Coneisse gaire de goiassons que vesen un gansolhier sens aver enviá d’entrar dedins e de sangolhar tant qu’a bon compte. A, la jauvissença de sentir una resisténcia quand òm vòu marchar dins un riu o ben quand òm sent sos pès s’enfonçar dins la fanha d’un lac jusc’a temps que l’aiga montés rasis lo bòrd de las bòtas de cauchó. Me rapele que, si l’aiga passava per dessus, disiam que aviam « bolat ». Quo era un juec, coma per desfiar lo dangier e, per ’chabar quo era totjorn : « M… ! Ai bolat ! » Quante quò pleviá a plens chamins per anar a l’escòla, auriatz vut una demiá-dotzena de goiats marchar en ribambela dins lo fossat sus la rota de Nontroneu. Las goiatas demoravan sus la rota. Los pus grands daus goiats anavan davant. Los pitits se sentian oblijats de los segre flau-flau-flau dins lo riu d’aiga rosselarda que davalava la còsta. « Bolavam » a tots los còps. Avant de ’ribar a l’escòla, quitavam las bòtas, boidavam l’aiga e eissurissiam las chauças. Fau pas damandar si eram benaises, de demorar trempes tota la jornada, mai si passavam l’ivern sens ’trapar dau mau…
Quante eran pitits, mos dos dròlles volian a tota fòrça « far a l’ipopotame » dins los gansolhiers quante los menava permenar dins los bòscs. (Aüei, aurian de que far dins los arrodaus daus tractors que s’entalhen e que desfonsen los chamins !) Lur defunta mair, que ieu trobava – Diu me perdòne – un pauc idéiarda, disiá que faliá pas contrariar los mainatges, que los faliá laissar far çò que volian. ’Bilhats de vielha besunha, avian lo drech de gansolhar e quitament s’esvenlar dins la gaulha tant que volian. E tant pieg si lur pair aviá onta quand los vesins los ’visavan tornar plan contents, mas alacats e cuberts de fanha de la testa aus pès. Los abilhaments anavan tot drech dins la machina de lavar e los goiats jos la docha.
Urosament, quò duret gaire de temps quela enviá de se coijar dins l’aiga daus chamins. En bicicleta, fasian ben coma lur pair avant ilhs, que rotlava exprès au beu mitan, pas a costat, daus gansolhiers, mas tots los goiats fan parier, non ? Fasian pus, coma nautres autres còps, a lo que demorariá lo mai de temps plantat jos los regons de la granja quante quò pleviá… per l’amor que, en vila, l’aiga de las teuladas davalava dins los tudeus. Tustavan pus a còps de pè dins una bóitia de conserva en mòda de balon dins la cort gaulhosa dau Cors Complementari de Nontron, vengut Collègi d’Ensenhament Generau.
Educacion en libertat per los dròlles… Eram de la generacion de seissanta-e-uech, après la « revolucion hippie ». Deve dire quò me plasiá gaire de veire mos filhs s’amusar a ’quilhs juecs de pitits sauvatges. Era vengut un pauc borgès, perdiu ; me carrava de ma plaça de jòune professor. Non, quò era pas trobava pas la terra tròp bassa, fasiá venir nòstres legumes dins mon grand vargier, mas ne’n aviá traulhat mai que mon aise, de gaulha e de bosa de vacha, dins las charrieras e los estables de Vilajalet, tot lo temps de mas dietz prumieras annadas de vita. Era content de saber que mos dròlles gardavan pas aus pès lurs bòtas e lurs chauças trempas dau matin au ser, se jalavan pas l’ivern, e eran a l’acelat per anar a l’escòla… Quò los empaichava pas de ’trapar rumes, otitis e maus de còu.
Mon pitit-filh de sieis ans, que demòra dins la banlega de Lion, se fará pas de mau si ’massa un paufinhon, coma disiam, en s’amusant emb sos camaradas dins la cort de l’escòla. Lo sòu es dubert d’un tapis de caochó color de cròta d’aucha emb quauquas linhas negras per los juecs de las pitas dròllas. Los elevas que tomben terra an pas los janoelhs coronats, los mestres pas de repròches e l’assegurança pas de despensa. Lo tapis verdinhaud es gaire mens òrre que « l’enraubat » negre dins las corts daus collègis e daus liceus. L’asfalte, que ne’n espanden pertout, eschaura enquera mai las vilas pendent la caumassa, empaicha l’aiga de s’infiltrar quante quò plòu, empoisona l’aer de nòstres dròlles. Ren de pus desplasent per una persona coma me, que es malurosa quand es privada d’erba e d’aubres. Crese ben que si era un daus goiats de l’escòla dins un environament parier, los mestres farian pas aisat per me far estar, aitot me.
Passat-ier, legí dins un jornau anglés(2) que 43 gardarias o escòlas mairalas de Finlàndia avian reçaubut 1 million d’euros per tornar « ensauvatjar » las corts de juec daus pitits. Vòlen « expausar los mainatges a la biodiversitat microscopica – bacterias e champanhòus – que viven dins la natura. » Dins una escòla mairala, an menat dins la cort un grand tapis levat dins una forest. Es una peça carrada de dietz metres de costat e bassa de 20-40 centimetres. Los goiassons i van culhir los granons e la frucha, e far daus pastis de gaulha sens aver paur de se chaulhar o de se far polhar. L’idéia, confirmada per daus estudis serios, es que los pitits que van dins las « escòlas mairalas verdas » an de las defensas imunitàrias pus fòrtas. Lur microbiòta intestinau es en contacte per la peu e per l’ingestion emb la « biodiversitat externa ». Los que s’amuesen dins daus bacs de sable « enrichesit de terra de vargier » an mai de « cellulas T » per los protegir de quauquas maladias.
En França, se veu gaire d’escòlas mairalas ente an un vargier per aprener aus pitits que las pompiras venen pas sus los aubres. A Javerlhac, lo cosiniera de la cantina a agut l’idéia de far un vargier emb los dròlles e los ensenhaires. Semnen daus legumes que vesen frotjar, que son venguts avant las grandas vacanças e que mingen a la cantina. ’Quela empluiada de la comuna es nòstra vesina, una femna bien de servici. Per lo vargier de l’escòla, e per totplen d’autras chausas, la V. a plan meritat sa medalha de la municipalitat !
A Javerlhac, lo 1er de novembre de 2025, jorn de Totsents
Jan-Peire Reidi
Sus la fotò : una granda-mair que sap far plaser a son pitit-filh !
Ai escrich « gaudron » per pas contrariar los autors daus diccionaris, mas ai totjorn auvit dire « godron ». Si vos aviá auvit diftongar « godron » quante era pas enquera vengut sabent, auriá pensat que sabiatz pas parlar patois. Si aviatz dich « quitran », auriá pas compres.
How a radical experiment to bring a forest into a preschool transformed children’s health Phoebe Watson The Guardian, Wed 29 Oct 2025