « nòra » se trobava dins mai d’una linga venguda de l’indoeuropenc, linga parlada fai benleu cinc o sieis mila ans. Es la mair de totas las lingas de l’Euròpa – manca lo basque, lo maltés, lo ongrés, lo finlandés, l’estonian e lo turc – e de la majoritat de las lingas de l’Iran e de l’Índia. Los sabents an tornat construir totplen d’elements de l’indoeuropenc en comparar las lingas que ne’n son eissidas. Nòstra « nòra » se tròba en sanscrit, en vielh anglés (snoru), en latin (nurus), en grec (Sorsa : The American Heritage Dictionary of the English Language), en russe (snokhá)…
Lo monde cresen-ilhs que las lingas remonten totas a la destruccion de la Tor de Babel e que lur varietat, que fai que los òmes se comprenem pas, es una punicion divenca ? Quand ensenhava l’anglés, ne’n aviá mon aise de veire que tant de personas – mos quites collegas ! –coneissian pas l’istòria de nòstras lingas e de lur evolucion (1). Los Occitans saben ben que ne’n passem pas fauta d’etimologias toponomicas fantaisiosas ! Fasiá tots los ans a mos elevas de prumiera o de terminala una pita presentacion de las lingas de l’Euròpa. Fasiam mielhs que quò : cherchavam ensemble l’origina comuna de nòra, snusá, snokhá, etc… En utilizar las indicacions furnidas per los lingüistas, ’ribavam au mot indoeuropenc reconstituat *snusós (2). Dins beucòp de lingas, lo mot vòu dire si ben « nòvia » (la mariée) coma « nòra » (la belle-fille, la bru). Probablament, dins ’quilhs pòbles « indoeuropencs » de la fin dau neolitic, la nòvia anava viure dins la familha de son òme. Entau, la lingüistica comparativa nos pòt menar de la nòvia a la nòra ; parier coma la nòça, mas quo es un pauc mens plasent !

A Javerlhac, lo 22 d’abriu de 2020
Jan-Peire Reidi

(1) Per los que fan coma me, que son pas daus especialistas mas que son curios de las lingas dau monde, pòde pas pro recomandar Une Histoire des langues et des peuples qui les parlent de l’istorian Jean Sellier (Edicions La Découverte, 2019).
(2) Los legeires que quò interessa trobaran un pauc mai de detalhs sus lo blòg www.lochamindelafont.com

Texte de Joan-Lois Oraziò mandat per Micheu Chapduelh, dins l'encastre de "Telatrabalh 5" de l'UTL de Perigüers.

°°

CONVERSA AMB CORONAVIRUS

Qui ses tu maudit virus

Per als òmes t’atacar

Veses pas que sèm perduts

Trantalha nòstra societat.

Òmes fièrs vos vau pas plànher

Aicí, tombat del cèl, pel plaser

Sèi pas vengut podetz vos mainar

Non, per la natura sèi missionat.

A causa de tu, medecins, infirmièrs

Ajuda sonhants mai brancardièrs,

Tots completament arreduts

Per salvar, s’afanan, caputs.

Que voletz que quò me faga

Conilhs, anhèls, ausèls e vacas

Avetz pas jamai paur de tuar

E mai la salvatgina de minjar.

Tots los comerçis afalenats

Pòdon pus ara fonccionar

Los transpòrts son arrestats

Lo caumatge va aumentar

Anatz tròp dins l’inconegut

Setz a viure tròp d’inegalitats

Benlèu lo moment es vengut

De cambiar vòstra societat

Mas, aquela malautia marrida

Enquera, lo mond paure tòca.

De gents en réanimacion

Se desalenan e morisson.

E vos quant, amb vòstres poisons

Sens jamai vos pausar de questions

Insectes e plantas avetz eliminats ,

E, sens vergonha, la plaça occupat ?

Amb la pensada e la sciencia

E mai, amb fòrça consciencia

Podèm la natura senhorizar

Sens per aitant la martirizar

A digun aparten aqueste mond

La terra, de Univers, es un don

Podetz pus degalhar la planèta

E, deu i aver sa plaça, tota vita

Passi pas pena, zo sabi

Contra nòstres ennemis

Pro d’armas avèm

De segur te tuarem.

Vòstras activitats

Recaufan lo climat

Sens de vòstra part

Granda reactivitat

Probable vos caldrà

Un jorn, la terra quitar.

Cossí amb lo virus ai pogut parlar

Probable setz bien a vos demandar ?

Paure confinhat, dins la pèl

D’un òme escapat del raumèl,

Simplament volguèri me botar

E conversa amb virus imaginar

Mai, aital, nòstra lenga far parlar.