"Vodriá que dins cent ans
Tu fuguesses ma mia
E me, ton bon amant,
Si nos viviam…"
(La Valsa perigòrda,
chançon tradicionala)

Dins Ceux de Quatorze, l’autor francés Maurice Genevoix conta un sovenir de guerra que li peset tota sa vita. Pendent los combats dau mes de setembre de 1914, una nuech que quò pleviá, los Francés fugueren desbordats. Lo jòune luòctenent Genevoix se trobet tot sol au mitan daus ulans bavarés que corrian vers las trenchadas francesas. En trabuchar sus un cadabre alemand, aguet l’idéia de ‘massar lo casque ponchut e de lo coifar en plaça de son quepi. Corguet vers las linhas francesas en credar « Hurrah ! Vorwärts ! », coma los autres. Aguet tòst despassat los enemics mas, dins la nuech e lo braulhard, aguet lo temps de tirar un còp de de revòlver dins la testa o l’eschina de tres sodards que anavan traucar la peu de sos camaradas emb lurs baionetas. Agueren tots tres la mesma credada estranglada quand tomberen, una credada raucha que Genevoix obludet jamai. Aguet pas lo coratge de ne’n parlar dins Sous Verdun, la prumiera edicion. Auriá volgut creire que los tres òmes s’eran sauvats.
Torní pensar a mon grand-pair, que me contava coma aviá tuat son prumier Bòcha quante se troberen tots dos en mesma temps a la font ente anavan querre l’aiga. Quò fuguet mon grand-pair que trauquet l’autre. Contava que montet sus son cadabre per ’rachar la baioneta.
Estre uman que se veu perdut, credada, còrps que se voida de son sang, que perd presa ; ranadas, agonia, silenci. Chara apasimada o ben escharnida presa dins una immobilitat permanenta. Charn que puris dins la gaulha, boirada emb lo teissut daus abilhaments, emb d’autres restas d’estres umans esbocinats, espansilhats, minjats per la mitralha. Tots ’quilhs mòrts.
E los autres que torneren : mutilats, esbratats, eschambats, desfigurats, gasats, fòus. Daus òmes jòunes endechats que los obus o ben l’apchon dau chirurgian lur avian ‘rachat lur raibes. Mòrts.
Orfaneus, vevas de guerra, dròllas que an perdut lur pretengut, que beucòp coneitran jamai una vita de femna fòrta de la fòrça d’un òme aimat, una vita de mair.
Quand a ’chabat de purar e de se torcer de dolor, la mair ‘bilhada de negre garda dins sa peitrena jusc’a son darnier jorn un pés que cuja la far tombar terra, que li rauba lo durmir. Lo pair a pus de coratge per trabalhar, per entreprener quauqua ren, per ’dobar çò que s’abolis. Trainen tots dos un pés que degun pòt portar, lo pés dau malur ; son vielhs. Fan fugir los jòunes. Mòrts.
Genevoix e mon grand-pair volian ’restar los Alemands per que pueschan pas far en França çò que fagueren vint-e-sies ans pus tard. Sabian que la guerra era un grand malur e ne’n porteren lo pés tota lur vita. Prendram-nos lo drech de los jutjar ? Comptatz pas sus me per mespresar lur coratge.

Dins la novela de Katherine Mansfield La Moscha (1922), « lo patron » (the boss), un òme vielh, mas enquera fòrt, pareis desvirat quand son amic li ven parlar de ente son entarrats lurs filhs tots dos tuats a la guerra, en Belgica. De’n prumier, l’amic a mestier d’un còp de oisquí per se rapelar perque es vengut veire l’autre. La vielha sufrença dau patron, que lo rosjava de’n dedins los prumiers temps aprep la mòrt de son filh, sieis ans en arreir, es tornada. Barra la pòrta e demora tot sol sietat a son bureu per purar davant la fotò de son filh. Sap que son filh era un dròlle gai e plasent, mas sus ’quela fotò, lo retira pas, a l’aer severe. L’òme pòt pas purar… Veu una moscha que se neja dins l’encrier. La suert e la ’visa se netiar, presta a tornar prener sa volada. Tot un moment, la chapinha : pas pus tòst que vòu tornar partir, fai tombar una gota d’encra sus l’insecte que ’chaba per ne’n crebar. Lo patron la pleja dins un papier sechador, zo tira dins la paniera e damanda un autre papier sechador. A la fin de la novela, se sent maluros coma las peiras, mas cuja pas se rapelar çò que lo carcinava avant que faguès nejar la moscha.

Novembre 1918. Mai 1945. La guerra es ’chabada ; los jòunes an sonat la clòcha de l’egleisa. Son contents de sapcher que aniran pas se batre. Son uros de puescher respirar, minjar e beure, semnar e mestivar, aimar e far daus pitits, entreprener. Mas ausen benleu pas enquera tròp raibar, calcular. Quò pren dau temps per garir.
Avetz-vautres, come me, sentit lo bonur de viure coma si la sola finalitat de la vita era la vita ela-mesma ? La vita vitanta dau jorn au lendeman, çò que mon tonton ‘pelava « se sauvar ». Sens vergonha, jauvissem daus plasers de la béstia : beure e minjar son aise, sentir son ventre s’agalhar, tornar dins son liech tébie quand òm s’es levat pissar la nuech, coneitre lo solaç dau remèdi que fai partir un mau de testa, estre tot esfeunit quand òm fai de l’exercici, aimar un autre còrps … mai tots ’quilhs pitits plasers simples que descris Philippe Delerm : lo de golar la prumiera gorjada de biera o ben de pataunhar un coteu de Nontron dins sa pòcha… La jòia nos ufla la peitrena de veire la clardat d’un matin de prima e d’auvir los auseus de la terra e dau ceu.  Un frijoladis de bonur nos cor dins l’eschina au moment que lo solelh se coija dins çò que ‘pelem « una charanta », o ben quand ‘visem passar las gruas. Som benaises. Vivem. « Si nos viviam… », disian nòstres grands-pairs, que ausavan pas creire que quo era possible… Mas perque som-nos coma lo boss de Katherine Mansfield, nautres que avem conegut los que an fait la guerra ? Perque gardem-nos coma l’idéia de quauqua fauta pesanta que auriam obludada, un pés dau passat que los pòbles uros coneissen benleu pas ? La revòlta de la jòunessa dins las annadas seissanta e la construccion europenca nos an pas enquera tornat nòstra innocença.

A Javerlhac, lo 27 de genier de 2015