Episòdi 13, onte los fodinaires troban (enfin) lo Marius...

°°

Enquera que… Benleu nòstra venguda a destindat violença e maujauvença sus quela terra, si se pòt parlar de terra dins queu país de peira omnipresenta, coma diriá Gaëtan Caüsac que aima se gargalejar de mots complicats. Los autres ‘rieben a la galòpa. Per ‘nar mai viste, Franciscò a près Gaëtan a peraulhon e mossur lo comte se cresent tornat a las crosadas poncha sa cana blancha coma d’una lança e pigonha las jarras de sa montura coma d’un vrai chavau.

A penas pausat a terra, eu nifla a plenas nasieras totas nuòvas, es vengut quí, es passat quí, lo salòpard, zo sente, coneisse son olor. Li fai saber que a pas fait nonmas passar, mas que a enquera matrassat a mòrt Eva que esmanciará jamai pus degun, pas ‘na quita pissarata, de sa forcha a doas bencs. Li raconte l’òrre espectacle sens obludar la rautja de Joanna e l’esconduda de l’òme entrevist l’ombra d’una seconda. E sa colera espeta e eu fai pas brave, lo Gaëtan. N’i en ia per tot lo monde, per la Joanna que vòu totjorn ren dire de mai que tiratz vos d’aqui, quo es pas vòstres afars, laissatz nos tranquilles, tranquilles, parlas, tres atacas, desjà doas mòrtas, e l’autra babòia que se sarra a l’acialat, que vòu pas montrar lo morre, “Marius ! Suert d’aqui ! Quò a pro durat ! Capon ! Paurós ! Joanfemna !” Enquera que las femnas, emperaqui…  Mas eu bada dins lo boide, Caüsac, cap de bric de responsa, Joanna nina totjorn la paubra Eva, silenci dins la maison. I a nonmas los dos labrits que comencen de s’esbabinhar e de se dire que fauta de l’autre barranconaire, fariam bra’ment l’afar. Quo es l’ora de la retirada, que fasem la mai onorabla possibla, testa nauta, cana blancha en avant, foalhant la magra palena que ven penosament dins las fendassas dau rochier.

Passem au cementeri massar nòstres utilhs. Vai felher ne’n virar un autre, per far de la plaça per Eva. Quò li fara de la companhia a l’autre Maseu. En tornar a la veitura, quò se sent bien que n’es pas asuausat dau tot, lo comte daus Ombradors, au biais que a de chantonar lo Marteu sens Mestre de Boles, signe au còp de maucontentament e de refleccion prifonda. L’ai desjà auvit estuflar quò dins l’afar dau Mostre de Comba Negra, e pòde vos dire que lo mostre aguet pus nonmas se bien tener e que quò trainet pas ‘vancès que se fase massar, lo mostre… La fin de matinada se passet en longs ‘nar e venir, en siulaments breus de sa cana, aura avem drech a la Dança dau Fuòc, meschant signe per los arcandiers.

Miegjorn, conselh de guerra. Entre doas gorjadas de cassolet que sabora coma un perdut, nos fai saber sa decision. Quela carna de tuòl purit a pro fait de mau entau. Qui que que siá, òc, qui quo es per lor en voler mau a la familha Cubertafont, fau que quò se cale. Som pas venguts per quò, mas podem pas laissar chabar d’exterminar lo pauc que demòra de quela familha manifestament psicòpata, enquera un grand mot dau patron, e puei tot parier avem reçaubut mission de tornar trobar lo darrier de la linhada e de lo tornar viu vers la fortuna que l’espera. Anem, en chaça ! Un que es urós, quo es lo Franciscò que se tòrna veire galopar lo fellagah dins los Aures o lo nhacoè dins la jungla d’ Indòchina. Es pas aisat lo país, tot plen de cavas, de cròsas ente un pòt s’escondre, demorar a l’acialat, espiar de prep son monde, se dreçar d’un còp son barrancon a la man, tustar e se tornar engulhar dins son cròs urós de son meschant còp. Deu pas èsser lo diable lonh, lo filh de vessa, l’avem ben vut la nuech passada, a disparegut en ren de temps quante Franciscò l’a perseguit vers lo miegjorn.

Quo es dins quela direccion que comencen las cherchas, Franciscò passat prumier. Lo seguem, un pauc desportat sus man mança per segre una dralha mai larja, Gaëtan davant parier coma si i vesiá, fasent fugir de sa cana de las miliassas de sautareus, de las centenas de rapietas e quauqu’unas de quilhs braves colobres emb un pauc de verd au còu. Passem en revuda chasque rochier, chasca fendassa, de mai prep quauqua cava mai prigonda que podriá plan servir de refugi. Ren, degun. A-d-un geste de Franciscò, tornem partir d’ente venem en eslargissent nòstre ratissatge. En plen rai dau solelh fam entau quatre o cinc’nar e venir sens mai de reüssida. Franciscò comença de tirar la lenga e dòna lo sinhau de la pausa.Lo quite patron avoa que a presque chaud dins sa pelinga, sos dos gilets de lana e son bòrd de còu. Nos pausem un pitit a l’ombra d’un rochier e bevem a galet de l’aiga posada a la font de la Talhada, rasis lo cementeri, manca lo patron, que maugras sa matrassada a pas obludat de se niflar sas gotas.

E la chercha tòrna prener. Noveus anar e venir, de mai en mai larges, que aurà, vesem quitament pus Franciscò. Lo comissari e io, vòle dire mossur lo Comte e io ‘rieben d’un cóp a la riba d’una novela carriera, mai prigonda que la Talhada, mas sens quelas basticòlas au mitan. Ela tanben es abandonada dempuei longtemps, e quauques pinhers mingrelets an rüssit a frotjar dins las parets griselardas. Au fons, un passa-partot es enquera plantat dins un brave quartier que eu a ‘restat de brucir Diu sap per que. Lo solelh baissa sur l’òrlutz. Franciscò nos rejunh que de son costat i a pus nonmas a la perduda un causse plate, sens pus un quite aubre o un quite rochier ente quauqu’un s’auriá pogut escondre. Tots tres ensemble, seguem la riba de la carriera. Caüsac entre sas dents estufla lo Bolero de Ravel, signe evident de prusor e de decepcion. Enquera una bona ora a trullar deçai de lai.

Aurà, som tròp lonh de la Talhada, e tornem sus nòstra dralha, e d’un còp, a dos cent, tres cent metres de la vielha carriera, Gaëtan se cala, se bòta a niflar coma lo mai fin daus labrits, quo es quò, quo es quò, quela odor que ai sentit quante me ses fait bilhonar, ‘l’es quí, ‘l’es quí, e veilo-quí partit nas au vent, trabuchant sus los calhaus e las coças de genebre, biselant coma ‘na lebra que vòu eschapar au còp de fusil. Lo seguem en niflar parier coma eu, òc benleu, vagament, una olor bisara… Franciscò se tuca la tempa dau det guinhaire, queste còp quò i’es, a completament virat lo chapeu… A trente metres davant nautres, s’es calat, la cana tenduda vers un bosquet de jarriçons., las nasieras frijolantas. Imperiosa, la cana. Fau i ‘nar veire. E tras los jarrics ranquenits, una fendassa jos un rochier, e quò se veu que es visitada mai d’un còp. La broa d’argila ne’n es trepada e i vesem de las quitas piadas de solhiers clavelats. E ‘fectivament, tanben, una sentor acra que sabem pas dire çò quo es. Si l’enemic es quí dedins, es fait coma un rat, ce ditz Franciscò que s’encaforna lo prumier dins la sorniera ente nòstres uelhs esblausits de solelh i vesen d’en prumier cap de bric. L’odor es fòrta, aurà, e Gaëtan se ten pus d’impaciença. Quò se veu que i veu pas . Vòu nos fotre a paupas dins quela plaça sorna, pudenta, dangeirosa, maujauventa. Urosadament que lo laissem trepejar coma un dròlle que se veu refusar quauqua lechotariá. Pauc a pauc, se druba davant nautres una penda eisilanta que se perd dins los trefons de la terra. Comencem de colar doçament, Franciscò e io, que avem laissat a l’entrada lo Caüsac tot petonant. Avem pas mestier de lo veire eslampiar e dispareisser d’eschina dins queu gorg que ne’n vesem pas la riba. Nos i vam tot suaud, façonant daus pitits degrats a còps de talon. Sap pas coma fai l’autre per tornar au jaç, deu èsser mai leste que nautres, fau creire.

De son sac d’eschina que lo laissa jamai, Franciscò tira una lampa e la fai lopiar. E vesem doas tres chausas. D’en prumier que la penda que seguem se chaba dins quauques metres. Leu, porrem marchar de niveu. Segondament, que sur la paret a man mança cort coma un sendareu pas bien large, mas ben pro per un òme sol, que part qua’iment de l’entrada de la cava mas a l’aer de montar vers lo plafons que vesem pas tròp bien enquera. Mas quante la lum i rieba, au plafons, ne’n demorem badants , estabalausits e vagament espaventats. Pendilhadas en lonjas grapas moventas, de las miliassas de pissaratas son quí a esperar la nuech per tornar prener lors voladas moflas e silenciosas. Per l’ora, de las centenas voletejan, chucadas per lo faisseu que vai e ven dins la man d’un Franciscò incredule. Quò se comprend que quò sente, que quela miliassas de bestiòlas prenen pas tròp de precaucions per se solatjar, e ai bien paur de comprener dins que som trapats a gaulhar jurcinc’a las chavilhas. Aurà som ‘ribats a la partida planhera e la vòuta audessus de nautres es enquera mai negra e flaquejanta. De defòra, nos ven la votz rajosa de Caüsac que ven a las novelas. Saber quau semen de bestias treva quela plaça sembla pas lo botar de melhor umor. “E l’autre, lo vesetz ?” Per lo moment, non…

E puei d’un còp, òc lo vesem. La lampa de Franciscò a boissat la paret a man mança d’abòrd sens ren veire, puei un sap pas que l’ai fait tornar en arreir, un movement leugier, una taca blancha, benleu. Prengut en plen faisseu, l’òme bomba en defòra de la cròsa ente se clachava, engulha lo sendareu a meitat paret que mena a la surtida. Ripant dins la brena pissaratiera, prenem la galòpa tant bien que mau en badant per prevener Gaëtan de l’arribada de nòstre barranconier. Quauques crits, de las insultas non fan comprener que la rencontra s’es desjà facha. E dos còrs enchabitrats rotlen sus la penda eisilanta e venen nos fauchar coma quilhas au rampeu. Lo temps de se tornar dreçar e de levar Caüsac que bada coma un pòrc, l’autre eschala la penda d’a grata-pauta, Franciscò me fot lo patron entre los braç e se lança a sa perseguida. L’autre es leste, mas nòstre legionari tòrna trobar las pitas marchas qu’avem fachas en colar e quo es a la bela surtida que eu gafa lo fugidós per las chambas. Nautres dos, Caüsac e io ‘rieben tant bien que mau a la rescossa, environats de pissaratas furiosas que semblen se velher venjar sus nautres dau desrenjament. Lassus, la baralha s’enverena e lo crit de dolor que lança Franciscò sembla montrar que quò vira pas dau mielhs per eu. ’Fectivament, lo trobem plejat en dos, se rudelant de dolor, se tenent de doas mans quela partida dau còrs talament sensibla per un òme. Enlai l’autre pren la fugida e tròba lo temps de se revirar e de nos far un brave braç d’onor. Quò li pòrta pas chança. La seguida, la vesem de lonh. Nòstre òme cort vers la novela carriera ente deu aver una autra esconduda , e d’un cop, los labrits son aprep eu, d’ente suerten, quilhs lai , e queste còp a pas son bilhon per lor copar lo nhacar, veilos-qui chascun a-d-un braç e lo crid de dolor que nos perven es ben lo de quauqu’un que a de las maeschantas dents bien plantadas dins la vianda . Lo vesen tombar de genolhons, puei de bochadent e las malas bestias s’acharnesir sus sa chara. Es pas daus mai simpatic , mas lo podem pas se laissar far eissicar viu. (De segre)

Joan Ganhaire

Seguida del texte de Paulette André de l'ASCO.

Per veire la prumiera partida clicar qui : Sovenirs minas Merlà partida1

Endonc, n'i a, pel país que volián pas de las minas, e i aviá los autres... plan urós d'aver de trabalh per qu'un pauc d'argent dintrèsse a l'ostal. Nosautres, nos caliá viure tota una annada amb nonmas l'argent del tabat, e quò fasiá pas belcòp... Mon paire èra susvelhant dins las minas. Coma aviá dos dròlles en 1942 e un tresen en 43, partiguèt pas al front, mas foguèt requisicionat per las minas. D'autres òmes anèron dins las minas, puslèu que de partir en Alemanha per lo STO. Los que partiguèron èran mal vists pel monde...

Çò que demorèt mai que mai après la guèrra e après las minas de carbon, qu'èra lo bistròt del Mèrla Blanc, amb la patrona, la "Rastoèna" ! Quò's estranh, mas ai pas cap de sovenir de coma èra fisicament aquela dòna ! Çò que demòra dins ma memòria, quò's l'ambiança d'aquel luòc ! Me sei entresenhada auprès dels ancians. Qu'un èra aquela dòna, e perqué portava aquel chafre ? Èra la veusa d'un nommat Maionada, defuntat a la guèrra de 14. Son òme li daissava una drolleta de 15 mes. Après, marridèt lo sénher Martagota, que lo chafre èra "Rastoin". Aquel òme sabiá pas legir, mas per comptar los sòus, qu'èra pas un afar, e un sòu quò's un sòu ! Dit d'un autre biais èra un pauc "rat" ! D'aquí seriá vengut son chafre de "Rastoin" ! Pr'aquò, èra pas un maissant òme e sabiá pagar son torn quand zo caliá ! E de segur, la dòna Bèrta Maionada, sa femna venguèt la "Rastoèna". Mas, ela, èra pas avariciosa, e plan sovent, los jòines qu'avián pas tròp de sòus podián beure a gratís. Sabiá menar son bistròt e atirar los jòines que venián amb lor monde. Las gens venián de pertot, de Belvès, de Siorac, de Sant-Cibran, de la Capèla, de Castelnaud... tot aquò fach a pè o a biciclèta. M'an dit que la Bèrta èra pichoneta, un pauc cropuda amb un polit coconhon sul cap. Menava pas bruch, mas sabiá menar son òme e son afar, lo bistròt !

Se per cas passatz per Mèrla, veiretz un ostal amb "le merle blanc" escrit sus la paret... Lo bistròt de la Bèrta, quò's pas aquel ostal mas lo que se tròba en-dessús, rasís l'entrada de la mina. I aviá d'escalièrs per dintrar chas la "Rastoèna", e per arribar dins las salas del bar (n'i aviá dos, de cada costat de la cosina) caliá passar per la cosina amb lo canton. De mai, plan sovent, la practica èra servida aquí, dins la quita cosina ! La "Rastoèna" serviá, l'òme anava a la cava quèrre lo vin ! Qu'èra una mestressa femna ! Quand zo caliá, fasiá a minjar pel monde. Ò, pas de plats fins coma ara ! Qu'èra la sopa trempada amb lo chabròl, de bons pastís de rits, de civets de lèbre, de talhons de tesson, tot aquò cuèch dins los topins o las tortièras sul fuèc dins lo canton ! Lo vin veniá del barricon. Lo monde bevián pas lo vin vièlh a tira-larigòt coma ara ! I aviá tanben lo riquiquí e lo pernòd-maison.

Mas lo Mèrla blanc", qu'èra pas solament un bistròt ! I aviá lo bal ! D'aquel temps, i aviá pas de dimenjada, mas la jornada del dimenc èra sacrada. Lo monde prenián de bon temps, e chas la "Rastoèna", i aviá bal cada dimenc ! A un cap de la sala de dansar se trobava un empont amb lo musicaire e la cantaira. De còps que i a, las dròllas preparavan de la pasta a crespas o per las gaufras, e amb la "Rastoèna" fasián còire las crespas o las gaufras. Tot lo monde minjava e la "Rastoèna" oblidava pas de pagar son torn ! A l'entorn de la sala se trobavan de bancs per s'assetar e maires e mametas mancavan pas de s'i botar per susvelhar las dròllas. Caliá pas que los dròlles las tenguèsson sarradas de tròp près ! Sus l'empont, lo Gilbèrt jogava de l'acordeon e la Cristiana cantava las cançons a la mòda ! "Que sera, sera..." Me rapèli plan enguèra aquela cançon ! E me tòrni veire, lo diluns de matin, anant a l'escòla, cantant iò tanben "que sera, sera..." tot en córrer pels camins ! Lo Gilbèrt e la Cristiana èran amorós, mas a l'Elisa, la maire de la Cristiana, quò li desagradava mai que mai ! Sabi pas perqué ! Pr'aquò me sembla que lo Gilbèrt èra un crane dròlle ! La Cristiana portava de raubas larjas, de colors vivas, sovent jaunas e rojas, amb de volants e de dentelas, e tot en cantant, de còps, se botava a dansar, e virava e virava, e quò fasiá de fregaments embelinaires... La Cristiana èra un bric redondeta mas plan bravòta amb sus pials boclats... E fasiá de sorires amorós a son Gilbèrt... Mas un jorn, l'Elisa faguèt partir sa filha a París per trabalhar amb l'ainada. Dos o tres mes mai tard, la Cristiana tornèt al país, tota pimponada e pinturlurada coma una domaisèla de la vila... E çò pièger, parlava ponchut ! Lo paure Gilbèrt se'n remetèt pas, en mai que la Cristiana voliá pus d'el. Ara, èra pas pro crana per ela ! Sentiá l'estable, la vaca e la tèrra ! D'aquel temps, montaviam a París ! Qu'èra una mena d'ascencion sociala ! Alai, tot èra fin e distinguit ! A Cladech, lo monde vivián coma a l'Edad Mejana !

Los jorns de bal, los òmes que volián pas dansar, jogavan a las cartas dins las salas del bar. Jogavan a la manilha o a la manilha coinçada. L'òme de la "Rastoèna" jogava amb la practica. La Bèrta, ela, aviá pro a far a servir e veire qu'a cadun li manquèsse pas res.

De la "Rastoèna", tot lo monde a gardat lo sovenir d'una femna brava e plan genta que ganhava la simpatia de tot lo monde...Chas ela, i aviá tota una vida calorosa, gaujosa, ont per un moment lo monde se pausavan del trabalh dur de l'epòca ! Coneguèri aquesta vida del temps de la "Rastoèna" fins a 1957-58. En 58, tot cambièt ! Lo malur nos tombèt sus l'ostal e tot foguèt acabat per nosautres !

Paulette, a Cladech, lo 12 de decembre de 2013

Les auteurs Pierre Thibaud, Michel Chadeuil et Michel Testut feront une présentation de leur ouvrage à trois "Chronique de grêle en Périgord"  le 18 juillet à 17heures, salle du château à Excideuil.

Le livre fait référence au violent épisode de grêle qui s'est abattu sur le Nord-Est de la Dordogne dans la nuit du 02 au 03 août 2013. Pierre Thibaud écrivain et défenseur du patrimoine en Périgord vert a réalisé une série de photos et s'est entouré de Michel Testut et Michel Chadeuil, deux des plumes les plus inventives et sensibles du Périgord qui ont produit pour ce livres des textes originaux.

Cette présentation se fera en présence de Colette Langlade, députée et Bernard Cazeau président du Conseil Général de la Dordogne.