Paulette André de l'ASCO a escrich un plan brave texte sur la Dordonha que Sergi Lespinassa nos faguet segre. Bona legida, per la fin d'annada o la debuta...

°°

E ò, e ò ! Adiu, brave monde ! Quò's iò la granda aiga, lo flume Dordonha ! Pausatz-vos un moment rasís iò que semblatz alassats ! Ai tot un fum de causas a vos contar !

Après m'èstre trigossada en dejós de Doma, en m'estirassant de vòlta en vòlta per tal de remirar tots aquels castèls pincats sus d'aplombs, arribi dins la plana granda de Sent-Cíbran. Es aquí que sei plan a mon aise ! M'espandissi, lusèrdi un bric... Puèi, coma i a pas res que m'embarrassa, me preni una velocitat de crosièra. Quò's que, quò me triga de la veire la mar granda ! Vos sembla benlèu que mon aiga es calma, tranquilla, pasibla, mas mèfi, se me gaitatz de mai près, vos mainaretz de la fòrça de mon rajòl ! Ajatz l'uelh sus vòstres drolletons que sei capabla de los n'emportar dins lo fin fons de mon lièit ! Aital es ma natura ! Pòdi èstre a l'encòp calma e fòrça capriciosa !

N'ai conegudas de las oras de glòria al temps passat ! Quand èri marchanda, tot un fum de batèls, las gabarras, davalavan de la montanha fins a Brageirac e quitament dusca a Liborna e Bordèu ! Carrejavan de la fusta de garric per fabricar de las barricas. Transportavan tanben de fusta de castanh per las carassonas que servián a téner las socas de vinha ; en mai d'aquò, portavan del vin (que abans la crisi del filloxerà, lo país d'en pr'aquí èra mas que vinhals), de las castanhas e de formatge d'Auvernha. E las gabarras tornavan montar, tiradas pels buòus, long dels camins de tira o camins de remorcatge.

Èran comolas de tot un fum de merças que ne'n trobián pas aquí : sal, pebre, aluquetas, iranges, bananas, merluça... Mas n'i aviá mai d'una que tornavan pas montar : èran desbolhadas o vendudas dins lo pòrt de Bordèu ! E zo vos afortissi, n'ai vists de gabarrièrs luchar contra mon rajòl dangeirós ! Emb aquels batèls lordasses de fusta que podián pas menar aisidament, plan sovent, pecaire, s'anavan espotir contra los ròcs dels bauces ! Pas cap se'n tiravan que sabián pas nadar los paures els !

Cada vilatge, a la broa de mon aiga, aviá son pòrt. Quò's que, d'aquel temps, los ponts èran pas nombrós. Tanben, cada pòrt aviá son barquièr e sa gabarròta. Aital, lo monde d'en Allàs, de Berbiguièras o autres maines e vilatjons mai escartats, podián anar far lo mercat de Sent-Cíbran.

Mas me cal pas oblidar que en 1880, una Societat novèla fuguèt estada fondada emb la collaboracion d'una Societat albigèsa que fasiá jà valer de las usinas dins Tarn e Aveiron : Allàs-las-Minas èra nascuda. D'aquel temps, Allàs se sonava Allàs-de-Berbiguièras. Endonc, dumpuèi aquela data, tota una flotilha de gabarras se botèt a far lo vai e veni entre Allàs e lo Garrit. Aital, l'usina fasiá portar son ciment natural fach emb un calquièr argilós extrach de la tèrra. E per aquò far, res de melhor que las bonas gabarras. Puèi del Garrit fins a la gara de Sent-Cíbran, de carrejaires transportavan lo ciment emb de carretas tiradas per de cavals fòrça poissants. Un còp voidadas, las gabarras tornavan montar cap an Allàs, tiradas per un tonejaire (un batèl a vapor) que lo virador èra ligat a una cadena trempada dins mon lièit sus mai de dos quilomètres. Se per cas passatz pel Garrit, veiretz una anèla grossassa dins la paret de l'ancian pòrt que testimònia encara d'aquela circulacion fluviala. Aquesta Allàs-de-Berbiguièras èra jà plan coneguda pels vestigis de sas doas vilas gallo-romanas aital coma son epidèmia de la pèsta negra que deimèt la populacion jol renhe de Loís XV ni per totas las èrbas aromaticas que fuguèron estadas cramadas. Endonc, emb aquesta usina de ciment, Allàs tornèt al grand jorn. Cal dire que son ciment natural èra exportat dusca a Sent-Peire-e-Miquelon, l'Africa negra e quitament a Guïana. Pr'aquò, en 1903, un entreprenaire, lo sénher Pasquet d'Argenton dins Indre, faguèt montar un pont metallic emb un camin de fèrre de 60 per m'encambar e portar la produccion de l'usina d'Allàs, cap a la gara de Sent-Cíbran. E quò fuguèt la fin dels gabarrièrs entre Allàs e lo Garrit. Après aquò, vegèri passar lo petit tren cargat de merchandiás emb son tuf-tuf-tuf plan agradiu totparièr ! E ai ajut auvit dire que per un decret del 8 de genièr de 1910, Allàs-de-Berbiguièras venguèt Allàs-las-Minas !

Coma podètz vos en trachar èri plan passatgièra ! Vai e veni continuós de trimadís rufe ! Mas ai conegut de monde mens bolegadisses que lor trabalh voliá subretot lo silenci, l'anar pas cap tapatjaire, quitament a la desraubada... Parli dels pescaires de mestièr, los pescadors. Aquels d'aquí lisavan a flor d'aiga emb sas barcas sens menar cap de bruch a la cerca d'un endrech peissonós. E aquí, zau, te lançavan sos fialats, tremalhs... Quand la pèsca èra estada plan bona, anavan de vilatjon en vilatjon per vendre lo peisson. Me rapèli d'una dòna que ne'n fasiá de bravas padenadas, la petita peissonalha salpicada de gòlça e de jolverd abocinats plan finament . Sa dròlla n'a la lenga que se'n lebreta enguèra !

Puèi, tota aquela vida de trabalh sus mon aiga fuguèt plan acabada. Pus cap de petit tren : s'aplantèt en 1959 ! Pus cap de gabarras carrejant de ciment : tota la produccion fuguèt arrestada en 1970 ! Pus cap de pescadors de mestièr passant de vilatge en vilatge : los supermercats èran confles de peissons de totas menas !

Mon petit tren qu'aimavi tant, l'ai tot vist se far demantelar : las maquinas, los ralhs, los vagons e quitament la passarela metallica. Tot fuguèt vendut a una entrepresa de ferramenta. E, en 1962, un pont rotièr prenguèt la plaça del petit pont de camin de fèrre. Plan segur, lo mond èran fòrça contents que, aital, podián passar aisidament quand zo volián e cossí n'avián enveja : d'a pè, a caval o en veitura ! Mas iò, tirant camin jol pont, m'auriatz vist ! Ne'n plorava quitament ! La barradura de l'usina, la construccion del pont per las veituras, tot aquò, qu'èra la mòrt de las gabarras e de las gabarròtas. Me sentiguèri abandonada : nonmàs qualques pescaires pel léser e segurament, a la sason novèla, de cobles d'amorós a la cèrca d'un recanton. Pichon a pichon, m'acostumèri a 'quela vida de paressa. Assajèri de pensar pas al bruch de las veituras que corrián alai sus la rota granda... Assajèri de me tampar las nasièras que la maissanta odor d'essança e de gasòli m'arribava tot drech dins aquesta plana de Sent-Cíbran... Quò me fasiá poscar e lo cap me doliá ! "S'empoisonaràn tots !" me disiái ! Mas que volètz, òm acaba totjorn per s'acostumar a las causas ! Quò's coma l'istòria de la granhòta... La sabètz pas ? E ben, la granhòta, se la getètz dins una caçairòla plena d'aiga bulhenta, còp sec, d'un lanç vigorós, se tira d'aquí que quò crama. Al contrari, se la botètz dins una caçairòla d'aiga fresca e que fasètz calfar tot doçamenton, la petita granolha se tròba plan a son aise dins aquela aiga tebesa. Tot son còrs e son esperit se daissan anar a 'quela benestança : s'acostuma, la granhòta ! E quand se tracha que l'aiga es tròp cauda, quò's tròp tard ! Es quitament cuècha e tròba pas mai de vam per se ronçar fòra la caçairòla e s'escapar ! Monde, soscatz-l'i ! Vos acostumètz pas jamai !

A l'ora d'ara, lo temps passant, conèissi una vida novèla sus mon cors. De las gabarras son tornadas, de las gabarras de plasença per de toristas en cèrca de paisatges preservats, e en far aquelas passejadas, se fan una cura de calma. E puèi, me cal pas oblidar tots los canoes e los caiacs ! Per l'estiu, semblariái una autostrada de tant que n'i a ! Pr'aquò, cap amont, a Castelnaud, m'agradan fòrça los caiaquistas que fan lor entraïnament !

Vesètz, meni una autra vida ! M'alassi pas de gaitar los òmes : cossí vivon e çò que fan. De còps que i a, lo sang me bulh quand me maini de totas las salopariás que me foton dins l'aiga o quand me creson per un bordilhièr ! Urosament, de mai en mai, i a de mond que soscan e que trabalhan a gardar los rius e la natura candes. Vesètz, cal pas desesperar e téner fisança !

Adiu, brave monde !

Qu'èra iò, la granda aiga

lo flume Dordonha !

Pauleta André

Les ateliers de langue occitane du Périgord regorgent de talents cachés, de débutants qui sont capables d'écrire des textes plaisants et de qualité. Rubrica en òc a sélectionné le texte « Contraste sus sable fin » de Chantal Angoin, de l'atelier de langue de Joan Ganhaire à Bourdeilles.

°°

Contraste sus sable fin

Sabe pas coma que 'la s'apela quela plaja, mas, çò que es segur, quo es que 'la es plan presabla. Quo es vrai. E enquera, zo fau saber que i a una plaja a quel endrech. I a nonmàs un pitit chamin, pas de que se garar, per i 'nar, e juste un sendareu estrech que trascona la duna, barrar a l'entrada per doas belas peiras per cas que ne'n i auriá que s'i aprueimariá de tròp prep emb lor veitura. Dins un recanton, un monitor de surf a installat una vielha caravana que l'i sirev de bureu, e de cabana per sarrar son materiau. Mas quò vau lo còp de i 'nar, a quela pita plaja. Dise pita, mas fin finala, i a pro plaça per tot lo monde. Per los que an daus dròlles, o bentot que saben pas nodar, fau far tot suau, que 'l'es pas survelhada.
Quante 'ribem en naut de la duna, se pòt descrubir una brava mar, d'un blue, coma jamai, e, desjà, se sentem bien. Daus parassòrs de totas las colors clafissen la plaja, e pas de "Club Mickey" que minge lo païsatge e que trundis de credadas de dròlles. L'escòla de surf pinca sos dos drapeus, ente devem pas 'nar, e demòra enquera pro plaça, n'autres ne'n avem totjorn trobat.
Daus banhaires de tots atges s'eissaian de prener las ersas emb lors planchons, "bodyboard, morey..." Daus pitits mai daus grands bastissen daus chasteus de sable, e daus braves ! faliá veire ! dau temps que d'autres s'escodenan au solelh, barbolicats de crema per se pas cramar. N'autres, eram un pauc en retrach, a l'acialat dau solelh, dejos un parassòr. Aprep nos ésser gansolhats un brave moment, que l'aiga era plan bona, eram 'quí a legir.
Quo era plan agradable. Lo bufe chaud dau vent fasiá anar e venir de las olors d'embrun, de crema solairitz a la vanilha, cocòt ... Lo bruch de las ersas que fasián rodelar los calhaus, que ne'n aviá, a-d-un endrech, e quò s'auvissiá plan, faliá auvir quò, acompanhava los joios esbats aigassiers . Un "chichi", "binhet", "beure fresche"... passatgier se veniá maiar sens per atertant treblar la quietuda de la plaja.
'Laidonc que eram a saborar queu plaser, aviam pas remarcat una tropelada de jòunes que trobavan quel endrech plan a lor mòda, ilhs tanben. Quo era los "bom...bom...bom"... de lor musica que nos avián surtit de nòstra fenha. Eran 'quí, dos tres metres dernier n'autres, rasis la duna. Eran ben una diesena. De part doas dròllas en malhòt de banh, los autres demoreren 'bilhats. Troberem un pauc curios, mas quò nos regardava pas. Mai que eran quauque pauc bruchents, nos faguerem una rason en dire que eran uros de se tornar trobar entre tots, e, 'laidonc, nos concentrerem sus nòstra legida e autres divertissenças de la plaja. Pena perduda !
Comprenguerem viste perqué quilhs goiats e goiatas eran a l'escart dau monde ! Quo es pas per res que avián chausit quela plaça ! Coneissián plan ben la plaja e son fenomène meteorologic. Que, d'avesat, a questa ora d'aiga montanta, lo vent veniá de la mar e anava se perdre dins las nautors de la duna. Mas, subran, queste aprep migjorn 'lai, un pitit vent folit los tragueret en nos far passar jos lo nas quauquas olors estranhas ! Nos poguerem pas empeichar de levar la testa. Ò ! de prumiera vuda ren de extraordinari : un paquet de "maussas Tagada", daus "chocò BN" tronavan au mitan. E puei, chascun bevilhava dins la quita caneta de meschenta biera en brotissar las lechotariás entre doas pipadas que tiravan d'una pipa de la mesma color que son olor e que se fasián passar de man en man. Pas geinats dau tot de las fumadas que lo vent ne'n fasiá aprofechar l'entorn, quilhs jòunes, quitament pas desborassonats, vogavan entre doas ersas, a laquala los meneriá sus lo bon ribatge.

Chantal Angoin, Biras, setembre 2017

Suite et fin de "Tuar lo pòrc", un texte sur les souvenirs de Bernard Bourgés, traduit en occitan par Maryse Lasjuilliarias de l'atelier de La Chapelle Gonaguet.

Dins l'aprep-miegjorn, ma mair adobava los anchauds emb sau e pebre e los laissava entau quauquas oras per que « tiressen de l'aiga » ;que tròp d'aiga auriá 'gut tendència a gastar la charn.
Mon pair descopava las lonjas de vianda de l'espatla e de la peitrena. Ma sòr e io, èram a l'òbra emb la machina de apchar per aprestar la charn per las saucissas e lo pastis negre. Se'n gardava tanben per far los pastis de fetge de canard, que ma mair sonhava per que fuguessen los melhors. Çò que demorava serviá per la pola grassa que farciriam lo diumenc. La sòr de ma mair era convidada e los cosins tanben a venir tastar los bodins e lo ròstit de còstas.
Mon pair, de queu temps, aviá dòstat la codena de las bendas de gras. Ma sòr e io nos botavam tanleu a esbocinar lo gras de l'eschina e dau ventre ; quò 'ribava tanben que fauguesse desgraissar los ròstits quante nòstre pòrc era mai gras que d'avesat.
La topinassa era sus lo fuòc emb dos litres d'aiga salada dins lo fons per fin que l'auva prenha mielhs la sau que si l'i era botada « a sec ». 'Viron las cinc oras, ma mair l'i botjava las prumieras bassinas de gras que ma sòr e io aviam copat.
Quò 'nava estre lo moment de sonhar lo bestiau e la volalha ; de queu temps, ma sòr e io contunhàvam de copinhar la graissa.
Queu trabalh 'chabat, totjorn ma sòr e io, començàvam de preparar las codenas en las rotlar e en las liar. Mas coma eran graissosas e lenas, ma sòr s'esmalissiá sovent en me reprochar de pas saubre las ligar. Daus uns còps, la laissava se despatolhar tota sola ; mas ma mair avigesse qu'era a ren far, quò durava gaire de temps ! Quò sec me damandava, en petonar, de l'ajudar per 'chabar de sonhar la denada.
A l'ora dau sopar, la taula era de mens en mens embarassada. La graissa fondiá tot suau, la prumiera tornada d'anchauds seriá 'chabada 'viron las nòu oras e la cuecha dau pastis negre dins lo marmiton 'ribava a sa fin.
Mon pair, aprep sopar, anava botar a la sau lo chambon, l'espatla, la ventrescha e lo lard gras.
Ma mair pensava desjà de far la bujada de tots los pelhons utilizats dempuei la debuta. Migrava de far sechar tota quela bujada que lo temps era a la plòia per tota la setmana d'aprep.
Lo dissabde aprep-miegjorn, ma mair cachetava los anchauds emb la graissa dins las topinas. Per las codenas e los grilhons, quò era per l'enser, quante tot seriá plan refregit.
Coma ma sòr, deviá començar de netiar tot çò qu'aviá servit pendent quelas tres jornadas d'einueg mas tanben de contentament de poder minjar, aisat, segon las ocasions e a l'imprevuda, quauques bons bocins de nòstre pòrc.

Sovenirs d'enfança de Bernat Bourgés, dau talhier de La Chapela d'Agonaguet, revirats en occitan per Marisa Lasjuilliarias, animatriça dau dich talhier / Març 2017