Per son prumier jorn d’escòla, Jan Picatau de Sent-Barrancon se contentet pas de minjar la moleta de sieis uòus e de beure la roquilha de vin que sa mair aviá conhadas dins un cabas l’enmatin. Craunhet lo fromatge dau regent – lo que ’quel einnocent besilhava per escrir au tableu – e li trobet un gost de freschum. Ticlet lo vin dins los topinons de porcelana sus las taulas : era negre coma de las moras e aspre coma de la suja. Quò faguet dire au monsur : T’as crogné la craie et begu l’encre. Je vois que t’apprendrions mié pour le ventre que pour la tête. Justament, an-t-ilhs pas descubert darnierament que una partida de nòstre eime era dins nòstres budeus ? Daus milions de neuronas de l’intestin son en comunicacion directa e permanenta emb lo cerveu. « Nòstre intestin es nòstre segond cerveu », ditz lo jornau. Quò empaicha pas que la moleta plejada dins de una pelha la mair de Jan li aviá facha per son disnar – lo goiat ne’n ofrit un bocin au monsur per l’aflatar ! – era plan mai jauventa que la bacada Codesco de la cantina au jorn d’aüei. Si un organe essenciau per l’aprendissatge es mautractat, coma voletz-vos que nòstres paubres dròlles aprenan bien ? E quo es pas las barras de Fars que lurs mairs lur dònen en mòda de marende que los faran venir pus sabents !
Quante anavam a la pita escòla de Nontroneu – nòstra anciana regenta, que demòra aüei a Periguers, se vai reconeitre –, la genta domaisela que nos fasiá l’escòla nos fasiá benevolament la sopa per nos eschaurar. Aviá benleu compres l’importanca dau ventre, autre sieti de l’intelligença ! L’enser, a quatre oras, la clòcha de l’escòla disiá a chas nos que siriam benleu tornats una ora pus tard. Quo era lo temps que preniam per far un quilometre. Los que partian pus tard de l’escòla perque eran punits avian grandament lo temps de ’trapar los autres avant de ’ribar vilatge. En plaça de las barras Fars, craunhavam en chamin quauquas pomas o quauques cacaus e, si aviam enquera fam un còp ’ribats, chas nos copavan au chanteu un talòs de pan que minjavam engraissat de confitura de prunas o de fijas. Aprep, faliá donar aus lapins, virar la manivela per far mòure las jutas o los topinambors, anar querre las vachas mai benleu aidar jostar, far tetar los vedeus. Fasiá desjà brun dins las granjas e los estables. Obludavam d’aprener nòstras leiçons. Los que fasian coma me, que avian bona testa, ne’n sabian pro totparier. Sabiá ma recitacion si era pas lo prumier interrotjat ; autrament, faliá l’aprener aprep l’escòla.
Dins las annadas cincanta, la rentrada era lo prumier d’octòbre. Dempuei la fin dau mes d’aust, aviam agut lo temps de veire los jorns venir pus corts, las prumieras gòrjas rojas surtir dins los prats aprep los auratges, las irondelas s’assemblar sus los fius electrics e s’eissubir… La sason se tirava de las grandas tauladas de familha los diumencs e de las frairias emb lurs bales e lurs fuòcs d’artificis dins los borgs. L’ombra daus aubres veniá lonja, pesanta, frescha, negra… A la pescha, òm ’trapava ren pus : la ribiera meitat tarida charrejava de las fuelhas de papulon rosselardas talament espessas que lo clau de la linha cujava pas s’enfonsar dins l’aiga. Òm vesiá pus de truchas dins lo corrent e los cabòts gorjats de sautareus, plan espaurits, volian pas mòrdre. Los auseus chantavan pus gaire. Òm trobava lo silenci presque esritjos quauques còps. Quante òm auviá petar, òm se damadava lo quau dau vilatge aviá levat la lebre o tirat aus lapins.
Fin setembre, la vita chamjava. Los rasims eran madurs ; quò risiá e quò colhonava dins las vinhas. Fasian ’massar aus goiats grun per grun lo Noah tombat jos los essirments ; urosament, los gruns cuberts de terra o de fuelhas se vesian pas… L’enser, quò torrinava autorn dau cubier per traulhar la vendenha emb lo traulhador. Fasian uflar las barricas, las secodian per rasclar lo dedins emb de las chadenas. La sentor pesanta de la vendenha que preniá lo bulir vos sadolava. Quauques jorns pus tard, lo demieg gobelet de vin noveu que òm tirava de la tenilha vos laissava tot esfeunit…
Au mes d’octòbre, las chastanhas e los cacaus tombavan e los champanhòus (botareus) naissian mai que jamai. E quo era justament lo moment que faliá tornar prener lo chamin de l’escòla ! En marchar sus la rota blancha, comptava quantben de mes e de setmanas faudriá l’endurar, « ’quela salopariá d’escòla » coma ditz Picatau, jusc’a la Nadau.
Mas i aviá ren pus a far dins las terras que d’anar davant los buòus quand lo pair bladava emb lo Brabant. E ma fe, quauques jorns aprep la rentrada, quò anava mielhs. Quante lo temps se virava a l’aiga, òm se’n trobava pas pus mau, d’estre a l’acelat. Lo fornet – que Picatau ’pelava un pial – pipava pendent tot l’ivern au mitan de la maison d’escòla e òm podiá se distraire en ’visar los tableus d’istòria de França. Vercingetorix que tombava son espasa au pès de Cesar, Clovis e lo vase de Soissons, Joana d’Arc au sieti d’Orléans, Bernard Palissy que fasiá bruslar son mòble… sabe pas si quò nos inculcava l’ideologia oficiala, mas quò permetiá de raibar un pauc quante òm trobava lo temps long.
Lo dijuòus aprep disnar, aviam lo catregirme, mas quò durava gaire de temps. Un còp que aviam sonat la clòcha de l’egleisa per dire a chas nos que quo era ’chabat, podiam contunhar d’acorsar los merles dins los plais emb nòstres lança-peiras jusc’a la nuech.
Non, eram pas a nòça lo prumier d’octòbre. Me rapele pas si fasiá coma mos dròlles que avian mau de ventre la velha de la rentrada. Lo cerveu darreir mon embonilh de mainatge deviá ben sapcher çò que l’atendiá. Au vilatge, los goiats se borravan pas, mas a l’escòla, los pus fòrts fasian einoiar los pitits e, dins la cort, quò ’restava pas de se brejar. Los goiats fan coma las grandas personas : venen gelos, mocandiers, esmalits, chaitius, quand òm los barra entre quatre murs per los dondar. Los regents pòden pus far estar los dròlles d’aüei, mas mos pitits-filhs, per me, lo vielh seissanta-e-uetard, sirian presque tròp dondes !
Pus tard, en pension au collègi, barrat dins çò que Miqueu de Montanha ’pela « des geôles de jeunesse captive », calculava quantben d’annadas me restavan avant lo certificat, avant lo brevet… e faliá totjorn tornar prener lo compte perque me trompava totjorn. Quante voliá comparar ’queu temps de preison a de las distàncias sus una rota, m’embraulhava e me descoratjava enquera mai. Mas z’endurava perque aviá pus mon pair e sabiá que deuriá comptar sus ma testa per me tirar d’afar. Disian aus dròlles e a las dròllas, que « si aprenian bien a l’escòla, aurian una brava situation » : gendarmas, factors, institutors o institutriças… De que viure jusc’a la retirada sens trimar coma fasian chas nos. E quò era verai. Aüei, degun de nautres rencura ’quelas annadas de privacion de libertat. Lo sacrifici valiá plan la pena. Som-nos segurs au jorn d’aüei de puescher dire la mesma chausa a nòstres pitits-filhs que an passat lurs vacanças davant daus juecs video e que tòrnen au collègi emb un telefònet e una barra de Fars dins lur cartable ? Per los sauvar, devem comptar sus la jòia d’aprener, de comunicar, de trobar daus amics e, segur, sus lo trabalh, la paciéncia e l’imaginacion de lurs mestres. Benleu pas nonmas sus « lo retorn aus fondamentaus », si quo es coma a l’escòla que avem coneguda quante partiam l’enmatin emb una moleta, un tròç de pan e una roquilha de piqueta dins nòstra museta !
Bon coratge per la rentrada, dròlles e dròllas ! Mai per pus tard !

A Javerlhac, lo 27 dau mes d’aust de 2017
Jan-Peire Reidi