Paulette André de l'ASCO a escrich un plan brave texte sur la Dordonha que Sergi Lespinassa nos faguet segre. Bona legida, per la fin d'annada o la debuta...

°°

E ò, e ò ! Adiu, brave monde ! Quò's iò la granda aiga, lo flume Dordonha ! Pausatz-vos un moment rasís iò que semblatz alassats ! Ai tot un fum de causas a vos contar !

Après m'èstre trigossada en dejós de Doma, en m'estirassant de vòlta en vòlta per tal de remirar tots aquels castèls pincats sus d'aplombs, arribi dins la plana granda de Sent-Cíbran. Es aquí que sei plan a mon aise ! M'espandissi, lusèrdi un bric... Puèi, coma i a pas res que m'embarrassa, me preni una velocitat de crosièra. Quò's que, quò me triga de la veire la mar granda ! Vos sembla benlèu que mon aiga es calma, tranquilla, pasibla, mas mèfi, se me gaitatz de mai près, vos mainaretz de la fòrça de mon rajòl ! Ajatz l'uelh sus vòstres drolletons que sei capabla de los n'emportar dins lo fin fons de mon lièit ! Aital es ma natura ! Pòdi èstre a l'encòp calma e fòrça capriciosa !

N'ai conegudas de las oras de glòria al temps passat ! Quand èri marchanda, tot un fum de batèls, las gabarras, davalavan de la montanha fins a Brageirac e quitament dusca a Liborna e Bordèu ! Carrejavan de la fusta de garric per fabricar de las barricas. Transportavan tanben de fusta de castanh per las carassonas que servián a téner las socas de vinha ; en mai d'aquò, portavan del vin (que abans la crisi del filloxerà, lo país d'en pr'aquí èra mas que vinhals), de las castanhas e de formatge d'Auvernha. E las gabarras tornavan montar, tiradas pels buòus, long dels camins de tira o camins de remorcatge.

Èran comolas de tot un fum de merças que ne'n trobián pas aquí : sal, pebre, aluquetas, iranges, bananas, merluça... Mas n'i aviá mai d'una que tornavan pas montar : èran desbolhadas o vendudas dins lo pòrt de Bordèu ! E zo vos afortissi, n'ai vists de gabarrièrs luchar contra mon rajòl dangeirós ! Emb aquels batèls lordasses de fusta que podián pas menar aisidament, plan sovent, pecaire, s'anavan espotir contra los ròcs dels bauces ! Pas cap se'n tiravan que sabián pas nadar los paures els !

Cada vilatge, a la broa de mon aiga, aviá son pòrt. Quò's que, d'aquel temps, los ponts èran pas nombrós. Tanben, cada pòrt aviá son barquièr e sa gabarròta. Aital, lo monde d'en Allàs, de Berbiguièras o autres maines e vilatjons mai escartats, podián anar far lo mercat de Sent-Cíbran.

Mas me cal pas oblidar que en 1880, una Societat novèla fuguèt estada fondada emb la collaboracion d'una Societat albigèsa que fasiá jà valer de las usinas dins Tarn e Aveiron : Allàs-las-Minas èra nascuda. D'aquel temps, Allàs se sonava Allàs-de-Berbiguièras. Endonc, dumpuèi aquela data, tota una flotilha de gabarras se botèt a far lo vai e veni entre Allàs e lo Garrit. Aital, l'usina fasiá portar son ciment natural fach emb un calquièr argilós extrach de la tèrra. E per aquò far, res de melhor que las bonas gabarras. Puèi del Garrit fins a la gara de Sent-Cíbran, de carrejaires transportavan lo ciment emb de carretas tiradas per de cavals fòrça poissants. Un còp voidadas, las gabarras tornavan montar cap an Allàs, tiradas per un tonejaire (un batèl a vapor) que lo virador èra ligat a una cadena trempada dins mon lièit sus mai de dos quilomètres. Se per cas passatz pel Garrit, veiretz una anèla grossassa dins la paret de l'ancian pòrt que testimònia encara d'aquela circulacion fluviala. Aquesta Allàs-de-Berbiguièras èra jà plan coneguda pels vestigis de sas doas vilas gallo-romanas aital coma son epidèmia de la pèsta negra que deimèt la populacion jol renhe de Loís XV ni per totas las èrbas aromaticas que fuguèron estadas cramadas. Endonc, emb aquesta usina de ciment, Allàs tornèt al grand jorn. Cal dire que son ciment natural èra exportat dusca a Sent-Peire-e-Miquelon, l'Africa negra e quitament a Guïana. Pr'aquò, en 1903, un entreprenaire, lo sénher Pasquet d'Argenton dins Indre, faguèt montar un pont metallic emb un camin de fèrre de 60 per m'encambar e portar la produccion de l'usina d'Allàs, cap a la gara de Sent-Cíbran. E quò fuguèt la fin dels gabarrièrs entre Allàs e lo Garrit. Après aquò, vegèri passar lo petit tren cargat de merchandiás emb son tuf-tuf-tuf plan agradiu totparièr ! E ai ajut auvit dire que per un decret del 8 de genièr de 1910, Allàs-de-Berbiguièras venguèt Allàs-las-Minas !

Coma podètz vos en trachar èri plan passatgièra ! Vai e veni continuós de trimadís rufe ! Mas ai conegut de monde mens bolegadisses que lor trabalh voliá subretot lo silenci, l'anar pas cap tapatjaire, quitament a la desraubada... Parli dels pescaires de mestièr, los pescadors. Aquels d'aquí lisavan a flor d'aiga emb sas barcas sens menar cap de bruch a la cerca d'un endrech peissonós. E aquí, zau, te lançavan sos fialats, tremalhs... Quand la pèsca èra estada plan bona, anavan de vilatjon en vilatjon per vendre lo peisson. Me rapèli d'una dòna que ne'n fasiá de bravas padenadas, la petita peissonalha salpicada de gòlça e de jolverd abocinats plan finament . Sa dròlla n'a la lenga que se'n lebreta enguèra !

Puèi, tota aquela vida de trabalh sus mon aiga fuguèt plan acabada. Pus cap de petit tren : s'aplantèt en 1959 ! Pus cap de gabarras carrejant de ciment : tota la produccion fuguèt arrestada en 1970 ! Pus cap de pescadors de mestièr passant de vilatge en vilatge : los supermercats èran confles de peissons de totas menas !

Mon petit tren qu'aimavi tant, l'ai tot vist se far demantelar : las maquinas, los ralhs, los vagons e quitament la passarela metallica. Tot fuguèt vendut a una entrepresa de ferramenta. E, en 1962, un pont rotièr prenguèt la plaça del petit pont de camin de fèrre. Plan segur, lo mond èran fòrça contents que, aital, podián passar aisidament quand zo volián e cossí n'avián enveja : d'a pè, a caval o en veitura ! Mas iò, tirant camin jol pont, m'auriatz vist ! Ne'n plorava quitament ! La barradura de l'usina, la construccion del pont per las veituras, tot aquò, qu'èra la mòrt de las gabarras e de las gabarròtas. Me sentiguèri abandonada : nonmàs qualques pescaires pel léser e segurament, a la sason novèla, de cobles d'amorós a la cèrca d'un recanton. Pichon a pichon, m'acostumèri a 'quela vida de paressa. Assajèri de pensar pas al bruch de las veituras que corrián alai sus la rota granda... Assajèri de me tampar las nasièras que la maissanta odor d'essança e de gasòli m'arribava tot drech dins aquesta plana de Sent-Cíbran... Quò me fasiá poscar e lo cap me doliá ! "S'empoisonaràn tots !" me disiái ! Mas que volètz, òm acaba totjorn per s'acostumar a las causas ! Quò's coma l'istòria de la granhòta... La sabètz pas ? E ben, la granhòta, se la getètz dins una caçairòla plena d'aiga bulhenta, còp sec, d'un lanç vigorós, se tira d'aquí que quò crama. Al contrari, se la botètz dins una caçairòla d'aiga fresca e que fasètz calfar tot doçamenton, la petita granolha se tròba plan a son aise dins aquela aiga tebesa. Tot son còrs e son esperit se daissan anar a 'quela benestança : s'acostuma, la granhòta ! E quand se tracha que l'aiga es tròp cauda, quò's tròp tard ! Es quitament cuècha e tròba pas mai de vam per se ronçar fòra la caçairòla e s'escapar ! Monde, soscatz-l'i ! Vos acostumètz pas jamai !

A l'ora d'ara, lo temps passant, conèissi una vida novèla sus mon cors. De las gabarras son tornadas, de las gabarras de plasença per de toristas en cèrca de paisatges preservats, e en far aquelas passejadas, se fan una cura de calma. E puèi, me cal pas oblidar tots los canoes e los caiacs ! Per l'estiu, semblariái una autostrada de tant que n'i a ! Pr'aquò, cap amont, a Castelnaud, m'agradan fòrça los caiaquistas que fan lor entraïnament !

Vesètz, meni una autra vida ! M'alassi pas de gaitar los òmes : cossí vivon e çò que fan. De còps que i a, lo sang me bulh quand me maini de totas las salopariás que me foton dins l'aiga o quand me creson per un bordilhièr ! Urosament, de mai en mai, i a de mond que soscan e que trabalhan a gardar los rius e la natura candes. Vesètz, cal pas desesperar e téner fisança !

Adiu, brave monde !

Qu'èra iò, la granda aiga

lo flume Dordonha !

Pauleta André